Աուտոիմունություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Աուտոիմունություն
Մարմնի տարբեր շրջաններ, որոնք ախտահարվում են աուտոիմուն հիվանդություններից։
Բժշկական մասնագիտությունԻմունոլոգիա
 Autoimmunity Վիքիպահեստում

Աուտոիմունություն, օրգանիզմի իմուն պատասխանն ընդդեմ սեփական՝ չձևափոխված բջիջների և հյուսվածքների։ Ցանկացած հիվանդություն, որն առաջանում է տվյալ մեխանիզմով, տրամաբանորեն կոչվում է՝ աուտոիմուն հիվանդություն։ Հայտնի օրինակներից են՝ ցելիակիան, հետ-ինֆեկցիան աղիների բորբոքային հիվանդությունը, տիպ 1 շաքարային դիաբետը, Հենլեյն-Շենոխի պուրպուրան, սարկոիդոզը, համակարգային կարմիր գայլախտը, Շոգրենի համախտանիշը, էոզինոֆիլային գրանուլեմատոզ պոլիանգիտը (կամ Չարգ-Ստրաուսի համախտանիշ)[1], Հաշիմոտոյի թիրեոիդիտը, Գրեյվսի հիվանդությունը, իդիոպաթիկ թրոմբոցիտոպենիկ պուրպուրան, Ադիսոնի հիվանդությունը, ռևմատոիդ արթրիտը, անկիլոզացնող սպոնդիլիտը, պոլիմիոզիտը, դերմատոմիոզիտը և ցրված սկլերոզը։ Աուտոիմուն հիվանդությունների բուժման մեջ բավական հաճախ օգտագործվում են ստերոիդները[2]։

Ցածր աստիճանի աուտոիմունություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչ բարձր աստիճանի աուտոիմունությունն ախտաբանական է, ցածր աստիճանի արտահայտված աուտոիմունությունը կարող է լինել նաև օգտակար։ Իմունային համակարգի, որպես ինքնապաշտպանական մի հզոր համակարգի կարևորագույն դերը կենդանի օրգանիզմների գոյատևման մեջ կարևոր է։ Իմուն համակարգի սեփականը օտարից տարբերակելու ունակությունը չի առաջանում և չի կորչում պատահականորեն, սեփական բջիջների դեմ ուղղված ագրեսիան երբեմն հետևանք է ցիկլիկ նյութափոխանակային պրոցեսների՝ ուղղված պահպանելու կենդանի օրգանիզմի հոմեոստազը։ Այսպես, չափավոր արտահայտված աուտոիմունությունը, կարող է ունենալ հիմնաքարային դեր ինֆեկցիոն հիվանությունների վաղ ժամկետներում արագ իմունային պատասխան կազմակերպելու գործում, հատկապես երբ օտար հակածինների սկզբնական ոչ բավարար քանակությունը սահմանափակում է օրգանիզմի կողմից պաթոգենի (ախտածնի) ճանաչումը (օր՝ երբ օրգանիզմ ներթափանցած պաթոգենների քանակը սակավ է)։ 2002 թվականին Ստեֆանովայի կողմից մկների վրա կատարված մի շարք փորձերի արդյունքում պարզվեց, որ սեփական MHC (major histocompatibility complex - հիստոհամատեղելիության գլխավոր գործոն) -ների ճանաչումը պայմանավորում է CD4+ T լիմֆոցիտար պատասխանը՝ օտար հակածինների բացակայության դեպքում[3]։

Իմունոլոգիական տոլերանտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մի կողմից Նոյել Ռոզի և Էռնստ Վիտեբսկիի աշխատությունները Նյու Յորքում, իսկ մյուս կողմից Ռիոտի և Դոնիաքի գիտափորձերը Լոնդոնի համալսարանական քոլեջում, եկան ապացուցելու այն տարածված տեսակետը, որ հակամարմին արտադրող B լիմֆոցիտներով պայմանավորված աուտոիմուն հիվանդությունները, օրինակ՝ ռևմատոիդ արթրիտը և թիրեոտոքսիկոզը, կապված են իմունոլոգիական տոլերանտության կորստի հետ, որն օրգանիզմի սեփականը օտարից տարբերելու յուրահատուկ ունակությունն է։ Տոլերանտության կորուստը բերում է իմուն հաակարգի կողմից սեփական հակածինների հանդեպ, աննպատակահամար, կենսաբանաորեն չարդարացված հզոր պատասխանի առաջացման։ Իմունոլոգիական տոլերանտության առաջացման հստակ մեխանիզմները դեռևս լիովին պարզաբանված չեն, սակայն ներքոբերյալ տեսսւթյուններից յուրաքանչյուրը որոշակիորեն լույս են սփռում երևույթի ծագումնաբանության վրա։

