Աստվածաշնչի ժամանակագրություն
Աստվածաշնչի ժամանակագրությունը կենսատևողությունների, «սերունդների» և այլնի բարդ համակարգ է, որի միջոցով չափվում է իրադարձությունների ընթացքը՝ սկսած Ծննդոց ստեղծման պատմությունից։ Լայնատարած գիտական ընկալումն այն է, որ սա ցույց է տալիս 4000 տարվա աշխարհի ցիկլը (Մեծ տարի), որը, հավանաբար, ավարտվում է մ.թ.ա. 164թ․-ին (Երկրորդ տաճարի վերընծայության տարին)[1][2][3][4][5]։ Դա աստվածաբանական էր դիտավորությամբ, այլ ոչ թե ժամանակակից իմաստով պատմական[6]։ Այն գործում է նաև որպես ենթադրյալ մարգարեություն, որի հիմքում ընկած է վերջնական իրադարձության նույնականացումը[7]։
Ի սկզբանե ժամանակի անցումը չափվում է՝ նախահայրերի տարիքին ավելացնելով իրենց առաջնեկ որդիների ծննդյան ժամանակը, ավելի ուշ` հատուկ պնդումներով, իսկ ավելի ուշ `Իսրայելի և Հուդայի թագավորների համաժամացված թագավորումով[8]։ Ժամանակագրությունը խիստ սխեմատիկ է։ Ելքը տեղի է ունենում աշխարհի ստեղծման (Աննո Մունդի՝ ԱՄ) 2666 տարում ՝ ուղիղ չորս հազար տարվա երկու երրորդը։ Սողոմոնի տաճարը դրանից հետո ավարտվեց 480 տարում կամ 12 սերունդ՝ յուրաքանչյուրը 40 տարի:Սողոմոնի տաճարի կառուցումից մինչև Երուսաղեմի պաշարման ընթացքում դրա ոչնչացումը տևում է 430 տարի [8]։ Տաճարի ոչնչացման, «Կիրուսի հրամանագրի» և Բաբելոնյան աքսորի ավարտի 50 տարիները՝ ավելացված տաճարի կանգուն լինելու 430 տարիները, ընդգրկում է ևս 480 տարվա մեկ այլ սիմետրիկ ժամանակաշրջան[1]։ Մաքքաբեների կողմից երկրորդ տաճարի վերընծայման և Կիրուսի հրովարտակի միջև ընկած 374 տարին ամբողջացնում է 4000 տարվա ցիկլը[9]։
Վերջերս, 17-18-րդ դարում, Արմաղի արքեպիսկոպոս Ջեյմս Ուշերը (1625-1656) և Իսահակ Նյուտոնի (1642-1727) մակարդակի գիտնականները կարծում էին, որ ստեղծման ժամանակաշրջանը հայտնի է Աստվածաշնչից[10]։ Այսօր Ծննդոցի արարման պամությունը վաղուց անհայտացել է լուրջ տիեզերագիտությունից, նախահայրերը և Ելք-ն այլևս ներառված չեն Հին Իսրայելի լրջագույն պատմության մեջ[11], և գրեթե համընդհանուր ընդունված է, որ Հեսուի գիրքը և Դատավորների գիրքը պատմական քիչ արժեք ունեն[12]։ Նույնիսկ կասկածի տակ է առնվում Միացյալ Միապետությունը, և չնայած գիտնականները շարունակում են կատարել առաջարկություններ Թագավորների գրքերի ժամանակագրությունը համաձայնեցնելու վերաբերյալ, բայց «քիչ համաձայնություն կա վիճահարույց տվյալների հետ վարվելու ընդունելի մեթոդների վերաբերյալ»[11][13]։
Նախամասսորական ժամանակագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դարերի ընթացքում, երբ մշակվեցին աստվածաշնչյան տեքստերն ու կանոնները, աստվածաբանական ժամանակագրությունը ի հայտ եկավ կազմման տարբեր փուլերում, թեև գիտնականները առաջարկել են տարբեր տեսություններ`այդ փուլերն ու ժամանակի սխեմատիզացիաները նույնացնելու համար։ Այս ժամանակագրությունները ներառում են.
