Առաջին համաշխարհային պատերազմի տնտեսական պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ռազմական պարտատոմսերի ներդրումները խրախուսող բրիտանական պաստառ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տնտեսական պատմությունն ընդգրկում է Առաջին համաշխարհային պատերազմում (1914-1918 թթ.) օգտագործված մեթոդները, ինչպես նաև դրա հետպատերազմյան հարցերը, ինչպիսիք են ռազմական պարտքերն ու փոխհատուցումները։ Այն նաև ընդգրկում է աշխատանքի, արդյունաբերության և գյուղատնտեսության տնտեսական մոբիլիզացիան, ինչը հանգեցրեց տնտեսական փլուզման։ Այն վերաբերում է տնտեսական պատերազմներին, ինչպիսիք են Գերմանիայի շրջափակումը և տնտեսության հետ կապված որոշ հարցեր, ինչպիսիք են ռազմական տրանսպորտի հարցերը։

1914 թվականին բոլոր տերությունները սպասում էին կարճ պատերազմի։ Նրանցից ոչ մեկը տնտեսապես չէր նախապատրաստվել երկարատև պատերազմի, որոնցից կարելի է նշել սննդամթերքի կամ կրիտիկական հումքի պաշարների կուտակումը։ Որքան երկար տևեց պատերազմը, այնքան ավելի շատ առավելություններ ստացան Անտանտի անդամ երկրները՝ իրենց ավելի մեծ, խորը և ճկուն տնտեսություններով և գլոբալ մատակարարումների լավագույն հասանելիությամբ։ Ինչպես եզրակացնում են Սթիվեն Բրոդբերին և Մարկ Հարիսոնը, 1914 թվականի վերջին մի անգամ փակուղի առաջ եկավ. Անտանտի մեծ կարողությունը ռիսկի գնալու, կլանելու սխալների ծախսերը, փոխարինելու կորուստները և կուտակելու ճնշող քանակական գերազանցությունը, պետք է ի վերջո հավասարակշռություն ստեղծեր Գերմանիայի դեմ[1]։

Անտանտի անդամ երկրները ավելի շատ պոտենցիալ հարստություններ ունեին, որոնք նրանք կարող էին ծախսել պատերազմի վրա։ Գնահատականներից մեկը (1913 թվականի ԱՄՆ դոլարի հաշվարկներով) ցույց է տալիս, որ Անտանտի անդամ երկրները պատերազմի վրա ծախսել են 147 մլրդ դոլար, իսկ Կենտրոնական տերությունները՝ միայն 61 մլրդ։ Անտանտի անդամ երկրներից Մեծ Բրիտանիան և նրա կայսրությունը ծախսել են 47 մլրդ դոլար, իսկ ԱՄՆ-ն՝ 27 մլրդ (Ամերիկան միացել է պատերազմի սկսվելուց հետո), մինչդեռ Կենտրոնական տերությունների թվում Գերմանիան ծախսել է 45 մլրդ դոլար[2]։

Ընդհանուր պատերազմը պահանջում էր բոլոր ազգային ռեսուրսների համընդհանուր մոբիլիզացիա՝ ընդհանուր նպատակին հասնելու համար։ Մարդկային ռեսուրսները պետք է ուղղվեին դեպի առաջնագիծ (բոլոր տերությունները, բացի ԱՄՆ-ից և Մեծ Բրիտանիայից, ունեին մեծ պատրաստված ռեզերվներ, որոնք նախատեսված էին հենց դրա համար)։ Մասնավորապես, անհրաժեշտ էր ռազմական արդյունաբերության շրջանակներում իրականացնել լայնածավալ աշխատանքներ՝ արկերի, հրանոթների, ռազմանավերի, հանդերձանքների, ինքնաթիռների և հարյուրավոր այլ զինատեսակների արտադրության համար՝ ինչպես հին, այնպես էլ նոր։ Գյուղատնտեսությունը պետք է պարենով ապահովեր ինչպես քաղաքացիներին, այնպես էլ զինվորներին (որոնցից շատերը ֆերմերներ էին և իրենց փոխարեն այժմ աշխատանք էին կատարում կանայք, երեխաները և ծերերը՝ առանց կենդանիների օգնության) և ձիերին՝ պաշարներ տեղափոխելու համար։ Տեղափոխումն ընդհանուր առմամբ բարդ խնդիր էր, հատկապես, երբ Անգլիան և Գերմանիան փորձում էին կանգնեցնել առևտրային նավերը, որոնք ուղևորվում էինհակառակորդի ուղղությամբ։ Լրջագույն խնդիր էր ֆինանսները։ Գերմանիան ֆինանսավորում էր Կենտրոնական տերություններին։ Մինչև 1916 թվականը Մեծ Բրիտանիան ֆինանսավորեց Անտանտին, մինչդեռ փողերը ավարտվելուն պես ստիպված եղավ Միացյալ Նահանգներից գումարներ վերցնել։ ԱՄՆ-ն 1917 թվականին իր վրա վերցրեց Անտանտի ֆինանսավորումը՝ տրամադրելով փոխառություններ, որոնք վերջինս պնդեց մարել պատերազմից հետո։ Հաղթական Անտանտը հույս ուներ, որ 1919 թվականին պարտված Գերմանիան կվճարի փոխհատուցումներ, որոնք կծածկեն իրենց կատարած ծախսերի մի մասը։ Առաջին հերթին, անհրաժեշտ էր մոբիլիզացիա իրականացնել այնպես, որպեսզի պահպանվեին ժողովրդի կարճաժամկետ վստահությունը և քաղաքական երկարաժամկետ իշխանությունը, ինչպես նաև պահպանվեր ազգի երկարաժամկետ տնտեսական առողջությունը[3]։

Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ) աճեց Անտանտի անդամ կազմող երեք երկրներում (Մեծ Բրիտանիա, Իտալիա և ԱՄՆ), բայց նվազեց Ֆրանսիայում և Ռուսաստանում, չեզոք մնաց Նիդեռլանդներում և Կենտրոնական տերությունների երեք հիմնական երկրներում։ Ավստրիայի, Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և Օսմանյան կայսրության ՀՆԱ-ի կրճատումը հասավ 30-40 %-ի։ Ավստրիայում, օրինակ, խոզերի մեծ մասը մորթվեց, ուստի պատերազմի վերջում միս գոյություն չուներ։

Արևմտյան ճակատը արագ կայունացավ, քանի որ գրեթե մի քանի հարյուրից ավել յարդի չափով տեղաշարժեր չիրականացան։ Երկու կողմերից առավելագույն միանվագ ծախսերը բաժին էին ընկնում հրետանային արկերին՝ պատերազմի գլխավոր զենքին։ Քանի որ ճակատը շատ կայուն էր, երկու կողմերն էլ կառուցեցին բարդ երկաթուղային ցանց, որը մատակարարում էր ճակատային գծից մեկ-երկու մղոն հեռավորության վրա՝ վերջնական առաքման համար օգտագործվելով ձիաքարշ վագոններ։ Վերդենի մոտ 10-ամսյա մարտի ժամանակ ֆրանսիացիներն ու գերմանացիները ընդհանուր առմամբ շուրջ 10 մլն արկ արձակեցին՝ 1,4 մլն տոննա պողպատի ընդհանուր քաշով[4]։

Անտանտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանական սուզանավերով հակաբլոկադան ջախջախվեց ռազմանավերի պաշտպանության տակ ընթացող փոխադրանավերի կողմից և ամերիկյան զանգվածային նավաշինության պատճառով։ Մեծ Բրիտանիան հոգաց Անտանտի անդամ երկրների մեծ մասի ռազմական ծախսերը այնքան ժամանակ, քանի դեռ չավարտվեցին գումարները, որից հետո ԱՄՆ-ն ստանձնեց այդ ծախսերի կատարումը՝ ֆինանսավորելով Անտանտին ու Մեծ Բրիտանիային[5]։

Միացյալ Թագավորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զինամթերքի գործարանի կին աշխատակիցներ; Վուլդվիչ Արսենալ, Լոնդոն

Տնտեսությունը (ՀՆԱ-ի հաշվարկով) 1914-1918 թվականներին աճեց մոտավորապես 7 տոկոսով՝ չնայած ծառայությունների ոլորտում տղամարդկանց քանակի այդչափ բացակայությանը (համեմատության համար նշենք, որ Գերմանիայի տնտեսությունը կրճատվեց 27 տոկոսով)։ Պատերազմի ընթացքում նկատվում էր սպառման անկում քաղաքացիական բնակչության շրջանում, ինչպես նաև միջոցների զգալի վերաբաշխում ռազմամթերքի և ռազմական պաշարների շրջանում։ ՀՆԱ-ում պետության բաժինը 1913-1918 թվականներին 8 տոկոսից կտրուկ աճեց մինչև 38 տոկոս (1943 թվականի 50 տոկոսի համեմատ)[6]։

Չնայած 1916 թվականի այն մտավախություններին, որ զինամթերքի արտադրությունը զիջում է իր դիրքերը, արտադրության ծավալները ավելի քան համապատասխան էին։ Հրետանու արտադրության տարեկան ծավալն աճեց 1914-1918 թվականների ընթացքում՝ 91 զենքից դառնալով մինչև 8039։ Ռազմական ինքնաթիռները 1914-1918 թվականներին 200-ից հասան 3200-ի, իսկ գնդացիրների արտադրությունը՝ 300-ից 121 000-ի[7]։

1915 թվականին Անգլո-ֆրանսիական ֆինանսական հանձնաժողովը համաձայնեցրեց ամերիկյան մասնավոր բանկերից 500 մլն դոլարի չափով վարկեր ներգրավել։ 1916 թվականին Մեծ Բրիտանիան ֆինանսավորում էր կայսրության ռազմական ծախսերի մեծ մասը, ամբողջ Իտալիայի ռազմական ծախսերը, Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի ռազմական ծախսերի երկու երրորդը, ինչպես նաև ավելի փոքր երկրների ծախսեր։ Այնուհետև ոսկու պաշարը, օտարերկրյա ներդրումները և մասնավոր վարկերը վերջացան, ինչը Մեծ Բրիտանիային ստիպեց 1917-1918 թվականներին ԱՄՆ գանձարանից 4 մլրդ դոլարի չափով պարտք վերցնել[8]։ Ամերիկյան հումքի և պարենի մատակարարումները Մեծ Բրիտանիային թույլ տվեցին կերակրել իրեն և իր բանակը՝ պահպանելով սեփական արդյունավետությունը։ Ֆինանսավորումը ընդհանուր առմամբ հաջող էր ընթանում[9], քանի որ քաղաքի ուժեղ ֆինանսական վիճակը նվազագույնի էր հասցնում գնաճի ավերիչ հետևանքները՝ ի տարբերություն Գերմանիայում տիրող շատ վատ պայմանների[10]։ Ընդհանուր սպառումը 1914-1919 թվականներին կրճատվեց 18 %-ով[11]։

Արհմիությունները խրախուսվեցին այն բանից հետո, երբ նրանց անդամների թիվը 1914-1918 թվականներին 4,1 միլիոնից հասավ 6,5 միլիոնի։ Այնուհետև 1920 թվականին անդամների թիվը աճեց մինչև 8,3 միլիոն, իսկ 1923 թվականին կրկին նվազեց՝ հասնելով մինչև 5,4 միլիոնի[12]։ Այդ շրջանում կանայք ավելի հասանելի էին, և նրանցից շատերը ընդունվում էին ռազմական գործարաններ և զբաղեցնում այն աշխատատեղերը, որոնք նախկինում տղամարդիկ էին զբաղեցնում[13]։

Էներգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոէներգիան որոշիչ գործոն էր բրիտանական ռազմական ջանքերում։ Էներգակիրների մեծ մասը ստացվում Էր Մեծ Բրիտանիայի ածխահանքերից, որտեղ խնդիրը աշխատուժի մատակարարումն էր։ Սակայն վճռորոշ նշանակություն ուներ նավթի հոսքը դեպի նավեր, բեռնատար մեքենաներ և արդյունաբերական ձեռնարկություններ։ Բրիտանիայում նավթային հորեր գոյություն չունեին, այդ իսկ պատճառով ամեն ինչ ներմուծվում էր։ ԱՄՆ-ն դուրս էր հանում համաշխարհային նավթի երկու երրորդը։ 1917 թվականին Մեծ Բրիտանիայի ընդհանուր սպառումը կազմում էր 827 մլն բարել, որից 85 տոկոսը մատակարարվում էր Միացյալ Նահանգների կողմից, իսկ 6 տոկոսը՝ Մեքսիկայի կողմից[14]։ 1917 թվականի ամենամեծ խնդիրն այն էր, թե որքան նավթատար նավեր կպահպանեն իրենց գոյությունը գերմանական սուզանավերից։ Կոնվենցիաները և նոր նավթատար նավերի կառուցումը լուծեցին գերմանական սպառնալիքների խնդիրը, մինչդեռ կառավարության խիստ վերահսկողությունը երաշխավորում էր, որ բոլոր հիմնական կարիքները բավարարվում են։ Անտանտի նավթային համաժողովը բաշխեց ամերիկյան մատակարարումները Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Իտալիայի միջև[15]։

Մեծ Բրիտանիայում նավթային ճգնաժամը վրա հասավ 1917 թվականի գերմանական ստորջրյա արշավի պատճառով։ Օրինակ, «Ստանդարդ Օյլ օֆ Նյու Ջերսիում» կազմակերպությունը մայիսից սեպտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում կորցրեց 6 նավթատար նավեր (ներառյալ բոլորովին նոր «Ջոն Դ.Արչբոլդը»)։ Ճգնաժամից միակ ելքը եղավ Ամերիկայից նավթի մատակարարումների ավելացումը։ Անտանտը ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Իտալիայի միջև նավթային համաժողով ձևավորեց։ «Ստանդարտ Օյլ»-ը ու «Ռոյալ Դաթչ/Շել»-ը գործարկեցին այն և աշխատեցրին։ Ռազմանավերի պաշտպանության տակ ընթացող փոխադրանավերի ներդրումը՝ որպես գերմանական սուզանավերի դեմ հակաթույն, և «Ստանդարտ Օյլ»-ի և «Ռոյալ Դաթչ/Շել»-ի համատեղ կառավարման համակարգը օգնեցին լուծել Անտանտի մատակարարման խնդիրները։ Ստեղծված սերտ աշխատանքային հարաբերությունները կտրուկ հակադրվում էին կառավարության և «Ստանդարդ Օյլ»-ի միջև տարիներ առաջ ծագած թշնամությանը։ 1917 և 1918 թվականներին աճեց նավթի ներքին պահանջարկը՝ մասամբ սառը ձմռան պատճառով, ինչը ստեղծել էր ածուխի դեֆիցիտ։ Այդ բացը լրացնելու համար օգտագործվեցին Մեքսիկայից ներկրվող նավթ և մի շարք ինվենտարիզացիաներ։ 1918 թվականի հունվարին ԱՄՆ-ի վառելիքի ադմինիստրատորը կարգադրեց մեկ շաբաթով փակել Միսիսիպիից արևելք գտնվող արդյունաբերական ձեռնարկությունները՝ Եվրոպայի համար նավթ ազատելու համար[16]։

Թագավորական նավատորմի համար վառելիքը դարձել էր ամենագլխավոր առաջնահերթությունը։ 1917 թվականին Թագավորական նավատորմը ամսական 12 500 տոննա նավթ էր սպառում, սակայն ստանում էր ամսական 30 000 տոննա պաշար «Անգլո-պարսկական նավթային ընկերություն»-ից՝ օգտագործելով իր նավթահորերը Պարսկաստանում[17]։

Շոտլանդիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլայդսայդի նավաշինարանը մինչև 1914 թվականը աշխարհում ամենածանրաբեռնվածն էր, քանի որ արտադրում էր բրիտանական ամբողջ արտադրանքի ավելի քան մեկ երրորդը։ Նրանք պատերազմի ժամանակ մեկ երրորդով ընդլայնվեցին՝ հիմնականում արտադրելով այնպիսի տրանսպորտային միջոցներ, որոնք զբաղված են գերմանական սուզանավերը խորտակելով[18]։ Վստահ լինելով հետպատերազմյան ընդլայնմամբ՝ ընկերությունները վերցրին խոշոր վարկեր՝ իրենց կարողությունները ընդլայնելու համար։ Բայց պատերազմից հետո զբաղվածությունը նվազեց, քանի որ պարզվեց, որ առագաստափայտերը չափազանց մեծ էին, չափազանց թանկ և անարդյունավետ։ Ամեն դեպքում համաշխարհային պահանջարկը նվազեց։ Հատկապես խիստ տուժեցին ամենահմուտ վարպետները, քանի որ նրանց մասնագիտացված հմտությունների համար քիչ այլընտրանքային ծրագրեր կային[19]։

Իռլանդիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իռլանդիան քաղաքացիական պատերազմի եզրին հայտնվեց 1914 թվականին, այն բանից հետո, երբ խորհրդարանը քվեարկեց ինքնակառավարման մասին օրենքի օգտին, որը վճռականորեն մերժվեց յունիոնիստների կողմից, հատկապես Օլսթերում։ Երբ սկսվեց պատերազմը, օրենքի գործողությունը դադարեցվեց, և բողոքականները շատ ուժեղ աջակցություն ցուցաբերեցին պատերազմին՝ զինվորական ծառայության և արդյունաբերական արտադրության տեսանկյունից[20][21]։

Իռլանդական հեղափոխության ժամանակ տեղի ունեցած իռլանդական ազգայնական պատերազմի փորձը բարդ էր, իսկ նրա հիշողությունը՝ հակասական։ Պատերազմի սկզբում իռլանդացիների մեծ մասը, անկախ իրենց քաղաքական պատկանելությունից, պատերազմին աջակցում էր այնպես, ինչպես իրենց բրիտանացի գործընկերները[22], և ինչպես ազգայնական, այնպես էլ յունիոնիստական առաջնորդները ի սկզբանե սկսեցին աջակցել բրիտանական ռազմական ջանքերին։ Նրանց հետևորդները՝ ինչպես կաթոլիկ, այնպես էլ բողոքական, սկսեցին ծառայել Բրիտանական զորքերում, շատերը հատուկ ստեղծված երեք ստորաբաժանումներում։ Ավելի քան 200 000 իռլանդացիներ կռվեցին պատերազմում, ընդ որում ռազմական գործողությունների թատերաբեմերում զոհվեց 30 000 մարդ։ 1916 թվականին Միացյալ Թագավորությունից Իռլանդիայի անկախության կողմնակիցներն օգտվեցին շարունակվող պատերազմից, որպեսզի հռչակեն Իռլանդիայի Հանրապետությունը և Դուբլինում պաշտպանեն բրիտանական տիրապետության դեմ ուղղված իռլանդական ապստամբությունը։ Ապստամբությունը վատ էր ծրագրված և արագ ճնշվեց։ Ընդհանուր ռազմական տրիբունալից հետո անգլիացիները մահապատժի ենթարկեցին 15 բանտարկյալների[23], ինչը առաջացրեց հասարակական կարծիքի ալիք՝ հօգուտ անկախության։ Իռլանդիայում զինվորական հնազանդություն մտցնելու Բրիտանիայի մտադրությունը լայն դիմադրություն առաջացրեց և արդյունքում այդպես էլ մնաց չիրականացված[24]։

Ազգերի բրիտանական համագործակցություն և Բրիտանական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազգերի բրիտանական համագործակցությունը և Հնդկաստանը կարևոր դեր խաղացին։ Ասիական և աֆրիկյան գաղութները տրամադրում էին մեծ թվով քաղաքացիական աշխատողներ, ինչպես նաև որոշ զինվորներ։ Հնդկական բանակը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մեծ թվով դիվիզիաներ և անկախ բրիգադներ տրամադրեց եվրոպական, միջերկրածովյան և մերձավոր արևելյան ռազմական գործողությունների թատերաբեմերում։ Ավելի քան մեկ միլիոն հնդիկ զինվոր ծառայեց արտերկրում, որոնցից 62 000-ը զոհվեցին, ևս 67 000-ը վիրավորվեցին[25]։

Կանադա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանադան պատերազմի ժամանակ բարգավաճ երկիր էր, սակայն էթնիկ հակամարտությունները գրեթե դուրս եկան վերահսկողությունից։ Երկարաժամկետ տնտեսական միտումների տեսանկյունից պատերազմը գրեթե չազդեց փոփոխությունների ուղղության կամ արագության վրա։ Հիմնական տնտեսական գործոնների հետագիծը, գործարար և ֆինանսական համակարգերը, ինչպես նաև տեխնոլոգիաները շարունակեցին իրենց բնականոն հունով գործել։ Կանայք ժամանակավորապես սկսեցին զբաղվել ռազմական աշխատանքներով, իսկ պատերազմի վերջում մի քանի տարի շարունակ առաջացան անհանգստության ալիքներ արհմիության անդամների և ֆերմերների շրջանում[26]։

Ավստրալիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավստրալիայի պատվավոր դրոշ, որը 1918 թվականին հանձնվել է Ավստրալիայի կառավարության 7-րդ ռազմական փոխառության բաժանորդներին

1915 թվականի հոկտեմբերից վարչապետ նշանակված Բիլլի Հյուզը ընդլայնեց կառավարության դերը տնտեսության մեջ՝ միաժամանակ ինտենսիվ քննարկումներ ծավալելով զինապարտության հարցի շուրջ[27]։ Պատմաբան Ջերարդ Ֆիշերը պնդում է, որ Հյուզի կառավարությունը համառորեն խթանեց տնտեսական, արդյունաբերական և սոցիալական արդիականացումը։ Մինչդեռ, Ֆիշերը նաև նշում է, որ դա արվել է արտաքսումների և ճնշման միջոցով։ Ըստ նրա պատերազմը խաղաղ ազգը դարձրեց բռնի, ագրեսիվ, վախի և հակամարտությունների մեջ, որը քայքայվում էր աղանդավորական բաժանման անտեսանելի ճակատներով, էթնիկ հակամարտությամբ և սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ցնցումներով[28]։

1914 թվականին Ավստրալիայի տնտեսությունը փոքր էր, բայց հինգ միլիոն բնակչությունը գրեթե ամենաբարեկեցիկ էր ապրում աշխարհում։ Երկիրը կախված էր բրդի, գառան, ցորենի և հանքային ջրերի արտահանումից։ Լոնդոնը հավաստիացնում էր, որ նա կստանձնի ռազմական ռիսկերի ապահովագրությունը նավարկությունների համար, որպեսզի թույլատրի շարունակել առևտուրը Ազգերի բրիտանական համագործակցություն անդամ երկրների միջև՝ գերմանական սուզանավերի սպառնալիքի առկայությամբ։ Լոնդոնը սահմանել էր վերահսկողություն, որպեսզի ոչ մի արտահանում չհայտնվի գերմանացիների ձեռքում։ Բրիտանական կառավարությունը պահպանում էր գները՝ ավստրալիական ապրանքներ գնելով։ Ընդհանուր առմամբ Ավստրալիայի առևտուրը ընդլայնվում էր[29]։ Արժեքային արտահայտությամբ Ավստրալիայի արտահանումն աճել էր գրեթե 45 տոկոսով, իսկ արտադրական ոլորտում աշխատող ավստրալիացիների թիվն ավելացել՝ ավելի քան 11 տոկոսով[30]։ Չափազանց արագ աճեցին երկաթի արդյունահանումն ու պողպատի արտադրությունը։ Գնաճը դարձավ սպառողական գների աճի գործոններից մեկը, իսկ արտահանման արժեքը գիտակցաբար պահվեց շուկայական արժեքից ցածր՝ փորձելով կանխել հետագա գնաճային ճնշումները ամբողջ աշխարհում։ Որպես հետևանք, բազմաթիվ միջին վիճակագրական ավստրալիացիների համար ապրելու արժեքը բարձրացավ[31]։

