Jump to content

Ապստամբություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
« Դեկաբրիստների ապստամբությունը ». Նկարիչ Վասիլի Պերով

Ապստամբություն (քաղաքագիտություն), հասարակական խմբերի կամ դասակարգերի բացահայտ և սովորաբար բռնի ընդվզում կառավարության դեմ։

Ապստամբությունը բնութագրվում է կազմակերպվածության բավարար մակարդակով, ծրագրերում և կարգախոսներում արդարացված նպատակների առկայությամբ։ Հաջողության դեպքում ապստամբությունը կարող է ավարտվել հեղաշրջմամբ կամ հեղափոխությամբ և դրանով իսկ հանգեցնել կառավարման ձևի և քաղաքական համակարգի հիմնարար փոփոխությունների։ Ապստամբություններն ուսումնասիրվում են պատմության, քաղաքագիտության, սոցիոլոգիայի, իրավունքի և փիլիսոփայության ոլորտներում[1]։ Իրավական տեսանկյունից ապստամբությունը որոշ դեպքերում կարելի է համարել որպես դիմադրության արդարացված միջոց բնական իրավունքի մոտեցման տեսանկյունից, սակայն ապստամբություններին մասնակցելն արգելված է պետությունների մեծ մասի դրական օրենքով։

Ընդհանուր բնութագրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբությունը հասկացվում է որպես հասարակական խմբերի կամ դասակարգերի բացահայտ[2] և սովորաբար բռնի[3] գործողություն քաղաքական իշխանության դեմ[2][4] պետություններում և այլ քաղաքական միավորներում[3]։ Ապստամբությունը դիտվում է որպես քաղաքական գործողության տեսակ[2], որպես քաղաքական կոնֆլիկտի ձև[5], որպես իշխանության համար պայքարի ձև, որի ժամանակ գոյություն ունեցող կարգը, ի թիվս այլ բաների, սպառնում է բռնությամբ[6]։

Ապստամբությունը արմատական գործողություն է, որն իրականացվում է արտակարգ իրավիճակներում, երբ ապստամբները կարծում են, որ այլ ընտրություն չկա[7]: Որպես քաղաքական հակամարտություն, ապստամբությունը դուրս է գալիս օրենքի սահմաններից, ներառում է ագրեսիվ մեթոդներ և կարող է հանգեցնել քաղաքական բռնության[8]: Որպես քաղաքական գործողության ձև՝ ապստամբությունը բնութագրվում է կազմակերպվածության բավարար մակարդակով[9][10][11], ծրագրերում և կարգախոսներում հիմնավորված նպատակների[4] առկայությամբ[10]։ Որպես կանոն, ապստամբություն է կոչվում այն գործողությունը, որը չի հանգեցնում քաղաքական համակարգի փոփոխության[10]։ Եթե հաջողվի, ապա ապստամբությունը կարող է ավարտվել հեղաշրջմամբ կամ հեղափոխությամբ[10][7] և դրանով իսկ հանգեցնել կառավարման ձևի և քաղաքական համակարգի հիմնարար փոփոխությունների[11]: Որպես կանոն, ապստամբությունը չի ներառում էական պահանջներ քաղաքական իրավունքների և սոցիալական կարգավիճակի ոլորտում, այլ սահմանափակվում է իշխանությունը փոխելու և որոշակի սոցիալական խմբերի համար առավելություններ ձեռք բերելու գործով[9]։

Ապստամբությունները հաճախ տեղի են ունենում ինքնաբուխ[12] և որոշ դեպքերում չեն տարբերվում հեղափոխություններից, հեղաշրջումներից կամ քաղաքացիական պատերազմներից[13]։ Ապստամբությունը կարելի է համարել երկարաժամկետ հակամարտություն, որի կողմերն են իշխանությունն ու ընդդիմությունը, և որը ներառում է զինված առճակատում[14][15]։ Իշխանությունների հետ զինված դիմակայությունը, որը կրում է տեղական բնույթ, որտեղ ապստամբների ռազմական ուժը զգալիորեն զիջում է իշխանությունների ռազմական ուժին, կարող է լինել ահաբեկչական գործողությունների կամ պարտիզանական պատերազմի ձևեր։ Ավելի մեծ դեպքերում իշխանությունները կարող են հակառակորդներին ճանաչել որպես լիիրավ պատերազմող կողմեր, իսկ հակամարտությունը վերածվում է քաղաքացիական պատերազմի[16]:

Պատճառներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբության բացատրությունները որպես կատաղի քաղաքական հակամարտություն դիտարկվում են հարաբերական դեպրիվիացիայի տեսությանը և ռացիոնալ գործողության մի խումբ տեսություններին համահունչ։ Առաջին դեպքում ապստամբության պատճառները կապված են հիասթափության կամ դժգոհության հետ, ինչը հանգեցնում է զայրույթի, երկրորդ դեպքում ենթադրվում է, որ ապստամբների գործողությունները որոշվում են ռացիոնալ հաշվարկով և ուղղված են շահույթին[17]։

Ապստամբություն և այլ քաղաքական գործընթացներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբություն հասկացությունը հաճախ սահմանվում է՝ այն տարբերելով քաղաքական գործողությունների այլ տեսակներից[18]: Ընդվզումը սովորաբար տարբերվում է հեղափոխությունից և ռեֆորմից: Ապստամբության և հեղափոխության հիմնական տարբերությունն այն է, որ հեղափոխությունը նպատակ ունի արմատապես վերափոխել հասարակության ուժային կառուցվածքը, արմատապես փոխելով նրա քաղաքական համակարգը, մինչդեռ ապստամբության նպատակը հաճախ սահմանափակվում է իշխանափոխությամբ[19] կամ կենտրոնացած. կոնկրետ սահմանափակ նպատակ, խնդիր կամ տարածք[20]: Ապստամբությունը կարող է նպատակ ունենալ փոխել քաղաքական կուրսը, քաղաքական գործիչները և նույնիսկ ինստիտուտները[21][22], բայց ուղղակիորեն չի ազդում հասարակական կառույցների, նորմերի և արժեքների վրա, որոնք առնչվում են որպես ամբողջություն[22]:

Բացի հեղափոխությունից և բարեփոխումներից, ապստամբությունը սովորաբար տարբերվում է նաև խռովությունից[9], ապստամբությունից և պուտչից[23][24]։ Խռովությունը տարբերվում է ապստամբությունից՝ նպատակասլացության, նվազագույն կազմակերպվածության և վերահսկելիության բացակայությամբ և սպառվում է առանձին կառավարության գործողություններին դիմադրությամբ: Ապստամբությունը նախապատրաստվում է մարդկանց որոշակի խմբի կողմից՝ ավելի սահմանափակ թվով մասնակիցների, քան խռովության ժամանակ (սովորաբար ապստամբության առանցքը կազմում են բանակի կամ անվտանգության այլ ուժերի ներկայացուցիչներ, որոնց միանում են որոշակի հատվածներ): Պուտչը դավադիրների փոքր խմբի նախաձեռնած պետական հեղաշրջման փորձ է[23]:

Ըստ դասակարգման մեկի՝ ապստամբությունը (տարբերվում է հեղափոխությունից) կարող է ունենալ զանգվածային ապստամբության, էլիտար ապստամբության և ռազմական ապստամբության[25][26] ձևերը։

Ապստամբության իրավունք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբության իրավունքի քաղաքական և իրավական հիմնավորումը, որպես ճնշման և բռնակալության դեմ դիմադրության վերջին միջոց, պարունակվում է ինչպես արևմտյան, այնպես էլ արևելյան (չինական և իսլամական) իրավական ավանդույթներում[27]: Արևմտյան ավանդույթում ապստամբությունների արդարացման մասին բանավեճը սկիզբ է առել Պլատոնից[27]: Ապստամբության իրավունքի հայեցակարգը զգալի զարգացում է գտել Լուսավորության դարաշրջանում Լոքի և Մոնտեսքյեի բնական իրավունքի ուսմունքի և սոցիալական պայմանագրի տեսության շրջանակներում[27]: Միևնույն ժամանակ Ջեֆերսոնը կարծել է, որ ժողովուրդն ունի ապստամբության իրավունք՝ նկատի ունենալով որոշակի իրավիճակներում կոնկրետ խնդիրների հետ կապված իշխանության համակարգում աննշան փոփոխություններ[28]: Կանտը, ընդհակառակը, մերժել է նման իրավունքը[29]։ 20-րդ և 21-րդ դարերում ապստամբության իրավունքի համատեքստում քաղաքական և իրավական բանավեճերը վերաբերում էին ազատագրական շարժումների և ահաբեկչության տարբերությանը[27]:

Ապստամբության իրավունքը արտացոլված է Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում, ինչպես նաև ժամանակակից եվրոպական շատ պետությունների և ԱՄՆ նահանգների մեծ մասի սահմանադրական ակտերում[30][31]: Միևնույն ժամանակ, ապստամբության իրավունքի իրացումը հակասում է նահանգների մեծ մասի քրեական և սահմանադրական օրենսդրությանը[32], ներառյալ Միացյալ Նահանգները[33], որն արգելում է սահմանադրական համակարգի բռնի փոփոխությունները[32]։ Այս հակասությունն արտացոլում է բնական և դրական իրավունքի տարբերությունը[31]:

Ինչպես նշում է իրավապատմաբան Ի. Իսաևը, Բրոքհաուսի և Էֆրոնի բառարանում ապստամբության սահմանումը ենթադրում է պատիժ, սակայն ընդվզումը որոշ չափով բնութագրվում է դրականորեն՝ որպես ընդունելի գործողություն՝ ուղղված ժողովրդի վրա «ապօրինի տիրապետության» դեմ[34]:

Ապստամբություններ պատմության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդկության պատմության ընթացքում ապստամբություններ են տեղի ունեցել ամենուր[35]: Ամենահայտնի ապստամբություններից է Սպարտակի ապստամբությունը՝ հնության ամենամեծ ստրուկների ապստամբությունը[36]: Պատմության մեջ ամենաարյունալի ապստամբությունը 19-րդ դարում Չինաստանի հարավում տեղի ունեցած Տայպինյան ապստամբությունն է, որը խլել է առնվազն 20 միլիոն մարդու կյանք[37]:

Անտիկ ժամանակաշրջանում համարվել է, որ բռնությամբ ուղեկցվող «ապստամբություն» և «խռովություն» կարող են գործել միայն օտարներն ու ստրուկները[38]։ Ստրուկների ապստամբությունները Հին Հունաստանում և Հին Հռոմում ուղղված էին ապստամբների շահույթին կամ ազատությանը և ուղղված չէին ստրկության[39] կամ գոյություն ունեցող կարգերի դեմ[38]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Карасик, 2020
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Зеленков М. Ю. Политология (базовый курс). — М.: Юридический институт МИИТ, 2009. — 302 с.
  3. ↑ 3,0 3,1 Duignan, Brian. Insurrection (politics). Encyclopedia Britannica, 29 Jun. 2023 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:. Accessed 1 July 2023.
  4. ↑ 4,0 4,1 Карадже, 2012
  5. ↑ «Erich Weede and Edward N. Muller. Theories of Rebellion: Relative Deprivation and Power Contention //Rationality and Society. 1994. 6 (1). Pp. 40—43». Արխիվացված է օրիգինալից 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
  6. ↑ Eric Selbin. Revolution, Rebellion, Resistance: The Power of Story. Zed Books, 2010. Pp. 12—13.
  7. ↑ 7,0 7,1 Eric Selbin. Revolution, Rebellion, Resistance: The Power of Story. Zed Books, 2010. Pp. 12—13.
  8. ↑ «Erich Weede and Edward N. Muller. Theories of Rebellion: Relative Deprivation and Power Contention //Rationality and Society. 1994. 6 (1). Pp. 40—43». Արխիվացված է օրիգինալից 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Пустовойт, 2017
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Зеленков М. Ю. Политология (базовый курс). — М.: Юридический институт МИИТ, 2009. — 302 с.
  11. ↑ 11,0 11,1 Duignan, Brian. Insurrection (politics). Encyclopedia Britannica, 29 Jun. 2023 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:. Accessed 1 July 2023.
  12. ↑ Eric Selbin. Revolution, Rebellion, Resistance: The Power of Story. Zed Books, 2010. Pp. 12—13.
  13. ↑ Duignan, Brian. Insurrection (politics). Encyclopedia Britannica, 29 Jun. 2023 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:. Accessed 1 July 2023.
  14. ↑ Gurr, Lichbach, 1986
  15. ↑ «Слинько Е. В., Мещерина К. В., Шульгин С. Г., Зинькина Ю. В., Билюга С. Э., Коротаев А .В. Измерение внутриполитических дестабилизационных процессов: типы нестабильности и их связь с социально-политическими и экономическими факторами //Системный мониторинг глобальных и региональных рисков. Социально-политическая и экономическая дестабилизация: анализ страновых и региональных ситуаций в мир-системном аспекте. 2018. С. 98» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 8 (օգնություն)
  16. ↑ Панфилов Е. Г. Гражданская война // Большая советская энциклопедия: В 30 т.. — М.: «Советская энциклопедия», 1969—1978.
  17. ↑ «Erich Weede and Edward N. Muller. Theories of Rebellion: Relative Deprivation and Power Contention //Rationality and Society. 1994. 6 (1). Pp. 40—43». Արխիվացված է օրիգինալից 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
  18. ↑ François Châtelet. «Révolte». Encyclopædia Universalis (ֆրանսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-16-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
  19. ↑ {{{վերնագիր}}}.
  20. ↑ Демидов А., Федосеев А. 2. Восстание, бунт, мятеж, путч // Основы политологии. — Высшая школа, 1995. — С. 224—228. — ISBN 5-06-003217-5
  21. ↑ «Erich Weede and Edward N. Muller. Theories of Rebellion: Relative Deprivation and Power Contention //Rationality and Society. 1994. 6 (1). Pp. 40—43». Արխիվացված է օրիգինալից 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 Eric Selbin. Revolution, Rebellion, Resistance: The Power of Story. Zed Books, 2010. Pp. 12—13.
  23. ↑ 23,0 23,1 Зеленков М. Ю. Политология (базовый курс). — М.: Юридический институт МИИТ, 2009. — 302 с.
  24. ↑ Демидов А., Федосеев А. 2. Восстание, бунт, мятеж, путч // Основы политологии. — Высшая школа, 1995. — С. 224—228. — ISBN 5-06-003217-5
  25. ↑ «Слинько Е. В., Мещерина К. В., Шульгин С. Г., Зинькина Ю. В., Билюга С. Э., Коротаев А .В. Измерение внутриполитических дестабилизационных процессов: типы нестабильности и их связь с социально-политическими и экономическими факторами //Системный мониторинг глобальных и региональных рисков. Социально-политическая и экономическая дестабилизация: анализ страновых и региональных ситуаций в мир-системном аспекте. 2018. С. 98» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 8 (օգնություն)
  26. ↑ «Erich Weede and Edward N. Muller. Rebellion, Violence and Revolution: A Rational Choice Perspective //Journal of Peace Research. 1998. Volume 35, Issue 1. Pp. 43—58». Արխիվացված է օրիգինալից 2023-07-02-ին. Վերցված է 2023-07-02-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Marsavelski, A. (2013) The Crime of Terrorism and the Right of Revolution in International Law' Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:' Connecticut Journal of International law, Vol. 28, С. 266—285
  28. ↑ Eric Selbin. Revolution, Rebellion, Resistance: The Power of Story. Zed Books, 2010. Pp. 12—13.
  29. ↑ Кант, И. Общее замечание относительно правовых следствий из природы гражданского союза. А // Метафизика нравов в двух частях. 1797. Сочинения в шести томах. Том 4, часть 2. = Die Metaphysik der Sitten / Под общей редакцией В. Ф. Асмуса, А. Я. Гулыги, Т. И. Ойзермана. Редактор тома В. Ф. Асмус. — М.: Мысль, 1965. — Vol. 4. — P. 242. — 478 p. — (Философское наследие). — 22 000 экз.
  30. ↑ Marsavelski, A. (2013) The Crime of Terrorism and the Right of Revolution in International Law' Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:' Connecticut Journal of International law, Vol. 28, С. 266—285
  31. ↑ 31,0 31,1 {{{վերնագիր}}}. Արխիվացված է 2 Հուլիսի 2023 սկզբնաղբյուրից:
  32. ↑ 32,0 32,1 {{{վերնագիր}}}. Արխիվացված է 2 Հուլիսի 2023 սկզբնաղբյուրից:
  33. ↑ Duignan, Brian. Insurrection (politics). Encyclopedia Britannica, 29 Jun. 2023 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:. Accessed 1 July 2023.
  34. ↑ Исаев И., 2018, էջ 170
  35. ↑ Duignan, Brian. Insurrection (politics). Encyclopedia Britannica, 29 Jun. 2023 Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:. Accessed 1 July 2023.
  36. ↑ Восстание Спартака Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով: // Исторический словарь.
  37. ↑ МАТЕРИАЛЫ ПОРТАЛА «НАУЧНАЯ РОССИЯ» (2013-04-12). «10 самых кровопролитных войн в истории человечества». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-02-23-ին. Վերցված է 2014-06-22-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 Исаев, 2018
  39. ↑ Бульст, Козеллек, Майер, Фиш, 2014

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ապստամբություն&oldid=10073814» էջից