- «Նախահայրերի» ժամանակագրություն, որը նշում է Աբրահամի ծնունդը ԱՄ 1600-ին, իսկ տաճարի հիմնադրումը՝ ԱՄ 2800-ին։ Ալֆրեդ Ջեպսենն առաջարկեց այս ժամանակագրությունը սամարացիական և մասսորականի հիշատակումներում հիման վրա[14]։
- Տարբեր ժամանակագրություններ կարելի է ենթադրել Քահանայական աղբյուրից (Պենտատեուչ) ավելի ուշ աստվածաշնչյան գրքերի քահանայական հեղինակների[15] և 2 Օրենքի գրքից, որի նպատակն է ժամանակագրել Հուդայի և Իսրայելի թագավորների թագավորման ժամանակաշրջանները (որոշ նշանակալի պատմական հաստատումներով)։
- Նեեմիայի ժամանակագրությունը, որը ցույց է տալիս ստեղծումից մինչև Նեեմիայի առաքելությունը՝ 3500 տարի։ Նորթկոտն ասում է, որ այդ ժամանակագրությունը «հավանաբար կազմվել է Երուսաղեմում ղևտացիների կողմից Նեեմիայի առաքելությունից ոչ շատ ժամանակ հետո, հավանաբար մ.թ.ա. հինգերորդ դարի վերջին (օրինակ, մ.թ.ա. 400թ․-ին)։ Բուսետն(1900), ըստ երևույթին, նույնպես տեսնում է այս սխեմատիան, բայց այն անվանում է Պրոտո-ՄՏ [16]։
- Հոբելյանների կողմից ձևավորված պրոտո-մասսորական ժամանակագրություն, որն, ընդհանուր առմամբ, ցույց է տալիս 3,480 տարի ՝ արարումից մինչև Երկրորդ տաճարը ավարտը (ըստ Բ.Վ. Բուսսեթի (1900)), և որն ընդգրկում է առաջին տաճարը 3000 տարվա ընթացքում։
- Սարոսի ժամանակագրությունը, որն արտացոլում է մինչև Առաջին տաճարը 3,600 տարի և 4,080 տարի ՝ արարումից մինչև Երկրորդ տաճարի ավարտը։ Այս սխեման ծառայել է որպես «հիմք ավելի ուշ Սեպտուագինտա ժամանակագրության և նախա-ՍՊ Սումերական Պենտատեուչ ժամանակագրության համար»[17]։
Մասսորական տեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետևյալ աղյուսակը բխում է Թոմաս Լ. Թոմփսոնի «Առասպելական անցյալ»-ից [18]. աղյուսակում կատարված նշումները մեջբերված են։
Մասսորական տեքստը դա ժամանակակից հրեական և քրիստոնեական աստվածաշնչերի հիմքն է։ Թեև բիբլիական տեքստերի հետ կապված դժվարությունները անհնարին են դարձնում համոզիչ եզրակացությունների հանգելը, թերևս, ամենատարածված վարկածը այն է, որ այն մարմնավորում է 4000 տարվա ընդհանուր սխեմա («մեծ տարի»)` վերցնելով մ.թ.ա. 164թ․-ին մաքքաբեների կողմից տաճարի վերընծայումը որպես վերջնական կետ[1]։ Երկու դրդապատճառ կարող էին առաջ բերել սա. առաջին, մակքաբեների ժամանակ ընդհանուր գաղափար կար, որ մարդկության պատմությունը հետևում է յոթ «օրերի» աստվածային «շաբաթվա» ծրագրին[19], որոնցից յուրաքանչյուրը տևել է հազար տարի, և երկրորդ՝ 4000 տարվա պատմություն, որը նույնիսկ Սեպտուագինտա տարբերակով ավելի երկար է, և հաստատելում էր հրեաների հնությունը իրենց հեթանոս հարևանների համեմատ[20]։
| Մասսորական
տարեթիվ(ԱՄ) |
Իրադարձություն |
Նշում |
|---|---|---|
| ԱՄ 1 | Արարչություն(Ադամ) | Արարչությունից մինչև Աբրահամ ժամանակը հաշվարկվում է ՝ ավելացնելով նախահայրերի տարիքը, երբ ծնվում է նրանց առաջին երեխան[21]։ Հնարավոր է, որ Ծննդոցի ջրհեղեղի պատմությունը չի ընդգրկվում հաշվարկի մեջ [22]։ Օրինակ՝ ջրհեղեղից 100 տարի առաջ ծնված Սեմը ՝ «ծնել» է իր առաջին որդուն դրանից երկու տարի անց, որը նրան պետք է դարձներ 102, բայց Ծննդոց 11։10–11-ը նշում է, որ նա ընդամենը 100 տարեկան է, ենթադրելով, որ ժամանակը դադարեցված է[23]։ |