Արհեստակցական շարժումը, որը առանց այդ էլ հզոր էր, արագ աճեց, թեև զինվորական ծառայության զորակոչի քաղաքական հարցի պատճառով պառակտվեց։ Չնայած բազմաթիվ հիմնական ապրանքների ծախսերի զգալի ավելացմանը՝ կառավարությունը ձգտում էր կայունացնել աշխատավարձերը՝ հիմնականում արհմիութենական ակտիվիստների մեծ դժգոհությունը վերացնելու համար։ Պատերազմի ժամանակ միջին շաբաթական աշխատավարձը ավելացավ 8-12 տոկոսով։ Դա բավարար չէր գնաճի հետ համընթաց քայլելու համար, ինչի արդյունքում զգալի դժգոհություններ առաջացան աշխատողների շրջանում, ընդհուպ մինչև արդյունաբերական ակցիա։ Այս բոլոր բանավեճերը պայմանավորված չէին միայն տնտեսական գործոններով, և իսկապես, ինչ-որ չափով դրանք արդյունք դարձան զինապարտության հարցի վերաբերյալ կատաղի դիմակայության, որին դեմ հանդես եկան բազմաթիվ արհմիութենական գործիչներ[32]։ Այնուամենայնիվ, արդյունքը շատ կործանարար էր։ Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ 1914-1918 թվականների ընթացքում տեղի են ունեցել 1945 արդյունաբերական վեճեր, որի արդյունքում 8 533 061 աշխատանքային օր է կորել և 4 785 607 ֆունտ ստերլինգ աշխատավարձի վնաս պատճառվել[33][34]։

Պատերազմի արժեքը կազմեց 377 միլիոն ֆունտ ստերլինգ, որից 70 տոկոսը պարտք էր վերցվել, իսկ մնացածը մասը ծածկվել էր հարկերի հաշվին[35]։ Ընդհանուր առմամբ, պատերազմը զգալի բացասական ազդեցություն թողեց Ավստրալիայի տնտեսության վրա։ Իրական համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ) 1914-1920 թվականներին կրճատվեց 9,5 տոկոսով, իսկ անձնակազմի մոբիլիզացումը հանգեցրեց քաղաքացիական բնակչության զբաղվածության 6 տոկոսով կրճատման։ Մինչդեռ, թեև բնակչության աճը շարունակվեց նաև պատերազմական տարիներին, այնուամենայնիվ այն ընդամենը կիսով չափ էր պակաս նախապատերազմական մակարդակից։ Մեկ շնչի հաշվով եկամուտները նույնպես կտրուկ նվազեցին 16 տոկոսով[36]։

Հարավային Աֆրիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարավային Աֆրիկայի գլխավոր տնտեսական դերը բրիտանական կայսրության ոսկու արդյունահանման երկու երրորդը (մնացած մասը բաժին էր ընկնում Ավստրալիային) մատակարարելն էր։ Երբ պատերազմը սկսվեց, Անգլիայի բանկի պաշտոնյաները համագործակցում էին Հարավային Աֆրիկայի կառավարության հետ, որպեսզի արգելեն ոսկու մատակարարումները Գերմանիա և ստիպեն հանքավայրի սեփականատերերին վաճառել այն միայն Գանձապետարանին՝ վերջինիս կողմից սահմանված գներով։ Դա հեշտացրեց ԱՄՆ-ում և այլ չեզոք երկրներում զինամթերքի և պարենի գնումը։ 1919 թվականին Լոնդոնը կորցրեց հսկողությունը հանքարդյունաբերական ընկերությունների նկատմամբ (որոնք այժմ աջակցում էին Հարավային Աֆրիկայի կառավարությանը)։ Նրանք ցանկանում են, որ գները և վաճառքը Նյու Յորքում ավելի բարձրանան, ինչը ազատ շուկան կապահովեր[37]։

Բելգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանդված տներ Դինանտայում, 1915թ.; Բելգիան զգալի նյութական վնասներ կրեց, ինչը լուրջ խոչընդոտ դարձավ պատերազմից հետո նրա տնտեսական վերականգնման ճանապարհին

Գերմանացիները ներխուժեցին Բելգիա պատերազմի հենց սկզբին, և Բելգիան մնաց օկուպացված ողջ պատերազմի ընթացքում։ Այնտեղ առաջացավ ինչպես լայնածավալ ինքնաբուխ մարտական, այնպես էլ պասիվ դիմադրություն։ Ավելի քան 1,4 մլն փախստականներ փախան Ֆրանսիա կամ չեզոք Նիդերլանդներ[38]։ Բելգիայում գերմանական գնդերի կեսից ավելին ներգրավվեցին խոշոր միջադեպերում[39]։ Գերմանական բանակի վայրագություններից հետո, պատերազմի առաջին մի քանի շաբաթների ընթացքում գերմանացի պետական ծառայողները ամեն ինչ վերցրին իրենց վերահսկողության ներքո և, ընդհանուր առմամբ, գործեցին շատ ճիշտ՝ չնայած կոշտությանն ու խստությանը։ Բելգիան խիստ ինդուստրացված էր․ մինչ ֆերմերները և փոքր խանութները գործում էին, որոշ խոշոր ձեռնարկություններ փակվում էին կամ կտրուկ կրճատում իրենց արտադրանքը։ Փակվեցին համալսարաններ, շատ հրատարակիչներ փակեցին իրենց թերթի խմբագրությունները։ Քոսսմանի խոսքով, բելգիացիների մեծ մասը 4 ռազմական տարին երկար ու չափազանց ձանձրալի արձակուրդի վերածեցին[40]։ 1916 թվականին Գերմանիան արտաքսել էր 120 000 մարդու Գերմանիայում աշխատելու համար։ Դա բողոքի ալիք բարձրացրեց չեզոք երկրների կողմից, և նրանք վերադարձան։ Այնուհետև Գերմանիան Բելգիայի որոշ գործարաններից կողոպտեց օգտակար մեքենաներից, իսկ մնացածը որպես մետաղի ջարդոն օգտագործեց իր պողպատե գործարանների համար[41]։

Պատերազմի սկզբում 5 ֆրանկ արժողությամբ արծաթե մետաղադրամներ հավաքվեցին և միաձուլվեցին Ազգային բանկի կողմից` արծաթի պահուստները համալրելու համար[42]։ Դրանք կարելի էր փոխանակել թղթե թղթադրամների, իսկ ավելի ուշ ցինկի մետաղադրամների հետ, թեև շատ արժեզրկված արծաթե մետաղադրամներ պահվում են գանձարաններում[42]։ Գերմանական ներխուժմամբ Ազգային բանկի պահուստները տեղափոխվեցին Անտվերպեն, ապա Անգլիա, որտեղ դրանք պահվում էին Անգլիայի բանկում[42]։ Ամենուրեք գերմանական օկուպացիա էր, և կար պաշտոնական մետաղադրամների և թղթադրամների պակաս շրջանառության մեջ, ինչի արդյունքում մոտ 600 համայնքներ, տեղական ինքնակառավարման մարմիններ և ընկերություններ հրապարակեցին իրենց սեփական ոչ պաշտոնական «անհրաժեշտ փողերը»՝ ապահովելու համար տեղական տնտեսության հետագա գործունեությունը[43]։ Բելգիական 1 ֆրանկը սահմանվեց որպես 1.25 գերմանական մարկին համարժեք գումար, ինչը նույնպես ներդրվեց որպես օրինական վճարման միջոց[42]։

Չեզոք երկրները՝ Միացյալ Նահանգների գլխավորությամբ, Բելգիայում ստեղծեցին Օգնության հանձնաժողով, որը գլխավորում Էր ամերիկացի ինժեներ Հերբերտ Հուվերը։ Այն մեծ քանակությամբ պարենամթերք և դեղորայք էր մատակարարում, որոնք փորձեցին պահել խաղաղ բնակիչների համար և հեռու պահել գերմանացիների ձեռքից[44]։ Շատ ձեռնարկություններ սկսեցին համագործակցել գերմանացիների հետ։ Կառավարությունը ստեղծեց դատական գործընթաց՝ համագործակցողներին պատժելու համար[45]։

Բելգիական Կոնգո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաուչուկը երկար ժամանակ Բելգիական Կոնգոյի արտահանման հիմնական ապրանքն էր, և դրա արտադրության մակարդակը պատերազմի ընթացքում բարձր մակարդակի վրա էր, սակայն դրա կարևորությունը նվազեց՝ արտահանման 77 %-ից (արժեքային արտահայտությամբ) դառնալով մինչև ընդամենը 15 %։ Ի հայտ եկան նոր ռեսուրսներ, հատկապես պղնձի արդյունահանումը Կատանգա նահանգում։ «Վերին Կատանգայի լեռնահանքային արդյունաբերություն» ընկերությունը գերիշխում է պղնձի արդյունաբերության մեջ՝ իր արտադրանքը ուղիղ երկաթուղային գծով արտահանելով դեպի Բեյրութի ծով։ Պատերազմը առաջացրեց պղնձի մեծ պահանջարկ, և արտադրությունը կտրուկ աճեց՝ 997 տոննայից դառնալով 27 000 տոննա 1911-1917 թվականներին, ապա նվազեց մինչև 19 000 տոննա 1920 թվականին։ Մետաղաձուլական գործարանները աշխատում էին Էլիզաբեթվիլում։ Պատերազմից առաջ պղինձը վաճառվում էր Գերմանիային, և որպեսզի կանխվեր հզորությունների կորուստը, անգլիացիները, բելգիական կառավարությանը տրամադրող եկամուտներով, գնեցին Կոնգոյի, պատերազմի ժամանակ ստեղծած, ողջ արտադրանքը։ Ադամանդի և ոսկու արդյունահանումը նույնպես ընդլայնվեց պատերազմի ժամանակ։ Անգլո-հոլանդական «Lever Bros» ընկերությունը պատերազմի ընթացքում զգալիորեն ընդլայնեց արմավենու յուղի արտադրությունը, ինչպես նաև ավելացրել կակաոյի, բրնձի և բամբակի արտադրությունը։ Բացվեցին նոր երկաթուղային և շոգենավային գծեր՝ արտահանման ընդլայնված փոխադրումները սպասարկելու համար[46]։

Ֆրանսիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիական լուսանկարը վերնագրված է այսպես․ «Ֆրանսիայի հերոս կանայք: Կապված գութանին՝ հողը աճեցնելու համար։ Ողջ գյուղատնտեսությունը իրենց ուսերին։ Առանց տրտնջալու, այնպիսի մի վարքագծով, որը արժանի է կրոնական ցնծության, ֆրանսիացի կինը կրում է այդ բեռը։» 1917–1920թթ․, գովաբանելով կանանց ներդրումը գյուղատնտեսության մեջ

Գերմանիայի ներխուժումը գրավեց Ֆրանսիայի ծանր արդյունաբերության 40 %-ը 1914 թվականին, հատկապես պողպատի և ածուխի ոլորտներում։ Ֆրանսիայի ՀՆԱ-ն 1918 թվականին 24 %-ով պակասեց 1913 թվականի համեմատությամբ, քանի որ բնակչության մեկ երրորդը սկսեց մասնակցել ռազմական գործողություններին, և քաղաքացիական բնակչության կենսամակարդակը կիսով չափ նվազեց։ Բայց ամբողջ Ֆրանսիայում բացվեցին հազարավոր փոքր գործարաններ,որոնք վարձում էին կանանց, երիտասարդների, ծերերի, հաշմանդամ վետերանների և թիկունքում գտնվող զինվորների։ Ներգրավվեցին նաև ալժիրցի և վիետնամցի բանվորներ։ Գործարանները օրական արտադրում էին 200000 75 մմ չափով արկեր։ ԱՄՆ-ն տրամադրեց մեծ չափերի հասնող պարենամթերք, պողպատ, ածուխ և հաստոցներ, ինչպես նաև 3,6 մլրդ դոլարի չափով վարկեր՝ այս ամենը ֆինանսավորելու համար (բրիտանացիները պարտք էին ևս 3 մլրդ դոլար)[47]։

1917 թվականին ամերիկյան պարենի, փողի և հումքի ներհոսքը նույնպես զգալի օգնություն էր։ Երկրի տնտեսությանը օժանդակություն էր ամերիկյան կառավարական վարկերի տրամադրումը 1917 թվականից հետո, որոնք օգտագործվեցին սննդամթերք և արդյունաբերական ապրանքներ գնելու համար։ 1918 թվականին ավելի քան մեկ միլիոն ամերիկացի զինվորների ժամանումը իր հետ բերեց սննդի և շինարարական նյութերի մեծ ծախսեր կատարելու անհրաժեշտություն։

