Արաբները Կովկասում
| Արաբները Կովկասում | |||
|---|---|---|---|
| Ընդհանուր քանակ | |||
|
անհայտ | |||
| Բնակեցում | |||
| |||
| Լեզու(ներ) | |||
| ադրբեջաներեն, հնում՝ արաբերեն և պարսկերեն | |||
| Հավատք(ներ) | |||
| իսլամ |
Արաբները Կովկասում, արաբներն առաջին անգամ Կովկասում բնակություն են հաստատել 8-րդ դարում՝ դեպի Իրան արաբական ներխուժման ժամանակ։ 10-րդ դարում Աբբասյան խալիֆայության թուլացման գործընթացին հաջորդել է տարածաշրջանում մի քանի արաբական իշխանությունների, գլխավորապես Շիրվանի իշխանության ձևավորումը (ժամանակակից Ադրբեջանի մեծ մասը և Դաղստանի հարավ-արևելյան մասը), որը կառավարվում է Շայբանիների դինաստիայի կողմից։ Այն բանից հետո, երբ Շիրվանի կառավարիչները (հայտնի որպես Շիրվանշահ) իրենց վերահսկողությունն են տարածել հարավարևելյան Կովկասի մեծ մասի վրա և միևնույն ժամանակ ավելի մեկուսանալով արաբական աշխարհից՝ նրանք աստիճանաբար պարսկացել են։ Շիրվանշահերի արաբական անձնաանուններն իրենց տեղը զիջել են պարսկերենին։ Իշխող դինաստիայի անդամները հայտարարել են իրենց հինավուրց ծագման մասին (հնարավոր է՝ ամուսնանալով տեղի նախաիսլամական ազնվականության ներկայացուցիչների հետ[1]), իսկ պարսկերենն աստիճանաբար դարձել է դատարանի և քաղաքային բնակչության լեզուն[2], մինչդեռ գյուղական բնակչությունը շարունակում էր խոսել Աղվանքի բնիկ լեզուներով։ Սակայն 17-րդ դարում[3] տեղի թյուրքական բարբառը (որը հետագայում վերաճել է ժամանակակից ադրբեջաներեն) դարձել է առօրյա կյանքի լեզուն, ինչպես նաև ազգամիջյան շփման լեզուն[4]։
Արաբական գաղթը շարունակվել է նաև միջնադարում։ Արաբների քոչվոր ցեղերը ժամանակ առ ժամանակ մուտք են գործել այդ տարածաշրջան՝ ենթարկվելով տեղի բնակչության ձուլմանը։ 1728 թվականին ռուս-շվեդ սպա Յոհաննես-Գուստավ Հերբերը նկարագրել է արաբ քոչվոր սուննիների խմբին, որոնք Մուղանի կասպիական ափերի մոտ (ժամանակակից Ադրբեջանի տարածքում) ձմեռային արոտավայրեր էին վարձակալել[5][6]։ Հավանական է, որ 16-րդ կամ 17-րդ դարերում արաբական քոչվորներ են ժամանել Կովկաս[7]։ 1888 թվականին Ռուսական կայսրության Բաքվի նահանգում դեռևս անհայտ թվով արաբներ են ապրել[8][9]։
Լեզու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հերբերն իր զեկույցում նշել է, որ Մուղանի արաբ քոչվորները խոսում էին «խառը թուրքա-արաբական լեզվով»։ 1840 թվականին Աբասգուլու Բակիխանովը վկայել է Շիրվանի որոշ բնակիչների շրջանում «արաբերեն լեզվի փոփոխված տարբերակի» մասին (տես Շիրվանի արաբերեն)[10]։ Արաբերենը կամ նրա տեղական էթնիկ խմբերը գոյություն են ունեցել Ադրբեջանում մինչև 19-րդ դարի երկրորդ կեսը, իսկ Դաղստանում՝ մինչև 1930-ական թվականները (Տաբասարանսկի շրջանի Դարվաղում[7]), ինչից հետո այդ օջախների բնակչությունը սկսել է իրեն նույնականացնել որպես ադրբեջանցիներ՝ ադրբեջաներենն ընդունելով որպես իր մայրենի լեզու։ 1897 թվականի ռուսական կայսերական մարդահամարի տվյալներով՝ Կենտրոնական և Հարավային Դաղստանում բնակվել է 912 արաբախոս[11], իսկ հետագա Ադրբեջանի տարածքում՝ ոչ մեկը։ Հատկանշական է, որ գրական արաբերենն իր դերը Դաղստանում դարեր շարունակ պահպանել է[12] և 1920-1923 թվականներին տեղական դպրոցներում եղել է հիմնական լեզու․ հետագայում այն փոխարինվել է ադրբեջաներենով (իսկ հետո նաև Դաղստանի այլ բնիկ լեզուներով)[13]։
2012 թվականի դրությամբ տասնյակ գյուղեր ամբողջ Ադրբեջանում և Դաղստանում կրում են իրենց երբեմնի արաբ բնակչության հետքերը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ V. Minorsky, A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries, Cambridge, 1958.
- ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. 5-02-017711-3 (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences «East literature»): Ձախափնյա Աղվանքի բազմաէթնիկ բնակչությունը այդ ժամանակ ավելի ու ավելի է անցնում պարսկերենի։ Հիմնականում դա վերաբերում է Առանի և Շիրվանի քաղաքներին, քանի որ 9-10-րդ դարերից սկսած՝ Ադրբեջանի տարածքում կան երկու հիմնական շրջաններ։ Ինչ վերաբերում է գյուղական բնակչությանը, ապա նրանք հիմնականում երկար ժամանակ պահպանվել են իրենց հին լեզուները, որոնք կապված են ժամանակակից դաղստանյան ընտանիքի լեզուներին, հատկապես լեզգիերենին։
- ↑ Adam Olearius. Description of travels of the Holstein Ambassadors to Muscovy and Persia.
- ↑ Barthold, W., C.E. Bosworth "Shirwan Shah, Sharwan Shah. "Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2nd edition
- ↑ Genko, A. The Arabic Language and Caucasian Studies. USSR Academy of Sciences Publ. Moscow-Leningrad. 8–109
- ↑ Richard Tapper. Frontier Nomads of Iran: A Political History of the Shahsevan. Cambridge University Press, 1997; p. 103
- ↑ 7,0 7,1 Zelkina, Anna. Arabic as a Minority Language. Walter de Gruyter, 2000; p. 101
- ↑ Baynes, Thomas Spencer (ed). "Transcaucasia." Encyclopædia Britannica. 1888. p. 514
- ↑ Americanized Encyclopædia Britannica. v.9. Belford-Clarke co., 1890; p.5899
- ↑ Golestan-i Iram by Abbasgulu Bakikhanov. Translated by Ziya Bunyadov. Baku: 1991, p. 21
- ↑ 1897 Russian Census - Dagestan
- ↑ Literatures of the North Caucasus and Dagestan by L.G.Golubeva et al.
- ↑ Alexandre Bennigsen, S. Enders Wimbush. Muslims of the Soviet Empire. C. Hurst & Co. Publishers, 1985; p. 138