| ԱՄ 1946 | Աբրահամի ծնունդ | Սեմի որդու ծննդյան պահից մինչև Աբրահամի Քանան տեղափոխվելը կազմում է 365 տարի ՝ արտահայտելով Ենովքի կյանքի տևողությունը ՝ 365 տարի՝ արևադարձային տարում օրերի քանակը [24]։ Ադամի և ջրհեղեղի պատմության միջև կա 10 նախահայր, իսկ ջրհեղեղի պատմության և Աբրահամի միջև՝ 10։ Սեպտուագինտը ավելացնում է ևս մեկ նախնի, այնպես որ երկրորդ խումբը ջրհեղեղի պատմությունից մինչև Թերա 10-ն է[25]։ Նոյն ու Թերան յուրաքանչյուրն ունեն երեք որդի, որոնցից առաջինը յուրաքանչյուր դեպքում ամենակարևորն է[26]։ |
| ԱՄ 2236 | Մուտք Եգիպտոս | Աբրահամի՝ Քանան մուտք գործելու (ԱՄ 2021) և Հակոբի՝ բիբլիական Եգիպտոս մուտք գործելու միջև ընկած ժամանակահատվածը 215 տարի է՝ հաշվված Աբրահամի, Իսահակի և Հակոբի դարաշրջանից․ Եգիպտոսի ժամանակաշրջանը նշված է «Ելք» գրքում (12։40) 430 տարի, չնայած որ Սեպտուգագինտ և Սամարիական Պենտատեուչ գրությունները Աբրահամի և Մովսեսի միջև տալիս են ընդամենը 430 տարի։ Պողոս Առաքյալը՝ գրող Նոր Կտակարանից, համաձայնվում է նրանց հետ ընդդեմ է Հրեական Աստվածաշունչի[27]։ |
| ԱՄ 2666 | Ելք | Հակասական տեղեկություններ կան այն մասին, թե Իսրայելը որքան ժամանակ է անցկացրել Եգիպտոսում. Ելք 12։40-ը ասում է 430 տարի, բայց Ելք 6։14–25-ը ասում է, որ սա ընդգրկում է ընդամենը չորս սերունդ (Ղևիից Մովսես)։ Նմանապես, Ծննդոց 15։13–ը կանխատեսում է, որ ճնշումը կտևի 400 տարի, մինչդեռ Ծննդոց 15։16–ում ասվում է, որ Աբրահամի սերունդները կվերադառնան չորրորդ սերունդին։ Այլընտրանքները հնարավոր չէ, որ ճշգրտորեն համապատասխանեն, բայց թիվ 4-ը, կարծես, կենտրոնական դեր է խաղում բոլորում [28]։ Ելքը (ԱՄ 2666) տեղի է ունենում 4000 տարվա ճանապարհի ուղիղ երկու երրորդին՝ դառնալով ժամանակագրության առանցքային իրադարձություն [9]։ Այն նաև երկու երրորդն է 40 գաղափարական «սերունդների» ճանապարհի, որոնցից յուրաքանչյուրը 100 տարի է՝ Ահարոնի՝ Իսրայելի առաջին քահանայապետի հետ ներկայացնելով 26-րդ սերունդը՝ Ադամից սկսած[1]։ |
| ԱՄ 3146 | Սողոմոնի տաճար | Սողոմոնի թագավորության չորրորդ տարում Սողոմոնի տաճարի հիմնադրման ժամանակահատվածից մինչև Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ դրա ոչնչացումը 430 տարի է։ Սա բացահայտվում է
Սողոմոնի թագավորման չորրորդ տարուց Իսրայելի Միացյալ Թագավորության և Հուդայի Թագավորության թագավորների թագավորման տարիները գումարելով [27]։ Սողոմոնի չորրորդ թագավորման տարին տեղի է ունեցել Աբրահամի ծնունդից ուղիղ 1200 տարի անց (Աբրահամը ծնվել է ԱՄ1946-ին, եթե ջրհեղեղի երկու տարին բացառված է)[29]։ Սողոմոնից հետո Հուդայում և Իսրայելի Թագավորությունում ուղիղ 20 թագավոր է եղել, թեև Հուդան Իսրայելից ավելի քան մեկ դար երկար տևեց[30]։ «Թվում է, թե շատ հավանական է, որ Իսրայելի աննշան թագավորներից մի քանիսը ծառայել են պարզապես թիվ կազմելու համար»[31]։ |
| ԱՄ 3576 | Աքսոր | Երուսաղեմի պաշարումից և Սողոմոնի տաճարի ոչնչացումից (ԱՄ 3576) մինչև Կյուրոսի հրովարտակը և աքսորի ավարտը (ԱՄ 3626) ընկած ժամանակահատվածը 50 տարի է։ Տաճարի կանգուն լինելու 430 տարիները գումարված՝ առաջ է գալիս 480 տարվա մեկ այլ սիմետրիկ ժամանակաշրջան[1]։ |