Ֆրանսիայի զանազան շրջաններ տուժեցին տարբեր կերպ։ Այն ժամանակ, երբ 1913 թվականին օկուպացված տարածքում գտնվում էր Ֆրանսիայի արդյունաբերական աշխատողների միայն 14 %-ը, այն արտադրում էր պողպատի՝ 58 և ածուխի 40 %-ը[48]։ Ռազմական պայմանագրերը որոշ ընկերություններ ավելի բարգավաճ դարձրին, սակայն ընդհանուր առմամբ չփոխհատուցեցին արտաքին շուկաների կորուստը։ Դա ավելի շատ բնակչության անվերադարձ կորուստ էր՝ մարտերում ու արտագաղթում զոհվելու պատճառով[49]։

Ալժիրի տնտեսությունը լրջորեն կործանվեց։ Կապի և տրանսպորտի ներքին գծերը խախտվել էին, և էժան գինու՝ հիմնական արտահանման մատակարարումները ստիպված կրճատվել։ Երբ ֆրանսիական զորքերը տեղափոխվեցին Արևմտյան ճակատ, կտրուկ աճեց հանցավորությունը, իսկ Բատնա նահանգում սկսվեցին անկարգություններ։ Դեֆիցիտը մեծանում էր, երկրում գնաճ էր, բանկերը չէին տրամադրում վարկեր, իսկ գավառական կառավարությունը գործում էր անարդյունավետ[50]։

Ֆինանսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիայի կառավարությունը Լոնդոնի շուկայում բաց էր թողել ռազմական պարտատոմսերի չորս թողարկումներ և ներգրավել էր 55 մլն ֆունտ ստերլինգ։ Այդ պարտատոմսերը արտահայտվում էին ֆրանկերով, այլ ոչ թե ֆունտ ստերլինգով կամ ոսկով, և չէին երաշխավորվում փոխարժեքի տատանումներից։ Պատերազմից հետո ֆրանկը կորցրեց իր արժեքը, և բրիտանական պարտատոմսերի սեփականատերերը փորձեցին և ձախողեցին վերականգնել իրենց գումարները[51]։

Նյու Յորքի «J.P. Morgan & Co․» Անտանտի համար գլխավոր ամերիկյան ֆինանսիստն էր և սերտորեն համագործակցում էր ֆրանսիական բանկիրների հետ։ Սակայն նրա հարաբերությունները լարվեցին Ուոլ սթրիթի, ինչպես նաև ֆրանսիացի բանկիրների և դիվանագետների միջև՝ աճող թյուրըմբռնման պատճառով[52]։

Ֆրանսիական գաղութներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիական գաղութները Ֆրանսիայի ռազմական գործարանների և այլ աշխատատեղերի համար մատակարարում էին աշխատողներ։ Հայտնի օրինակ էր Հո Շի Մինը, ով աշխատում էր Փարիզում և շատ ակտիվ էր վիետնամական ընկերակցական կազմակերպությունում և նույնիսկ պահանջում էր նրանց ձայնը 1919 թվականի Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում։ Ֆրանսիական բանակը հարյուր հազարավոր գաղութարարների էր հավաքել։ Աֆրիկայից ժամանել էին 212 000 զինվոր, որից 160 000-ը մարտնչել էին Արևմտյան ճակատում[53][54]։

Աֆրիկայում ֆրանսիական ռազմական գործողությունների արագ չնախատեսված աճը խախտեց նորմալ առևտրային հարաբերությունները և բոլոր գաղութները, հատկապես խախտվեց քաղաքների մատակարարումը պարենամթերքով և խեղաթյուրվեցին տեղական աշխատաշուկաները։ Ֆրանսիական ադմինիստրատորները, որոնք կենտրոնացած էին արևմտյան ճակատում գտնվող զորքերի աջակցության վրա, անտեսեցին կամ ճնշեցին բողոքի շարժումները[55]։

Ռուսաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսաստանի տնտեսությունը շատ հետամնաց էր, որպեսզի դիմանար խոշոր պատերազմին, և պայմանները արագորեն վատթարացան՝ չնայած Մեծ Բրիտանիայի ֆինանսական օգնությանը։ 1915 թվականի վերջին զգացվում էր հրետանային արկերի սուր պակաս։ Շատ մեծ, բայց վատ հագեցած ռուսական բանակը կռվում էր համառորեն և հուսահատ՝ չնայած իր վատ կազմակերպվածությանը և զինամթերքի պակասին։ Կորուստները հսկայական էին։ 1915 թվականին շատ զինվորներ ռազմաճակատ էին ուղարկվում անզեն, և նրանց հրամայում էին մարտադաշտից վերցնել այնքան զենք, որքան հնարավոր է[56]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը բացահայտեց Նիկոլաս II-ի ցարական կառավարության վարչական թույլ կարողությունները։ Ազգային միասնության ցույցը ուղեկցեց Ռուսաստանի մուտքը դեպի պատերազմ, իսկ սլավոնական սերբերի պաշտպանությունը դարձավ գլխավոր մարտական կանչը։ 1914 թվականի ամռանը Դուման և տեղական ինքնավարության մարմինները (զեմստվո) լիակատար աջակցություն հայտնեցին կառավարության ռազմական ջանքերին։ Սկզբնական զինվորական ծառայությունը լավ էր կազմակերպված և խաղաղ էր ընթանում։ Ռուսաստանի ռազմական շինարարության վաղ փուլը ցույց տվեց, որ կայսրությունը դասեր է քաղել ռուս-ճապոնական պատերազմից։ Սակայն ռազմական անհաջողություններն ու կառավարության չիրազեկվածությունը շուտով բարկացրին բնակչության մեծ մասին։ Բալթյան և Սև ծովերի նկատմամբ թշնամիների վերահսկողությունը առանձնացրեց Ռուսաստանը՝ արտասահմանյան մատակարարումներից և սպառման շուկաներից։

Ռուսաստանը պատրաստ չէր մեծ պատերազմի և շատ դանդաղ էր արձագանքում 1914-1916 թվականներին աճող խնդիրներն։ Լուրջ խնդիր էր դարձել գնաճը։ Ռազմական գործողությունների անբավարար նյութական ապահովման պատճառով կազմավորվեցին ռազմարդյունաբերական հանձնաժողովներ, որոնք կոչված էին ապահովելու անհրաժեշտ մատակարարումները դեպի ռազմաճակատ։ Սակայն բանակային սպաները վիճեցին քաղաքացիական առաջնորդների հետ, գրավեցին սահմանամերձ շրջանների նկատմամբ վարչական վերահսկողությունը և հրաժարվեցին համագործակցել կոմիտեի հետ։ Կենտրոնական կառավարությունը թերահավատորեն էր վերաբերվում տեղական ինքնավարության մարմինների ու քաղաքների կողմից կազմակերպվող ինքնուրույն միջոցառումներին՝ ուղղված պատերազմի աջակցությանը։ Դուման վիճեր ունեցավ կառավարության ռազմական բյուրոկրատիայի հետ, և ընդդիմադիր պատգամավորները, ի վերջո, ձևավորեցին Պրոգրեսիվ դաշինք՝ իսկական սահմանադրական կառավարություն ստեղծելու համար։ Մինչ կենտրոնական կառավարությանը խանգարում էին պալատական ինտրիգները, պատերազմի լարվածությունը սկսեց ժողովրդական հուզումներ առաջացնել։ Պարենամթերքի պակասն ավելի ու ավելի էր ազդում քաղաքային շրջանների վրա՝ պայմանավորված ռազմական գնումներով, տրանսպորտային անանցանելիությամբ, ֆինանսական խառնաշփոթով և վարչական անտեղյակությամբ[57]։ 1915 թվականին պարենի բարձր գները և վառելիքի պակասը գործադուլներ առաջացրին որոշ քաղաքներում։ Պարենային ընդվզումները ավելի ու ավելի հաճախակի ու կատաղի էին դառնում ՝ բարկացած բնակչությանը նախապատրաստելով ցարական վարչակարգի վրա քաղաքական կործանարար հարձակումների[58]։ Ռազմական արդյունաբերության կոմիտեի բաժանմունքներում ներկայացուցչության իրավունք ստացած բանվորներն այդ բաժինները օգտագործում էին քաղաքական ընդդիմությանը մոբիլիզացնելու համար։ Գյուղերը նույնպես դառնում էին անհանգիստ։ Զինվորները՝ հատկապես նորակոչիկ գյուղացիները, գնալով ավելի անհնազանդ էին դառնում, որոնց, պատերազմի անպատշաճ վարման դեպքում, սպառնում էր որպես թնդանոթի միս օգտագործվելը[59]։

Ծանր իրավիճակը շարունակում է վատթարանալ։ Ցարի և Դումայի միջև աճող հակամարտությունը քանդեց հին ռեժիմի ժողովրդական և էլիտար աջակցությունը։ 1917 թվականի սկզբին, երկաթուղային տրանսպորտի վիճակի վատթարացումը սննդամթերքի և վառելիքի սուր պակաս առաջացրեց, ինչը հանգեցրեց անկարգությունների և գործադուլների սաստկացմանը։ Իշխանությունները զորքեր կանչեցին Պետրոգրադ՝ անկարգությունները ճնշելու համար։ Զորքերը 1905 թվականին կրակ բացեցին ցուցարարների վրա և փրկեցին միապետությունը, սակայն 1917 թվականին հանձնեցին իրենց թնդանոթները զայրացած ամբոխին։ Ցարական վարչակարգի հանրային աջակցությունը պարզապես գոլորշիացավ 1917 թվականին՝ վերջ դնելով Ռոմանովների երեքդարյա կառավարումը[60]։

Իտալիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալիան Անտանտին միացավ 1915 թվականին, սակայն վատ էր պատրաստված պատերազմին։ Մեծ Բրիտանիայից ստացված փոխառությունները ծածկում էին նրա գրեթե բոլոր ռազմական ծախսերը։ 875 000 մարդուց բաղկացած իտալական բանակը վատ էր կառավարվում և չուներ ծանր հրետանի և գնդացիրներ։ Արդյունաբերական բազան չափազանց փոքր էր ժամանակակից սարքավորումների բավարար քանակ ապահովելու համար, իսկ հին գյուղական բազան չէր արտադրում ավելցուկային սնունդ[61]։

Նախքան պատերազմը, կառավարությունը անտեսում էր աշխատանքային խնդիրները, բայց այժմ նա ստիպված էր միջամտել ռազմական արտադրության մոբիլիզացմանը։ Քանի որ Սոցիալիստական կուսակցության հիմնական աշխատանքային դասը չէր ցանկանում աջակցել ռազմական ջանքերին, գործադուլները հաճախակի էին տեղի ունենում, իսկ համագործակցությունները նվազագույնի էին հասել, հատկապես Պիեմոնտայի և Լոմբարդիայի սոցիալիստական հենակետերում։ Կառավարությունը սահմանեց աշխատավարձային բարձր սանդղակներ, ինչպես նաև ներդրեց կոլեկտիվ բանակցությունների և ապահովագրության համակարգեր[62]։ Շատ խոշոր ընկերություններ կտրուկ ընդլայնվեցին։ «Անսալդոյի ռազմական սարքավորումներ» ընկերության անձնակազմի թվաքանակը 6000-ից հասավ 110 000-ի։ Այն արտադրեց 10 900 հրետանային զենք, 3800 մարտական ինքնաթիռ, 95 մարտական նավ և 10 մլն հրետանային արկ։ «Ֆիատ» ընկերությունում աշխատուժը 4000-ից հասավ 40 000-ի։ Գնաճը կրկնապատկեց ապրելու արժեքը։ Աշխատավարձերը արդյունաբերության ոլորտում մնացին նույն մակարդակի վրա՝ ի տարբերություն գյուղատնտեսական աշխատողների աշխատավարձերի։ Դժգոհությունները շատ մեծ էին գյուղական վայրերում, քանի որ շատ տղամարդիկ ծառայում էին, արդյունաբերական աշխատատեղերը անհասանելի էին, աշխատավարձը դանդաղ էր բարձրանում, իսկ գնաճի մակարդակը նույնքան վատ էր[63]։

Միացյալ Նահանգներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1917 թվականի տնտեսական խառնաշփոթը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազատության պարտատոմսերի վաճառքը աջակցելու պաստառ, 1917–1918թթ․