| ԱՄ 3626 | Կյուրոսի հրամանագիր | Գիտնականները հաստատել են, որ բաբելոնյան գերությունը տևել է մոտավորապես հիսուն տարի, բայց Երեմիայի Գիրքը այն հաշվում է 70 տարի՝ «հստակ գաղափարական հիմքերով»[32](7 թիվը խորհրդանշում է աստվածային կատարելություն, 10-ը խորհրդանշում է լիարժեքությունը, իսկ 7x10-ը հավասար է 70-ի)[33]։ Եզրասի գիրքը օգտագործում է 50 տարվա ժամանակաշրջան՝ դնելով Երկրորդ տաճարի սկիզբը Կյուրոս Մեծի թագավորման առաջին տարում (մ.թ.ա. 538թ․)՝ համաձայն Ղևտացոց գրքի հոբելյանական օրենքի[34]։ |
| ԱՄ 4000
(164 մ․թ․ա․) |
Տաճարի վերընծայում | Կյուրոսի հրովարտակից (մ.թ.ա. 538) մինչև Մաքքաբեների կողմից Երկրորդ տաճարի վերընծայման (մ.թ.ա. 164) եզրափակիչ ժամանակահատվածը 374 տարի է[9]։ Ընդհանուր առմամբ, 4000 տարվա ցիկլը հետընթաց հաշվարկվում է այս կետից [35]։ |
Այլ ժամանակագրություններ ՝ Սեպտուագինտա, Սամարիական, Հոբելյաններ, Սեդեր Օլամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հրեական Աստվածաշնչի կանոնական տեքստը կոչվում է «Մասսորական տեքստ», մի տեքստ, որը հրեական ռաբբիները պահպանել են մ.թ. 7-րդ և 10-րդ դարերի սկզբներից։ Այնուամենայնիվ, կան ևս երկու հիմնական տեքստեր ՝ Սեպտուագինտա և Սամարիական Պենտատեուչ։ Սեպտուագինտան օրիգինալ հրեական Աստվածաշնչյան սուրբ գրքերի հունական թարգմանություն է։ Ենթադրվում է, որ Սեպտուագինտայի առաջին հինգ գրքերը, որոնք հայտնի են որպես Թորա կամ Պենտաթոեուչ, թարգմանվել են մ.թ.ա. 3-րդ դարի կեսերին, իսկ մնացած տեքստերը թարգմանվել են մ.թ.ա. 2-րդ դարում[36]։ Այն հիմնականում համաձայնվում է Մասսորական տեքստի հետ, բայց ոչ դրա ժամանակագրության հետ։ Սամարիական տեքստը սամարիական համայնքի կողմից պահպանած տեքստն է։ Այս համայնքը թվագրում է մ.թ.ա. վերջին մի քանի դարերի ինչ-որ ժամանակաշրջանից ՝ ճիշտ այն ժամանակ, երբ վիճարկվում է, և, ինչպես Սեպտուագինտան, ժամանակագրության մեջ զգալիորեն տարբերվում է Մասսորական տեքստից։ Ժամանակակից գիտնականները Մասսորական տեքստը մյուս երկուսից վեր չեն համարում․ Մասսորականը երբեմն ակնհայտորեն սխալ է, ինչպես, օրինակ, երբ ասվում է, որ Սավուղը սկսեց թագավորել երկու տարեկան հասակում և թագավորեց մեկ տարի[37]։ Ավելի հավանական է, որ բոլոր երեք տեքստերը ունեն հստակ նպատակ, որը պատմությունը գրելն չէ այն աստիճան, որ բերվի այն պատմության գագաթնակետը ներկայացնող կետի։
Սամարիական Պենտաթեուչում «ծագումնաբանությունները և պատմությունները ձևավորվել էին ՝ երաշխավորելու համար 3000 տարուց բաղկացած ժամանակագրություն՝ արարչագործությունից մինչև Քանանի իսրայելցիներով բնակեցումը։ Այս մասին հայտնում է Նորթկոտը ՝ որպես «Պրոտո-ՍՊ ժամանակագրություն», ինչպես բնութագրված էր Ջոն Սկիների կողմից (1910), և նա ենթադրում է, որ հնարավոր է՝ այդ ժամանակագրությունը երկարաձգվել է Երկրորդ Տաճարի վերակառուցումը դնելու համար նույնիսկ ԱՄ 3900-ին՝ երեք 1,300 տարվա փուլ։ Պենտատեուչի Սեպտուագինտայի վարկածում իսրայելացիների ժամանակագրությունը երկարաձգվում է 4,777 տարի ՝ սկսած արարումից մինչև Երկրորդ տաճարի ավարտը, ինչպես վկայում է Կոդեքս Ալեքսանդրինուս ձեռագիրը։ Այս հաշվարկն առաջանում է միայն Սեպտուագինտան լրացնելով Թագավորների ժամանակագրությամբ։ Սեպտուագինտայի ժամանակագրության առնվազն 3 տարբերություն կա. Եվսեբիուսը օգտագործեց մեկ տարբերակը, որին այժմ կողմնակից էր Հյուզին և ուրիշները։ Նորթկոտը պնդում է, որ Սեպտուագինտայի օրացույցը կոչված էր ցույց տալու՝ արարումին մինչև ժամանակակից Պտղոմեոսյան Եգիպտոս 5000 տարի է՝ մոտ մ.թ.ա. 300թ․-ին [38]։
Մ.թ.ա. 2-րդ դարի Հոբելյանների գիրքը սկսվում է Արարչագործությամբ և չափում է ժամանակը տարիներով, տարիների «շաբաթներով» (յոթ տարվա խմբեր), և հոբելյաններով (յոթերի յոթ), այնպես որ, Արարչագործությունից մինչև Քանանի բնակեցումը, օրինակ, ճիշտ հիսուն հոբելյան է (2450 տարի)[39]։
Մ.թ.ա. 2-րդ դարից սկսած և հրեաների շրջանում դեռևս տարածված օգտագործման մեջ է Սեդեր Օլամ Ռաբբահը («Աշխարհի մեծ կարգ»), որը հետագծում է աշխարհի և հրեաների պատմությանը արարչությունից մինչև մ.թ.ա. 2-րդ դար[40][41]։ Այն տալիս է Առաջին տաճարի տևողության համար 410 տարի, դրա ավերումից մինչև Երկրորդ տաճարը՝ 70 տարի, և 420 տարի՝ Երկրորդ տաճարի տևողության համար՝ երկու տաճարների համար ընդհանուր առմամբ կազմելով 900 տարի[42]։ Թվերի այս սխեմատիկ մոտեցումը հաշվի է առնում դրա առավել նշանակալի առանձնահատկությունը․ այն փաստը, որ այն ողջ պարսից կայսրությունը կրճատում է ավելի քան երկու դարից մինչև ընդամենը 52 տարվա ՝ տալով 52 տարի Բաբելոնյան աքսորին[43]։
Քրիստոնեական օգտագործումը և աստվածաշնչյան ժամանակագրության մշակումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաղ եկեղեցու հայր Եվսեբիուսը (մ.թ. 260–340), փորձելով Քրիստոսին ժամանակագրության մեջ տեղավորել, դրեց նրա ծնունդը ԱՄ 5199 թվին, և դա դարձավ ընդունված ամսաթիվ Արևմտյան եկեղեցու համար։ Երբ մոտենում էր ԱՄ 6000 (մ.թ. 800) տարին, մեծանում էր վախը, որ աշխարհի վերջը մոտ է, մինչև որ Բեդա Պատվելին կատարեց իր սեփական հաշվարկները և պարզեց, որ Քրիստոսի ծնունդը տեղի է ունեցել ԱՄ 3592 թվականին, որը թույլ էր տալիս ևս մի քանի դար մինչև ժամանակի վերջը[44]։
Մարտին Լյութերը (1483–1546) շեշտը փոխեց Քրիստոսի ծնունդից դեպի Գործք 15-ի առաքելական խորհուրդը, որը նա տեղադրեց ԱՄ 4000 տարում, հավատալով, որ դա նշանավորեց այն պահը, երբ վերացվեց Մովսիսական օրենքը և սկսվեց շնորհի նոր դարաշրջանը[45]։ Սա լայնորեն ընդունվեց եվրոպական բողոքականների շրջանում, բայց անգլալեզու աշխարհում արքեպիսկոպոս Ջեյմս Ուշերը (1581–1656) հաշվարկեց մ.թ.ա. 4004 թվականը արարչության համար։ նա առաջինը չէր, ով հասավ այս արդյունքին, բայց նրա ժամանակագրությունն այնքան մանրամասն էր, որ նրա ամսաթվերը ներառվել են անգլիական Աստվածաշնչերի լուսանցքում հետագա երկու հարյուր տարվա ընթացքում[46]։ Այս հայտնի 4000 տարվա աստվածաբանական ժամանակաշրջանը, որն ավարտվում է Հիսուսի ծնունդով, տարբերվում է այն 4000 տարվա ժամանակաշրջանից, որը հետագայում առաջարկվել է միայն Մասսորական տեքստի համար, որն ավարտվում է մ.թ.ա. 164 թվականին Տաճարի վերընծայմամբ [1]։