Ինչ վերաբերում է զինամթերքի արտադրությանը, ապա 1917 թվականի ապրիլից հետո եղան սխալների զարմանալի շքերթի, թյուր խանդավառության և շփոթության 15 ամիսներ։ Ամերիկացիները բավական պատրաստակամ էին, բայց նրանք չգիտեին իրենց իրական դերը։ Ուիլսոնը անկարող եղավ հասկանալ, թե ինչ պետք է անել հետո, կամ նույնիսկ որոշել, թե ով է պատասխանատու։ Այս խառնաշփոթի բնորոշ առանձնահատկությունը եղավ ածուխի դեֆիցիտը, որը ծագեց 1917 թվականի դեկտեմբերին։ Քանի որ ածուխը էներգիայի և ջերմության ամենամեծ աղբյուրն էր, այս ամենին հետևեց լուրջ ճգնաժամ։ Իրականում այստեղ շատ ածուխ էր արդյունահանվում, սակայն 44 000 բեռնված բեռնատարներ և ածուխի վագոններ կանգնում էին սարսափելի խցանումների մեջ Արևելյան ափի երկաթուղային կայարաններում։ Նյու Յորքի նավահանգստում երկու հարյուր նավեր սպասում էին իրենց բեռին, որոնք անկարգությունների պատճառով հետաձգվում էին։ Լուծումը ներառեց ազգայնացնել ածխի հանքերը և երկաթուղիները երկար ժամկետով՝ փակելով գործարանները շաբաթը մեկ անգամ, որպեսզի հնարավոր լինի տնտեսել վառելիքը և ապահովել առաջնահերթությունների խիստ համակարգ։ Միայն 1918 թվականի մարտին Ուիլսոնը վերջնականապես իր վերահսկողության տակ վերցրեց ճգնաժամը[64]։

Կանայք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատերազմի ընթացքում շատ կանայք հանձն առան այնպիսի աշխատանքներ, որոնք ավանդաբար նախատեսված էին տղամարդկանց համար և իրականացվում էին վերջիններիս կողմից։ Շատերն աշխատում էին գործարանների կոնվեյերների վրա՝ արտադրելով բեռնատարներ և զինամթերք։ Կանանց բարոյական ոգին բարձր էր, քանի որ միլիոնավոր մարդիկ միացել էին Կարմիր Խաչին որպես կամավորներ՝ օգնելու զինվորներին և նրանց ընտանիքներին։ Հազվադեպ բացառություններով՝ կանայք չէին բողոքում այս նախագծի դեմ[65]։ Առաջին անգամ էր, որ հանրախանութները աֆրիկյան կանանց էին աշխատանքի ընդունում որպես վերելակի օպերատորներ և սրճարանների մատուցողներ։

Աշխատանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սամուել Գոմերսը, Աշխատանքի ամերիկյան ֆեդերացիայի (AFL) ղեկավարը, և գրեթե բոլոր արհմիությունները ռազմական ջանքերի ուժեղ կողմնակիցներ էին։ Նրանք նվազեցրին գործադուլները, քանի որ աշխատավարձը կտրուկ աճեց և հասավ լրիվ զբաղվածության։ Աշխատանքի ամերիկյան ֆեդերացիայի արհմիությունները վճռականորեն կոչ արեցին իրենց երիտասարդներին գրանցվել բանակում և կատաղի կերպով դեմ հանդես եկան հավաքագրումը կրճատելուն, ինչպես նաև այսպես կոչված «աշխարհի արդյունաբերական աշխատողներ»-ի և հակասոցիալիստների կողմից ռազմական արտադրությունը դանդաղեցնելու փորձերին։ Նախագահ Վուդրո Վիլսոնը Գոմփերսին նշանակեց հզոր Ազգային պաշտպանության խորհրդի նախագահ, որտեղ նա ստեղծեց աշխատանքի ռազմական կոմիտե։ 1917 թվականին Աշխատանքի ամերիկյան ֆեդերացիայի անդամների թիվը հասավ 2,4 միլիոնի։ 1919 թվականին միությունը փորձեց իր նվաճումները դարձնել ավելի կայուն և գումարեց մի շարք խոշոր գործադուլներ՝ մսի, պողպատի և այլ ոլորտներում։ Գործադուլները, որոնք բոլորն էլ ձախողվեցին, արհմիություններին ստիպեցին վերադառնալ իրենց դիրքերին մոտավորապես 1910 թվականին[66]։

Կենտրոնական տերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գերմանիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռազմական սարքավորումների գործարան Գերմանիայում, 1916թ․

Մինչ Գերմանիան արագ մոբիլիզացրեց իր զինվորներին, նա ստիպված եղավ հանպատրաստից մոբիլիզացնել նաև քաղաքացիական տնտեսության ռազմական գործողությունները։ Այս ամենը խիստ դժվարացել Էր բրիտանական շրջափակման պատճառով, ինչի արդյունքում ընդհատվել էին պարենի, մեքենաների և հումքի մատակարարումները։

Վալտեր Ռատենաուն առանցքային դեր խաղաց Ռազմական նախարարությանը համոզելու գործում՝ ստեղծելու Ռազմական հումքի վարչություն (Kriegsrohstoffabteilung)։ Նա ղեկավարեց այն 1914 թվականի օգոստոսից մինչև 1915 թվականի մարտը և սահմանեց հիմնական կանոններն ու ընթացակարգերը։ Նրա ավագ աշխատակիցները տեղափոխվեցին արդյունաբերության ոլորտից այստեղ։ Ռազմական հումքի վարչութունը կենտրոնացել էր այն հումքի վրա, որին սպառնում էր բրիտանական շրջափակումը, ինչպես նաև Բելգիայից և Ֆրանսիայից գրավված մատակարարումների վրա։ Այն սահմանեց գները և կարգավորեց կենսական ապրանքների բաշխումը ռազմական արդյունաբերության ոլորտներում։ Սկսվեց նաև կեղծ հումքի զարգացումը։ Ռազմական հումքի վարչութունը տուժեց բազմաթիվ թերություններից, որոնք կապված էին առևտրի, արդյունաբերության և կառավարության հետ[67][68]։ Ստեղծվեցին մոտ երկու տասնյակ լրացուցիչ գործակալություններ, որոնք զբաղվում էին կոնկրետ արտադրանքով։ Գործակալությունները կարող էին առգրավել մատակարարումները և ուղղել դրանք դեպի զինամթերքի արտադրության գործարաններ։ Ստեղծվեցին կարտելներ, և փոքր ընկերությունները միաձուլվեցին՝ ավելի մեծ արդյունավետություն ունենալու և կենտրոնացված վերահսկողության պարզությունը ապահովելու համար[69]։

Թեև կարծիք կա, որ գերմանական բնակչության շրջանում անհավասարությունը միայն ավելացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս հակառակը։ Ապացուցվել է, որ ձեռնարկությունների մեծ մասի եկամուտները համապատասխանաբար նվազեցին իրական աշխատավարձի կորստին զուգահեռ։ Դեռ ավելին, այդ ժամանակահատվածում միջազգային ձեռնարկատիրական շահույթը (օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայում), ընդհանուր առմամբ, ավելի բարձր էր, քան Գերմանիայում։ Միակ ընկերությունները, որոնք ունեցան շահույթի աճ, կապված էին քիմիական, մետաղագործական և մեքենաշինական արդյունաբերության հետ։ Նրանց սովորաբար անվանում էին «ռազմական սպեկուլյանտներ»[70]։

Զինվորականները ավելի ու ավելի գերիշխող դեր էին խաղում տնտեսական առաջնահերթությունների հաստատման և արդյունաբերության կենսական ոլորտների անմիջական վերահսկողության գործում։ Սովորաբար նրանք անարդյունավետ էին գործում, բայց շատ լավ էին աշխատում ավիացիայում։ Բանակը սահմանում էր գներն ու աշխատավարձը, արտոնություններ տալիս զորակոչին, երաշխավորում վարկերի ու հումքի մատակարարումը, սահմանափակում արտոնագրային իրավունքները և վերահսկում վարչաաշխատանքային հարաբերությունները։ Արդյունաբերությունը շատ արագ զարգանում էր՝ արտադրելով բարձրորակ արտադրանք և ներդնելով բազմաթիվ նորարարություններ, իսկ հմուտ աշխատողները վարձատրվում էին նորմայից զգալիորեն բարձր[71]։

Պատերազմի տարիներին ազգային կառավարության ընդհանուր ծախսերը հասան 170 միլիարդ մարկի, որոնցից միայն 8 %-ը ծածկվեցին հարկերի հաշվին, իսկ մնացածը փոխառություններ վերցվեցին գերմանական բանկերից և անհատներից։ Ազգային ութ ռազմական փոխառություններ որպես օգնություն առաջարկվեցին ամբողջ բնակչությանը և ավելացավ ևս 100 միլիոն մարկ։ Դրսից փոխառություններ ստանալը գրեթե անհնար էր։ Պետական պարտքն աճեց ընդամենը 5 մլրդ մարկից մինչև 156 մլրդ 1914-1918 թվականներին։ Այդ պարտատոմսերը 1923 թվականին արժեզրկվեցին հիպերինֆլյացիայի պատճառով[72][73]։

Քանի որ պատերազմը շարունակվում էր, ներքին ճակատում պայմաններն արագորեն վատանում էին։ 1915 թվականին քաղաքի բոլոր շրջաններում պարենամթերքի սուր պակաս կար։ Դրա պատճառները պայմանավորված էին բազմաթիվ ֆերմերների և սննդի ոլորտի աշխատողների բանակ փոխադրելով, ծանրաբեռնված երկաթուղային համակարգով, ածուխի պակասով և բրիտանական շրջափակմամբ, որը ընդհատել էր արտերկրից ներկրումները։ 1916-1917 թվականների ձմեռը հայտնի էր որպես «շաղգամի ձմեռ» անվամբ, քանի որ այդ բանջարեղենը, որով սովորաբար սնվում են տնային կենդանիները, մարդկանց կողմից օգտագործվում էր որպես կարտոֆիլի և մսի փոխարինող, որոնք գնալով ավելի ու ավելի էին քչանում։ Հազարավոր ճաշարաններ բացվեցին սոված մարդկանց կերակրելու համար, ովքեր դժգոհում էին, որ ֆերմերները ուտելիքը պահում են իրենց համար։ Նույնիսկ բանակը ստիպված էր կրճատել զինվորներին հասանելիք սնունդը։ Ինչպես քաղաքացիական անձանց, այնպես էլ զինվորների բարոյական ոգին շարունակում է ընկնել[74][75]։

Օսմանյան կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան կայսրությունում թուրք ազգայնականները զավթել էին իշխանությունը դեռ պատերազմի սկսվելուց առաջ։ Նրանք դուրս մղեցին հույներին ու հայերին, որոնք կազմում էին գործարար համայնքի կորիզը՝ վերջիններիս փոխարինելով շահավետ պայմանագրեր ստացած էթնիկ թուրքերով, որոնք, սակայն, չունեին միջազգային կապեր, վարկային աղբյուրներ ու գործարար հմտություններ, որոնք անհրաժեշտ են բիզնես վարելու համար[76]։ Օսմանյան տնտեսությունը հիմնված էր գյուղատնտեսության վրա։ Այստեղ շատ քիչ արդյունաբերություն կար։ Թուրքական ցորենը մեծ պահանջարկ էր վայելում, սակայն նրա փոխադրումը թերզարգացած էր, և Գերմանիային այնքան էլ հասանելի չէր։ Պատերազմը կտրեց ներմուծումը՝ բացառությամբ Գերմանիայի։ Գները քառապատկվեցին։ Գերմանացիները վարկեր էին տրամադրում և բանակին տեխնիկա էին մատակարարում, հատկապես ՝ բելգիական և ռուսական։ Այլ պաշարները չէին բավարարում։ Զինվորները հաճախ պատառոտված շորեր էին հագնում։ Բժշկական սպասարկումը շատ վատ էր, իսկ հիվանդացության ու մահացության մակարդակը՝ բարձր։ Օսմանյան զինվորների մեծ մասը դասալքվում էին, երբ նման հնարավորություն էին ունենում, ուստի զորքերի թվաքանակը 800 000-ից կրճատվեց՝ դառնալով ընդամենը 100 000 զինվոր 1916-1918 թվականներին[77]։