Իսրայելացի թագավորները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միապետության ժամանակագրությունը, ի տարբերություն ավելի վաղ ժամանակաշրջանների, կարելի է ստուգել ոչ աստվածաշնչյան աղբյուրներից և, ընդհանուր առմամբ, ճշգրիտ է թվում[32]։ Սա առաջացնում է այն հեռանկարը, որ Թագավորների գրքերը, որոնք միավորում են հրեա թագավորներին գահ բարձրանալու և թագավորման տևողությամբ («Հուդայի թագավոր X-ը գահ է բարձրացել Իսրայելի թագավոր Y-ի իններորդ տարում և ղեկավարել n տարի»), կարող են օգտագործվել միապետության ժամանակագրությունը վերակառուցելու համար, բայց այս առաջադրանքն, իրականում, խրթին է[47]։ Խնդիրն այն է, որ գրքերը պարունակում են բազմաթիվ հակասություններ. Օրինակ, Հուդայի Ռոբովամը և Իսրայելի Հերոբովամը սկսեցին իշխել միառժամանակ (1 Թագավորներ 12), և քանի որ Հուդայի Ահազիան և Իսրայելի Հորամը սպանվեցին միառժամանակ (1 Թագավորներ 9։24, 27), նույն ժամանակը պետք է անցներ երկու թագավորություններում էլ, բայց հաշվարկը ցույց է տալիս, որ անցնում է 95 տարի Հուդայում և 98-ը ՝ Իսրայելում[48]։ Կարև ասած, «սինխրոնիզմին վերաբերող տվյալները հայտնվեցին անհուսալի հակասության մեջ թագավորումների տևողություններին վերաբերվող եղած տվյալների հետ»[49]։
Հնարավոր է, որ հակասությունները համաձայնեցնելու ամենատարածված փորձը եղել է Էդվին Ռ. Թիելենի առաջարկած «Հրեա թագավորների խորհրդավոր թվերը» (1951-1983 թվականների միջև երեք հրատարակություն), բայց նրա գործը լայն քննադատության է ենթարկվել ի թիվս այլ բաների հետ «անհամար» համազեկուցումներ ներդնելու, «օրացույցների բարդ համակարգ» կառուցելու և հաշվարկման «եզակի» օրինակներ օգտագործելու համար. արդյունքում, նրա հետևորդը հիմնականում գիտնականների շարքում է «հավատարիմ... սուրբ գրությունների բացարձակ ներդաշնակության վարդապետությանը» (այս քննադատությունը կարելի է գտնել Բրևարդ Չիլդսի՝ «Հին Կտակարանի ներածությունը՝ որպես Սուրբ գրություն» գրքում)[50]։ Թիելենի աշխատանքում թույլ կողմերը առիթ են հանդիսացել, որ հետագայում գիտնականները շարունակեն առաջարկել ժամանակագրություններ, բայց, թագավորների մասին վերջերս արված մեկնաբանության խոսքերով, «քիչ համաձայնություն կա վիճահարույց տվյալների հետ վարվելու ընդունելի մեթոդների վերաբերյալ»[13]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Johnson, 2002, էջ 32
- ↑ Philip R. Davies (2015 թ․ հոկտեմբերի 22). The History of Ancient Israel: A Guide for the Perplexed. Bloomsbury Publishing. էջ 43. ISBN 978-0567655837. «More significantly, the Exodus occurs at a point (2666) that is two-thirds of 4,000. By adding the remaining 375 years we arrive—in our modern calculations—at 538 - 375 = 163 BCE, the date of the rededication of the temple by Judas Maccabee. Of course, this calculation implies that the framers of the chronology were aware of the accurate figure. So possibly the endpoint is the year of desecration (167), or even a date a little in the future, the date of the expected eschaton ... If so, the present Masoretic chronology dates from the second century BCE.»
- ↑ Joseph Blenkinsopp (2006 թ․ նոյեմբերի 7). Opening the Sealed Book: Interpretations of the Book of Isaiah in Late Antiquity. Wm. B. Eerdmans Publishing. էջ 87. ISBN 978-0802840219. «Noteworthy, finally, is the hypothesis according to which the overall biblical chronology is based on a 4000-year cycle of Zoroastrian inspiration, a 'Great Year,' inserted into the biblical narrative calculating backwards from the same point in time, namely, the purification of the temple and the restoration of the temple cult in 164 BCE.»
- ↑ James Barr (1993). Bruce M. Metzger; Michael D. Coogan (eds.). The Oxford Companion to the Bible. New York: Oxford University Press. էջեր 118–119. ISBN 0195046455. «If, as is possible, the Exodus took place in 2666 AM, is it perhaps significant that this is almost exactly two-thirds of 4000? ... If, as has been suggested, a figure of 4000 was held in mind, the present biblical chronology might be predicated upon the rededication of the Temple (about 164 BCE) after its profanation by Antiochus, which would establish a connection with Daniel, as well as with the books of Enoch and Jubilees.»
- ↑ Hughes, 1990, էջ 234
- ↑ Bauschlicher, Charles W.; Ricca, Alessandra (1998-06). «Accurate Heats of Formation for SFn, SFn+, and SFn-forn= 1−6». The Journal of Physical Chemistry A. 102 (24): 4722–4727. doi:10.1021/jp981084p. ISSN 1089-5639.
- ↑ Thompson, 2007, էջեր 73–74
- ↑ 8,0 8,1 Barr, 2001, էջեր 96–97
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Thompson, 2007, էջ 74
- ↑ Barr, 1987, էջ 3
- ↑ 11,0 11,1 Moore, Kelle, էջեր 81, 168
- ↑ Finkelstein, Mazar, էջեր 62, 74
- ↑ 13,0 13,1 Konkel, 2010, էջ 673
- ↑ Northcote, 2004, էջեր 3ff.
- ↑ On the "Priestly chronology", see especially Hughes, e.g., 233f.
- ↑ Northcote, 2004, էջ 8
- ↑ Northcote, 2004, էջ 12
- ↑ Thompson, 2007, էջ 75
- ↑ Grabbe, 2002, էջ 246
- ↑ Barr, 2001, էջեր 98–99
- ↑ Ruiten, 2000, էջ 124
- ↑ Najm, Guillaume, էջ 6
- ↑ Guillaume, 2007, էջ 252-253
- ↑ Alter, 1997, էջ 28
- ↑ Davies, 2008, էջ 27
- ↑ Matthews, 1996, էջ 38
- ↑ 27,0 27,1 Barr, 2001, էջ 97
- ↑ Davies, 2008, էջ 28
- ↑ Davies, 2008, էջ 30
- ↑ Davies, 2008, էջեր 26–27
- ↑ Auld, 2010, էջ 20
- ↑ 32,0 32,1 Lemche, 2010, էջեր 95–96
- ↑ Waltke, 2011, էջ 1188
- ↑ Davies, 2008, էջեր 24–25
- ↑ Blenkinsopp, 2006, էջ 87
- ↑ «Septuagint». Encyclopedia Britannica. 2017 թ․ հունիսի 15. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 7-ին.
- ↑ «1 Samuel 13:1». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 29-ին.
- ↑ Northcote, 2004, էջեր 14ff
- ↑ Hughes, 1990, էջ 245
- ↑ Milikowski, 2011, էջ 656
- ↑ Solomon, 2006, էջ 61
- ↑ Hughes, 1990, էջ 253
- ↑ Hughes, 1990, էջ 257
- ↑ Hughes, 1990, էջեր 259–260
- ↑ Hughes, 1990, էջեր 260–261
- ↑ Hughes, 1990, էջեր 261–262
- ↑ Tetley, 2005, էջ 2
- ↑ Galil, 1996, էջ 12
- ↑ Thiele, 1983, էջ 15
- ↑ Tetley, 2005, էջ 4 and fn.6
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Alter, Robert (1997). Genesis: Translation and Commentary. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0393070262.