Ավստրո-Հունգարական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկու երկրների միապետական անձնական ունիան 1867 թվականի Ավստրո-հունգարական համաձայնագրի արդյունք էր։ Հունգարական թագավորությունը կորցրել էր իր նախկին կարգավիճակը 1848 թվականի հունգարական հեղափոխությունից հետո։ Սակայն 1867 թվականի բարեփոխումներից հետո ավստրիական և հունգարական պետությունները դարձան իրավահավասար՝ կայսրության ներսում։ Ավստրո-Հունգարիան աշխարհագրորեն երկրորդ խոշորագույն երկիրն էր Եվրոպայում (Ռուսական կայսրությունից հետո)՝ 621 538 կմ քառ․ (239 977 քմ մղոն) տարածքով[78] և երրորդը (Ռուսաստանից և Գերմանական կայսրությունից հետո)՝ առավել խիտ բնակեցվածությամբ։ Գերմանիայի և Անգլիայի համեմատությամբ Ավստրո-հունգարական տնտեսությունը զգալիորեն ետ էր մնում, քանի որ կայուն արդիականացումը Ավստրո-Հունգարիայում շատ ավելի ուշ սկսվեց։ Կայսրությունը ԱՄՆ-ից, Գերմանիայից և Մեծ Բրիտանիայից հետո ստեղծեց աշխարհի չորրորդ խոշորագույն մեքենաշինական արդյունաբերությունը[79]։ Ավստրո-Հունգարիան դարձավ նաև էլեկտրական կենցաղային տեխնիկայի, էլեկտրակայանների համար էլեկտրական արդյունաբերական սարքերի և սարքավորումների երրորդ խոշորագույն արտադրողն ու արտահանողը աշխարհում՝ Միացյալ Նահանգներից և Գերմանական կայսրությունից հետո[80][81]։

Ավստրիական կայսրությունը և Հունգարական թագավորությունը միշտ ունեցել են առանձին խորհրդարաններ՝ Կայսերական խորհուրդը (Ավստրիա) և Հունգարիայի Սեյմը։ Բացառությամբ 1713 թվականի պրագմատիկ պատժամիջոցների, ընդհանուր օրենքներ երբեք գոյություն չեն ունեցել Ավստրիական կայսրությունում և Հունգարիայի թագավորությունում։

Չկար ընդհանուր քաղաքացիություն․ անձը կամ Ավստրիայի քաղաքացի էր, կամ՝ Հունգարիայի քաղաքացի, բայց երբեք երկուսը միևնույն ժամանակ[82][83]։ Ավստրիան և Հունգարիան ֆինանսապես ինքնիշխան և անկախ կազմավորումներ էին։ Հունգարիայի թագավորությունը կարող էր պահպանել իր առանձին և անկախ բյուջեն[84] The Kingdom of Hungary could preserve its separated and independent budget.[85]:

Սակայն XIX դարի վերջին տնտեսական տարբերությունները աստիճանաբար սկսեցին հավասարվել, քանի որ կայսրության արևելյան մասերում տնտեսական աճը կայուն կերպով գերազանցում էր արևմտյան տնտեսական աճին։ Հունգարիայի թագավորության ուժեղ գյուղատնտեսությունը և սննդի արդյունաբերությունը Բուդապեշտի կենտրոնի հետ սկսեցին գերիշխող դիրք զբաղեցնել կայսրության սահմաններում և համալրեցին դեպի Եվրոպա արտահանման մնացած զգալի մասը։ Մինչդեռ արևմտյան շրջանները, որոնք կենտրոնացած էին հիմնականում Պրահայի և Վիեննայի շուրջ, գերազանցեցին արտադրության տարբեր ոլորտներում։ Աշխատանքի այս բաժանումը Արևելքի և Արևմուտքի միջև, բացի գոյություն ունեցող տնտեսական և արժութային միության, հանգեցրին ավելի արագ տնտեսական աճի ամբողջ Ավստրո-Հունգարիայում 20-րդ դարի սկզբին։ Ավստրիան կարող էր պահպանել իր գերիշխանությունը կայսրությում՝ առաջին արդյունաբերական հեղափոխության ոլորտներում, բայց Հունգարիան ուներ ավելի լավ դիրք երկրորդ արդյունաբերական հեղափոխության ոլորտներում։ Այդ ժամանակակից արդյունաբերական ոլորտներում ավստրիական մրցակցությունը չէր կարող դառնալ ճնշող[86]։

Կայսրության ծանր արդյունաբերությունը հիմնականում կենտրոնացած էր մեքենաշինության վրա, հատկապես էլեկտրաէներգիայի, շոգեքարշերի և ավտոմոբիլային արդյունաբերության մեջ, մինչդեռ թեթև արդյունաբերության մեջ առավել գերիշխող էր ճշգրիտ մեխանիկայի արդյունաբերությունը։

Պատերազմի ընթացքում Վիեննայի և Բուդապեշտի ազգային կառավարությունները ստեղծեցին բարձր կենտրոնացված ռազմական տնտեսություն, ինչը հանգեցրեց բյուրոկրատական բռնապետության։ Նրանք հավաքում էին որակյալ աշխատողների և ինժեներների՝ չգիտակցելով այն վնասը, որը պետք է կրեր տնտեսությունը[87][88]։

Չեխիայի տարածաշրջանը ուներ ավելի զարգացած տնտեսություն, բայց դժկամությամբ էր աջակցում ռազմական ջանքերին։ Չեխերը մերժում էին Գերմանիայի հետ ցանկացած մաքսային միություն, քանի որ դա սպառնում էր նրանց լեզվին և մշակույթին։ Չեխ բանկիրները ձգտում էին վաղ անկախության․ նրանք ձեռք էին բերել շատ արժեթղթեր չեխական տարածքներում՝ դրանով իսկ ապահովելով ամուր ներքին դիրքեր, ինչը 1918 թվականին դարձավ Չեխոսլովակիա։

Բուլղարիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուլղարիան՝ 4,5 միլիոն բնակչություն ունեցող աղքատ գյուղական երկիրը, սկզբում պահպանեց չեզոքություն։ 1915 թվականին նա միացավ Կենտրոնական տերություններին[89]։ Նա մոբիլիզացրեց 800 000 հոգանոց շատ մեծ բանակ՝ օգտագործելով Գերմանիայի մատակարարած սարքավորումները։ Բուլղարիան վատ պատրաստված էր երկարատև պատերազմի համար։ Զինվորների նման քանակի բացակայությունը կտրուկ նվազեցրեց գյուղատնտեսական արտադրանքը։ Իր լավագույն արտադրանքի մեծ մասը արդեն արտահանվել էր շահավետ սև շուկաներ։ 1918 թվականին զինվորները ոչ միայն չունեին հիմնական պարագաներ, ինչպիսիք են կոշիկները, այլև նրանց կերակրում էին հիմնականում եգիպտացորենի հացով՝ փոքր քանակությամբ մսի հետ։ 1919 թվականի հաշտության պայմանագիրը Բուլղարիային զրկեց իր նվաճումներից, կրճատեց նրա բանակը՝ հասցնելով մինչև 20 000 մարդու, և պահանջեց 100 մլն ֆունտ ստերլինգ փոխհատուցում[90]։

Չեզոք երկրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չիլի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկսվելուց հետո 1914 թվականին Չիլիի միջազգային առևտուրը փլուզվեց, իսկ պետության եկամուտը կրճատվեց մինչև նրա նախկին արժեքի կեսը[91][92]։ Հաբերի գործընթացը, որն առաջին անգամ կիրառվեց 1913 թվականին արդյունաբերական մասշտաբով և ավելի ուշ օգտագործվեց Գերմանիայի ռազմական ջանքերի շրջանակներում՝ Չիլիի սելիտրայի մուտք չունենալու պատճառով, վերջ դրեց նիտրատի նկատմամբ Չիլիի ունեցած մենաշնորհին և հանգեցրել Չիլիում տնտեսական անկման[92][93][94]։ Բացի այդ, Պանամայի ջրանցքի բացումը 1914 թվականին առաջացրեց փոխադրումների կտրուկ անկում Չիլիի նավահանգիստների երկայնքով՝ ծովային առևտրի ուղիներով տեղաշարժերի անհնարինության պատճառով[95][96][97]։