- Auld, A. Graeme (2010). «Samuel, Sources, and Historiography». In Grabbe, Lester L. (ed.). Israel in Transition 2: From Late Bronze II to Iron IIA. Bloomsbury Publishing USA. ISBN 978-0567638403.
- Barr, James (2001). «Chronology». In Metzger, Bruce M.; Coogan, Michael David (eds.). The Oxford Guide to Ideas & Issues of the Bible. Oxford University Press. ISBN 978-0195149173.
- Barr, James (1987). «Biblical Chronology: Legend or Science?» (PDF). Ethel M. Wood lecture. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 1-ին.
- Blenkinsopp, Joseph (2006). Opening the Sealed Book: Interpretations of the Book of Isaiah in Late Antiquity. Eerdmans. ISBN 978-0802840219.
- Christensen, Duane L. (1990). «Chronology». In Mills, Watson E.; Bullard, Roger Aubrey (eds.). Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. ISBN 978-0865543737.
- Davies, Philip R. (2008). Memories of Ancient Israel. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0664232887.
- Finkelstein, Israel; Mazar, Amihay (2007). The Quest for the Historical Israel. Society of Biblical Literature. ISBN 978-1589832770.
- Galil, Gershom (1996). The Chronology of the Kings of Israel and Judah. Brill. ISBN 9004106111.
- Grabbe, Lester L. (2002). Judaic Religion in the Second Temple Period: Belief and Practice from the Exile to Yavneh. Routledge. ISBN 978-1134615629.
- Guillaume, Philippe (2007). «Tracing the Origin of the Sabbatical Calendar in the Priestly Narrative». In Zvi, Ehud Ben (ed.). Perspectives on Hebrew Scriptures (II, Volume 5). Gorgias Press. ISBN 978-1593336127.(չաշխատող հղում)
- Hughes, Jeremy (1990). Secrets of the Times: Myth and History in Biblical Chronology. A&C Black. ISBN 978-0567629302.
- Johnson, Marshall D. (2002). The Purpose of the Biblical Genealogies. Wipf and Stock Publishers. ISBN 978-1579102746.
- Konkel, August H. (2010). 1 and 2 Kings. Zondervan. ISBN 978-0310865629.
- Larsson, Gerhard (1973). The Secret System. Brill. ISBN 9004036679.
- Lemche, Niels Peter (2010). The A to Z of Ancient Israel. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0810875654.
- Matthews, K.A. (1996). Genesis 1–11. B&H Publishing Group. ISBN 978-0805401011.
- Milikowski, Chaim (2011). «Seder Olam». In Berlin, Adele (ed.). The Oxford Dictionary of the Jewish Religion. Oxford University Press. ISBN 978-0199730049.
- Moore, Megan Bishop; Kelle, Brad E. (2011). Biblical History and Israel's Past. Eerdmans. ISBN 978-0802862600.
- Najm, S.; Guillaume, Ph. (2007). «Jubilee Calendar Rescued from the Flood Narrative». In Zvi, Ehud Ben (ed.). Perspectives on Hebrew Scriptures II, Volume 5. Gorgias Press. ISBN 978-1593336127.(չաշխատող հղում)
- Northcote, Jeremy (2004). «The schematic development of Old Testament Chronography: Towards an integrated model» (PDF). Journal for the Study of the Old Testament. Sage Publications. 29 (1): 3ff. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 1-ին.
- Ruiten, Jacques T. A. G. M. (2000). Primaeval History Interpreted: The Rewriting of Genesis 1-11 in the Book of Jubilees. BRILL. ISBN 9004116583.
- Solomon, Norman (2006). Historical Dictionary of Judaism. Scarecrow Press. ISBN 978-0810864986.
- Tetley, Christine (2005). The Reconstructed Chronology of the Divided Kingdom. Eisenbraun. ISBN 978-1575060729.
- Thiele, Edwin R. (1983). The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings. Zondervan. ISBN 978-0825496882.
- Thompson, Thomas L. (2007). The Mythic Past: Biblical Archaeology and the Myth of Israel. Basic Books. ISBN 978-0465010523.(չաշխատող հղում)
- Towner, Wayne Sibley (2001). Genesis. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0664252564.
- Waltke, Bruce K. (2011). An Old Testament Theology. Zondervan. ISBN 978-0310863328.