Հետպատերազմյան շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մայրցամաքում պայմանները վատ էին պատերազմող բոլոր կողմերի համար։ Բրիտանիան կրեց քաղաքացիական տնտեսության աննշան վնասներ՝ չհաշված մարդկային կորուստները։ Հիմնական վնասը հասցվեց առևտրային նավատորմին և ֆինանսական կառույցներին։ Միացյալ Նահանգները և Կանադան ծաղկեցին պատերազմի ժամանակ։ Վերսալի պայմանագրով Գերմանիայից գանձվող փոխհատուցումները տեսականորեն պետք է փոխհատուցեին քաղաքացիական տնտեսություններին հասցված վնասը, սակայն շատ քիչ գումար ծախսվեց դրա համար։ Գերմանիայի հատուցումների մեծ մասը ֆինանսավորվեց ամերիկյան բանկերի վարկերի հաշվին, և ստացողները դրանք օգտագործեցին ԱՄՆ գանձապետարանից ստացված փոխառությունները մարելու համար։ 1919-1932 թվականների ընթացքում Գերմանիան վճարեց 19 միլիարդ ոսկե մարկ և ստացավ 27 միլիարդ ոսկե մարկ փոխառություն՝ Նյու Յորքի բանկիրներից և այլ անձանցից։ Այս փոխառությունները, ի վերջո, վերադարձվեցին Գերմանիայի կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո[98][99]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch 1 online p 2
  2. ↑ H.E. Fisk, The Inter-Allied Debts (1924) pp 13 & 325 reprinted in Horst Menderhausen, The Economics of War (1943 edition), appendix table II
  3. ↑ Gerd Hardach, First World War: 1914–1918 (1981)
  4. ↑ John Horn, ed. Companion to World War I (2012) pp 58, 218
  5. ↑ David Stevenson, With Our Backs to the Wall: Victory and Defeat in 1918 (2011) pp 350–438
  6. ↑ Niall Ferguson, The Pity of War (1998) p 249
  7. ↑ Paul Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers (1987) p 267
  8. ↑ Steven Lobell, "The Political Economy of War Mobilization: From Britain's Limited Liability to a Continental Commitment," International Politics (2006) 43#3 pp 283–304
  9. ↑ M. J. Daunton, "How to Pay for the War: State, Society and Taxation in Britain, 1917–24," English Historical Review (1996) 111# 443 pp. 882–919 in JSTOR
  10. ↑ T. Balderston, "War finance and inflation in Britain and Germany, 1914–1918," Economic History Review (1989) 42#2 p p222-244. in JSTOR
  11. ↑ B.R. Mitchell, Abstract of British Historical Statistics (1962) p 371
  12. ↑ Mitchell, Abstract of British Historical Statistics (1962) p 68
  13. ↑ Gail Braybon, Women Workers in the First World War: The British Experience (1990)
  14. ↑ Harold F. Williamson, The American Petroleum Industry: the Age of Energy 1899-1959 (1963) 2:267
  15. ↑ Daniel Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money and Power (1991) pp 176-77
  16. ↑ Ronald W. Ferrier; J. H. Bamberg (1982). The History of the British Petroleum Company: Volume 1, The Developing Years, 1901-1932. Cambridge University Press. էջ 356. ISBN 9780521246477.
  17. ↑ Ronald W. Ferrier; J. H. Bamberg (1982). The History of the British Petroleum Company: Volume 1, The Developing Years, 1901-1932. Cambridge UP. էջեր A–13. ISBN 9780521246477.
  18. ↑ Adrian Gregory (2008). The Last Great War: British Society and the First World War. ISBN 9780521728836.
  19. ↑ Lewis Johnman and Hugh Murphy, "An Overview of the Economic and Social Effects of the Interwar Depression on Clydeside Shipbuilding Communities," International Journal of Maritime History, (2006), 18#1 pp 227–254
  20. ↑ G. R. Searle, A New England?: Peace and War 1886-1918 (New Oxford History of England, 2005), pp 424-34, 753-54.
  21. ↑ J.J. Lee, Ireland, 1912-1985: Politics and Society (1990) pp. 1-43.
  22. ↑ Pennell, Catriona (2012). A Kingdom United: Popular Responses to the Outbreak of the First World War in Britain and Ireland. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0199590582.
  23. ↑ /https://www.irishtimes.com/culture/heritage/easter-rising-1916-the-aftermath-arrests-and-executions-1.2583019>
  24. ↑ Keith Jeffery, Ireland and the Great War (2011).
  25. ↑ Ian Sumner, The Indian Army 1914–1947 (Osprey, 2001).
  26. ↑ Douglas McCalla, "The Economic Impact of the Great War," in Canada and the First World War, edited by David MacKenzie (2005): 138–153, esp. p. 148
  27. ↑ Kosmas Tsokhas, "The Forgotten Economy and Australia's Involvement in the Great War," Diplomacy & Statecraft (1993) 4#2 331-357
  28. ↑ Gerhard Fischer, "'Negative integration' and an Australian road to modernity: Interpreting the Australian homefront experience in World War I," Australian Historical Studies, (April 1995) 26#104 pp 452-76
  29. ↑ Thorough coverage is in Ernest Scott, Australia During the War (1941) pp 480-738; see pp 516-18, 539.
  30. ↑ Russel Ward, A nation for a continent: The history of Australia, 1901-1975 (1977) p 110
  31. ↑ Scott, Australia During the War (1936) pp. 549, 563
  32. ↑ Scott 1941, p. 663.
  33. ↑ Scott, Australia During the War (1941) pp. 663-65
  34. ↑ Russel Ward, A nation for a continent: The history of Australia, 1901-1975 (1977) p 110-11
  35. ↑ Scott, Australia During the War (1941) p. 495
  36. ↑ Ian W. McLean, Why Australia Prospered: The Shifting Sources of Economic Growth (2013), pp. 147–148.
  37. ↑ Russell Ally, "War and gold--the Bank of England, the London gold market and South Africa's gold, 1914-19," Journal of Southern African Studies (1991) 17#2 pp 221-38 in JSTOR
  38. ↑ E.H. Kossmann. The Low Countries (1978), p 523-35
  39. ↑ John Horne and Alan Kramer, German Atrocities, 1914: A History of Denial (Yale U.P. 2001) ch 1-2, esp. p. 76
  40. ↑ Kossmann, p 525
  41. ↑ Kossmann, p 533
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 «Centenary of the Great War: the National Bank in wartime». National Bank of Belgium museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  43. ↑ «Billets de nécessité belges de la Première Guerre mondiale». National Bank of Belgium Museum. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  44. ↑ Johan den Hertog, "The Commission for Relief in Belgium and the Political Diplomatic History of the First World War," Diplomacy and Statecraft, (Dec 2010) 21#4 pp 593-613,
  45. ↑ Laurence van Ypersele and Xavier Rousseaux, "Leaving the War: Popular Violence and Judicial Repression of 'unpatriotic' behaviour in Belgium (1918–1921)," European Review of History (Spring 2005) 12#3 pp 3-22
  46. ↑ Wikisource Cana, Frank Richardson (1922). "Belgian Congo" . In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. 30 (12th ed.). London & New York. p. 429.
  47. ↑ * Philippe Bernard, and Henri Dubief. The Decline of the Third Republic, 1914–1938, (1985) pp 21–101
  48. ↑ Gerd Hardach, The First World War: 1914–1918 (1977) pp 87–88
  49. ↑ Francis Koerner, "L'economie du Massif central durant la premiere guerre mondiale," Revue Historique (1987) 277#1 pp 67–81 in JSTOR
  50. ↑ G. Meynier, "L'economie de l'est Algerien pendant la guerre de 1914–1918," Revue Historique (1972) 247#1 pp 81–116. in JSTOR
  51. ↑ Arthur Turner, "British Holdings Of French War Bonds: An Aspect of Anglo-French Relations during the 1920s", Financial History Review (1996) 3#2 pp. 153–174
  52. ↑ Martin Horn, "A Private Bank at War: J.P. Morgan & Co. and France, 1914–1918", Business History Review (2000) 74#1 pp. 85–112
  53. ↑ Spencer Tucker, ed. (2005). World War I: Encyclopedia. ABC-CLIO. էջեր 435–37, 554. ISBN 9781851094202. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)
  54. ↑ Richard Fogarty, Race and War in France: Colonial Subjects in the French Army, 1914–1918 (2008); Myron Echenberg, Colonial Conscripts: The Tirailleurs Sénégalais in French West Africa, 1857–1960 (1991).
  55. ↑ Jeremy Rich, "Hunger and Consumer Protest in Colonial Africa during the First World War," Food, Culture & Society 10.2 (2007): 239-259.
  56. ↑ Peter Gatrell, "Poor Russia, Poor Show: Mobilising a Backward Economy for War, 1913–1917" in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds., The Economics of World War I pp (2005) 235–275.
  57. ↑ Mikhail D. Karpachev, "The Provisioning Crisis during the First World War," Russian Studies in History 55#3-4 (2016): 209-233.
  58. ↑ Barbara Alpern Engel, "Not by bread alone: subsistence riots in Russia during World War I." Journal of Modern History 69.4 (1997): 696-721. online
  59. ↑ Peter Gatrell, Russia's First World War: A Social and Economic History (2005) excerpt
  60. ↑ W. Bruce Lincoln, Passage through Armageddon: The Russians in War and Revolution 1914–1918 (1986).
  61. ↑ Francesco Galassi and Mark Harrison, "Italy at war, 1915–1918," in Broadberry and Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch. 9
  62. ↑ Luigi Tomassini, "Industrial Mobilization and the labour market in Italy during the First World War," Social History, (Jan 1991), 16#1 pp 59–87
  63. ↑ Tucker, European Powers in the First World War, p 375-76
  64. ↑ David Kennedy, Over Here 113-25
  65. ↑ Lettie Gavin, American Women in World War I: They Also Served (2006)
  66. ↑ Philip Taft, The A.F.L. in the time of Gompers (1957)
  67. ↑ D. G. Williamson, "Walther Rathenau and the K.R.A. August 1914–March 1915", Zeitschrift für Unternehmensgeschichte (1978) Issue 11, pp 118–136.
  68. ↑ Hew Strachan, The First World War: Volume I: To Arms (2001) pp. 1014–49 on Rathenau and KRA
  69. ↑ Gerald D. Feldman, "The Political and Social Foundations of Germany's Economic Mobilization, 1914–1916", Armed Forces & Society (1976) 3#1 pp. 121–145. Online.
  70. ↑ BATEN, JÖRG; SCHULZ, RAINER (2005 թ․ ապրիլի 13). «Making profits in wartime: corporate profits, inequality, and GDP in Germany during the First World War». The Economic History Review.
  71. ↑ John H. Morrow Jr., "Industrial Mobilization in World War I: The Prussian Army and the Aircraft Industry", Journal of Economic History, (1977) 37#1 pp. 36–51 Կաղապար:Jstor.
  72. ↑ T. Balderston, "War finance and inflation in Britain and Germany, 1914–1918", Economic History Review (1989) 42#3 pp. 222–244
  73. ↑ Fred Rogers Fairchild, German War Finance (1922)
  74. ↑ Roger Chickering, Imperial Germany and the Great War, 1914–1918 (2004) pp. 141–42
  75. ↑ Ernest H. Starling, "The Food Supply of Germany During the War" (1922). Journal of the Royal Statistical Society, vol. 83 no. 2. pp. 225–254.
  76. ↑ Erik J. Zürcher (2004). Turkey: A Modern History, Revised Edition. էջ 126. ISBN 9781860649585.
  77. ↑ Zurcher, Turkey: A Modern History (2004) pp 122–31
  78. ↑ Holland, Arthur William (1911). «Austria-Hungary» . In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 3 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 2.
  79. ↑ Schulze, Max-Stephan. Engineering and Economic Growth: The Development of Austria-Hungary's Machine-Building Industry in the Late Nineteenth Century, p. 295. Peter Lang (Frankfurt), 1996.
  80. ↑ The Publisher, Volume 133. 1930. էջ 355. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  81. ↑ Austrian information. 1965. էջ 17. {{cite book}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  82. ↑ Eric Roman (2009). Austria-Hungary and the Successor States: A Reference Guide from the Renaissance to the Present. Infobase Publishing. էջ 401. ISBN 978-0-8160-7469-3. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 1-ին.
  83. ↑ The New Encyclopædia Britannica. Encyclopaedia Britannica, inc. 2003. ISBN 978-0-85229-961-6. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 1-ին.
  84. ↑ Flandreau, Marc (2006 թ․ ապրիլ). «The logic of compromise: Monetary bargaining in Austria-Hungary, 1867-1913». European Review of Economic History. 10 (1): 3–33. ASIN B00440PZZC. doi:10.1017/S1361491605001607. 1361–4916.
  85. ↑ Briliant, Oscar (1911). «Hungary» . In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 13 (11th ed.). Cambridge University Press. էջ 900.
  86. ↑ Iván T. Berend: "Case Studies on Modern European Economy: Entrepreneurship, Inventions, and Institutions", Routledge, 2013, page 151 [1]
  87. ↑ Tucker, The European Powers, (1999) pp 85–91
  88. ↑ Clifford F. Wargelin, "The Economic Collapse of Austro-Hungarian Dualism, 1914–1918," East European Quarterly (2000) 34#3 pp 261–88, online
  89. ↑ Tucker, The European powers in the First World War (1996). pp 149–52
  90. ↑ Richard C. Hall, "Bulgaria in the First World War," Historian, (Summer 2011) 73#2 pp 300–315
  91. ↑ Villalobos, Sergio; Silva, Osvaldo; Silva, Fernando; Estelle, Patricio (1974). Historia De Chile (14th ed.). Editorial Universitaria. 956-11-1163-2. p. 649.
  92. ↑ 92,0 92,1 Salazar, Gabriel; Pinto, Julio (2002). Historia contemporánea de Chile III. La economía: mercados empresarios y trabajadores. LOM Ediciones. 956-282-172-2 pp. 124–125, 141–142.
  93. ↑ Philip & Phyllis Morris, From Fertile Minds (review) American Scientist 2001
  94. ↑ «Nobel Award to Haber» (PDF). New York Times. 1920 թ․ փետրվարի 3. Վերցված է 2010 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  95. ↑ Martinic Beros, Mateo (2001), «La actividad industrial en Magallanes entre 1890 y mediados del siglo XX.», Historia, 34
  96. ↑ John Lawrence, Rector (2005), The History of Chile, էջեր xxvi
  97. ↑ Figueroa, Victor; Gayoso, Jorge; Oyarzun, Edgardo; Planas, Lenia. "Investigación aplicada sobre Geografía Urbana: Un caso práctico en la ciudad de Valdivia" Արխիվացված Հոկտեմբեր 25, 2014 Wayback Machine. Gestion Turistica, UACh.
  98. ↑ Ferguson, The Pity of War (1998) p 417
  99. ↑ Zara S. Steiner, The lights that failed: European international history 1919–1933 (2005) ch 4.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրոպա և ընդհանուր դրութներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Aldcroft, Derek. The European Economy 1914–2000 (Routledge, 2002)
  • Balderston, Theo. "Industrial Mobilization and War Economies," in John Horn, ed. Companion to World War I (2012) 217-233
  • Beckett, Ian F. W. The Great War: 1914–1918 (2007) pp 204–15, 242–279, 315–36
  • Bogart, Ernest Ludlow. War costs and their financing: a study of the financing of the war and the after-war problems of debt and taxation (1921) online
  • Bogart, E.L. Direct and Indirect Costs of the Great World War (2nd ed. 1920) online 1919 1st edition; comprehensive coverage of every major country; another copy online free Արխիվացված 2016-03-10 Wayback Machine
  • Broadberry, Stephen and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) excerpts; scholarly survey of all major countries
    • Broadberry, Stephen and Mark Harrison. "Economics of the World Wars"online
  • Clark, John Maurice, Walton Hale Hamilton, and Harold Glenn Moulton, eds. Readings in the Economics of War (U, Chicago Press, 1918) pp 126–668 online free
  • Cronin, James E. "Labor Insurgency and Class formation: comparative perspectives on the crisis of 1917–1920 in Europe." Social Science History (1980) 4#1 pp 125–152.
  • Encyclopædia Britannica (12th ed. 1922) comprises the 11th edition plus three new volumes 30-31-32 that cover events since 1911 with very thorough coverage of the war as well as every country and colony. Included also in 13th edition (1926) partly online
  • Ferguson, Niall. The Pity of War: Explaining World War One (1999), wide-ranging overview, esp. pp 105–42, 248–81, 395–432
  • Fisk, Harvey E. The Inter-Ally Debts: An Analysis of War and Post-War Public Finance, 1914-1923 (1924) online Արխիվացված 2017-04-05 Wayback Machine
  • Hardach, Gerd. First World War: 1914–1918 (1981) the standard world economic history of the war
  • Kennedy, Paul. The Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000 (1987) pp 256–74
  • Mendershausen, Horst. The Economics of War (1940)
  • Strachan, Hew. The First World War: Volume I: To Arms (Oxford UP, 2001); "Financing the war," pp 815–993; "Industrial mobilization," pp 993–1113 excerpt and text search
  • Stevenson, David. With Our Backs to the Wall: Victory and Defeat in 1918 (2011), pp 350–438, covers economies of major countries in 1918
  • Thorp, William Long. Business Annals: United States, England, France, Germany, Austria, Russia, Sweden Netherlands, Italy, Argentina, Brazil, Canada, South Africa, Australia, India, Japan, China (1926) capsule summary of conditions in each country for each quarter-year 1790–1925
  • Tipton, Frank B., and Robert Aldrich. An Economic and Social History of Europe, 1890–1939 (1987). pp 135–62
  • Tucker, Spencer E., ed. European Powers in the First World War: An Encyclopedia (1999)

Ծագումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ferguson, Niall. "Public finance and national security: the domestic origins of the First World War revisited," Past & Present (1994) #142 pp 141–168. in JSTOR
  • Ferguson, Niall. The Pity of War (1998) ch 1-6

Մեծ Բրիտանիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Abbott, E. "English statistics of pauperism during the war," Journal of Political Economy (1925) 32#1 pp 1–32 in JSTOR
  • Graybon, Gail. Women Workers in the First World War: The British Experience (1990)
  • Broadberry, S.N. and Howlett, P. (2005), "The United Kingdom During World War I: Business as Usual?", in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch 7 pp 206–34
  • Dimsdale, Nicholas H. "Keynes and the finance of the First World War" in Milo Keynes, ed., Essays on John Maynard Keynes (Cambridge UP, 1975) pp 142–61.
  • Olson, M. The Economics of the Wartime Shortage: A History of British Food Supplies in the Napoleonic War and in World Wars I and II (1963)
  • McVey, Frank LeRond. The financial history of Great Britain, 1914–1918 (1927) full text online
  • Pollard, Sidney. The development of the British economy, 1914–1967 ( 2nd ed. 1969) pp 42–91
  • Skidelsky, Robert. John Maynard Keynes: Volume 1: Hopes Betrayed 1883–1920 pp 289–402
  • Whetham, Edith H. The Agrarian History of England and Wales: Volume VIII: 1914-39 (Cambridge University Press, 1978), pp 70–123

Կանադա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Conley, James R. "Frontier Labourers, Crafts in Crisis and the Western Labour Revolt: The Case of Vancouver, 1900–1919," Labour/Le Travail (1989): 9–37.
  • Kealey, Gregory S. "1919: The Canadian Labour Revolt," Labour/Le Travail (1984): 11–44.
  • McCalla, Douglas. "The Economic Impact of the Great War," in Canada and the First World War, edited by David MacKenzie (2005) pp 138–153.
  • Norrie, Kenneth, et al. A History of the Canadian Economy (2002) ch 16

Ֆրանսիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Bernard, Philippe, and Henri Dubief. The Decline of the Third Republic, 1914–1938, (Cambridge, 1985) pp 21–101
  • Fisk, Harvey E. French Public Finance in the Great War and To-Day: With Chapters on Banking and Currency (1922) online free Արխիվացված 2020-03-29 Wayback Machine
  • Hautcoeur, P.-C. "Was the Great War a Watershed? The Economics of World War I in France", in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch 6 pp 169–205
  • Occhino, Filippo, Kim Oosterlinck, and Eugene N. White. "How occupied France financed its own exploitation in World War II." No. w12137. National Bureau of Economic Research, 2006.

Իտալիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Galassi, Francesco, and Mark Harrison. "Italy at war, 1915–1918." in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds., The Economics of World War I (2005) ch 9

Ռուսաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Apostol, Paul. Russian Public Finance During the War (Yale U.P. 1928.)
  • Badcock, Sarah. "The Russian Revolution: Broadening Understandings of 1917." History Compass 6.1 (2008): 243–262. Historiography online(չաշխատող հղում)
  • Barnett, Vincent. "Keynes and the non-neutrality of Russian war finance during World War One," Europe-Asia Studies (2009) 61#5 pp 797–812.
  • Barnett, Vincent. "Calling up the Reserves: Keynes, Tugan-Baranovsky and Russian War Finance," Europe-Asia Studies (2001) 53#1 pp 151–169.
  • Gatrell, Peter. Russia's First World War: a social and economic history (Longman, 2005) excerpt
  • Gatrell, Peter. "Poor Russia, Poor Show: Mobilising a Backward Economy for War, 1913–1917" in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds., The Economics of World War I (2005) 235–275.
  • Lincoln, W. Bruce. Passage through Armageddon: The Russians in War and Revolution 1914–1918 (1986)
  • Markevich, Andrei, and Mark Harrison. "Great War, Civil War, and recovery: Russia's national income, 1913 to 1928" Journal of Economic History (2011) 71#3 pp 672–703.
  • Smith, Stephen Anthony. Russia in revolution: an empire in crisis, 1890 to 1928 (Oxford UP, 2016).
  • Sontag, John P. "Tsarist debts and Tsarist foreign policy" Slavic Review (1968): 529–541.
  • Wade, Rex A. The Russian Revolution, 1917 (Cambridge UP, 2000). excerpt(չաշխատող հղում)

Միացյալ Նահանգներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Brandes, Stuart. Warhogs: A History of War Profits in America (1997)
  • Breen, William J. "The mobilization of skilled labor in World War I: 'Voluntarism,' the US public service reserve, and the Department of Labor, 1917–1918," Labor History (1991) 32#2 pp 253–272.
  • Clark, John Maurice. The costs of the World War to the American people (1931) online free
  • Cuff, Robert D. "Woodrow Wilson and Business-Government Relations During World War I," Review of Politics (1969) 31#3 pp 385–407. in JSTOR
  • Cuff, Robert D. "Bernard Baruch: Symbol and Myth in Industrial Mobilization," Business History Review (1969): 115–133. in JSTOR
  • Cuff, Robert D. "Herbert Hoover, The Ideology of Voluntarism and War Organization During the Great War," Journal of American History (1977) 64#2 pp 358–372. in JSTOR
  • Cuff, Robert D. The War Industries Board: business-government relations during World War I (1973)
  • Frank, Dana. "Housewives, socialists, and the politics of food: the 1917 New York cost-of-living protests." Feminist Studies 11.2 (1985): 255–285. in JSTOR
  • Frieden, Jeff. "Sectoral conflict and foreign economic policy, 1914–1940." International Organization (1988): 59–90. in JSTOR
  • Higgs, Robert. Government and the Economy: The World Wars Vol. 59. Independent Institute Working Paper Number, 2005.
  • Kang, Sung Won, and Hugh Rockoff. Capitalizing Patriotism: The Liberty Loans of World War I (National Bureau of Economic Research, 2006, No. w11919)
  • Kennedy, David M. Over Here: The First World War and American Society (Oxford University Press, 2004)
  • Koistinen, Paul A.C. "The 'Industrial-Military Complex' in Historical Perspective: World War I," Business History Review (1967): 378–403. in JSTOR
  • Koistinen, Paul A. C. Mobilizing for Modern War: The Political Economy of American Warfare, 1865–1919 (1997) pp 105–287
  • McCartin, Joseph A. Labor's Great War: The Struggle for Industrial Democracy and the Origins of Modern American Labor Relations, 1912 – 1921 (1998)
  • Rockoff, Hugh. Until It's Over, Over There: The US Economy in World War I in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds., The Economics of World War I (2005) ch 10; also (National Bureau of Economic Research, 2004, No. w10580)
  • Paxson, Frederic L. America at War 1917–1918. American Democracy and the World War volume 2 (1936)
  • Schaffer, Ronald. America in the Great War: The Rise of the War Welfare State (1991) ch 3–5
  • Scheiber, Harry N. "World War I as Entrepreneurial Opportunity: Willard Straight and the American International Corporation." Political Science Quarterly (1969) 84#3 pp 486–511. in JSTOR
  • Soule, George. Prosperity Decade: From War to Depression: 1917–1929 (1947) ch 1–3
  • Viner, Jacob. "Who Paid for the War?," Journal of Political Economy (1920) 28#1 pp. 46–76 in JSTOR
  • Wolfe, A. B. and Helen Olson. "War-Time Industrial Employment of Women in the United States," Journal of Political Economy (1919) 27#8 pp. 639–669 in JSTOR

Գերմանիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Balderston, Theo. "War finance and inflation in Britain and Germany, 1914‐1918," Economic History Review (1989) 42#2 pp 222–244. in JSTOR
  • Davis, Belinda. Home fires burning: Food, politics, and everyday life in World War I Berlin (U North Carolina Press, 2000) online Արխիվացված 2020-11-11 Wayback Machine
  • Fairchild, Fred Rogers. "German War Finance—A Review," American Economic Review (1922) 12#2 pp. 246–261 in JSTOR
  • Feldman, Gerald D. Army, Industry and Labor in Germany, 1914–18 (1966)
  • Gross, Stephen. "Confidence and Gold: German War Finance 1914-1918," Central European History (2009) 42#2 pp. 223–252 in JSTOR
  • Kocka, Jurgen. Facing Total War: German Society, 1914–1918 (1984), focus on working class & middle class
  • Kuczynski, R. R. "German Taxation Policy in the World-War," Journal of Political Economy (1923) 31#6 pp 763–789. in JSTOR
  • Osborne, Eric W. Britain's Economic Blockade of Germany, 1914–1919 (Psychology Press, 2004)
  • Ritschl, A. (2005), "The Pity of Peace: Germany's Economy at War, 1914–1918", in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch 2 pp 41–76.
  • Siney, Marion C. The Allied Blockade of Germany, 1914–1916. Greenwood Press (1973)
  • Starling, Ernest H. "The Food Supply of Germany During the War," Journal of the Royal Statistical Society (1920) 83#2 pp. 225–254 in JSTOR
  • Tobin, Elizabeth H. "War and the Working Class: The Case of Düsseldorf 1914–1918," Central European History (1985) 18#3 pp 4+
  • Vincent, Charles Paul. The Politics of Hunger: The Allied Blockade of Germany, 1915–1919 (1985)

Օսմանյան կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Akın, Yiğit. When the War Came Home: The Ottomans' Great War and the Devastation of an Empire (Stanford University Press, 2018) ch 4 pp. 111–43
  • Pamuk, S. "The Ottoman Economy in World War I," in Stephen Broadberry and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch 4 pp. 112–36

Ավստրո-Հունգարական կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Gratz, Gusztáv and Richard Schüller. The economic policy of Austria-Hungary during the war in its external relations (Yale U.P., 1928)
  • Kann, Robert A. et al., eds. The Habsburg Empire in World War I: Essays on the Intellectual, Military, Political and Economic Aspects of the Habsburg War Effort (1977)
  • Schulze, M.-S. "Austria-Hungary's Economy in World War I", in Stephen Broadberry, and Mark Harrison, eds. The Economics of World War I (2005) ch 3 pp 77–111
  • Wargelin, Clifford F. "The Economic Collapse of Austro-Hungarian Dualism, 1914–1918," East European Quarterly (2000) 34#3 pp 261–88, online

Առաջնային աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Keynes, John Maynard. The Collected Writings of John Maynard Keynes: Volume XVI: Activities 1914-1919, the Treasury and Versailles edited by Elizabeth Johnson. (1971); Keynes was the key official in British war loans
  • Pollard, Sidney and Colin Holmes, eds. Documents of European Economic History Volume 3 The End of the Old Europe 1914-1939 (1973) pp 1–89; 33 short excerpts
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh85148261
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Առաջին_համաշխարհային_պատերազմի_տնտեսական_պատմություն&oldid=9569928» էջից