Հետևյալ երեքը առավել տարածվածն են իմունոլոգների շրջանում՝

  • Կլոնալ դելեցիայի տեսություն - առաջարկվել է Բարնետի կողմից, որի համաձայն իմուն համակարգի զարգացման ընթացում սեփական հյուսվածքների հանդեպ ռեակտիվ լիմֆոիդ բջիջները ենթարկվում են ոչնչացման։ Բժշկության և ֆիզիոլոգիայի բնագավառում կատարված այս աշխատության համար, Ֆրանկ Մ. Բարնետը և Պյոտր Բ. Մեդավարը 1960 թվականին ստացել են Նոբելյան մրցանակ որպես «ձեռքբերովի իմունոլոգիական տոլերանտության հայտնաբերողներ»։
  • Կլոնալ անէրգիայի տեսություն - զարգացվել է Նոսալի կողմից, համաձայն որի սեփական հյուսվածքների հանդեպ ռեակտիվ T կամ B լիմֆոցիտները, բավարար կոստիմուլյացիա չստանալով՝ ինակտիվանում են[4]։
  • Իդիոտիպային ցանցերի տեսություն - հեղինակն է Ջերնը, որի պնդմամբ օրգանիզմում առկա է սեփական հակածինների հանդեպ ռեակտիվ հակամարմինները կապող և վնասազերծող հակամարմինների յուրահատուկ ցանց[5]։

Ի հավելումն վերոնշյալների՝ հետևյալ երկուսը ակտիվ հետազոտման փուլում են՝

  • Կլոնների անտեսման տեսության - համաձայն որի աուտռեակտիվ (սեփական հյուսվածքները գրոհող) T բջիջները, որոնք թիմուսից (ուրցագեղձ) խուսափել են, հասունանում և տեղակայվում են ծայրամասերում, որտեղ նրանք սեփական հակածինների անհասանելիության պատճառով չեն կարող գրոհել սեփական հյուսվածքները։ Համապատասխանաբար, այն B լիմֆոցիտները, որոնք սեփական հակածինը կապելուց հետո խուսափել են դելեցիայից, այլևս չեն կարողանում գտնել սեփական հակածինը կամ սպեցիֆիկ հելպեր T բջիջը[6]։
  • T ռեգուլյատորների (կարգավորիչներ) տեսություն - որի համաձայն ռեգուլյատոր T-լիմֆոցիտները (հատկապես CD4+FoxP3+ - ները) գործում են կանխելու, սահմանափակելու իմունային համակարգի աուտոագրեսիվությունը։

Տոլերանտությունը, կախված վերոնշյալ մեխանիզմների գործելու վայրից, կարող է տարբերակվել նաև կենտրոնականի և ծայրամասայինի։ Կենտրոնական տոլերանտություն զարգանում է կենտրոնական ավշային օրգաններում՝ ուրցագեղձ և ոսկրածուծ, իսկ ծայրամասայինը՝ ավշային հանգույցներում, փայծաղում, որտեղ աուտոռեակտիվ B բջիջները կարող են հեռացվել շրջանառությունից։ Հարկավոր է ընդգծել նաև, որ վերոնշյալ բոլոր տեսություններն էլ կարող են ակտիվորեն գործել, ողնաշաավորների մոտ իմունոլոգիական տոլերանտության ձևավորման գործում։ Տոլերանտության կորուստը հիմնականում վերաբերվում է հակամարմիններին՝ արտադրված B լիմֆոցիտների կողմից։ T լիմֆոցիտների կողմից տոլերանտության կորուստը բավական հազվադեպ է։ Այսպես, օրինակ ռևմատոիդ արթրիտի դեպքում իմունոլոգիական տոլերանտության կորուստը, հանգեցնում է B լիմֆոցիտների կողմից սպեցիֆիկ հակամարմինների արտադրության, սեփական այլ հակամարմինների՝ իմունոգլոբուլին G -ի (IgG) Fc հատվածի հանդեպ։ Համակարգային կարմիր գայլախտի դեպքում նմանօրինակ հակամարմիններն արդեն ուղղված են ԴՆԹ-ի հանդեպ, և սակավաթիվ T լիմֆոցիտներ, որոնք գրոհում են նուկլեոպրոտեիդներին։ Ցելիակիայի ժամանակ, հակամարմիններ են առաջաում սեփական՝ հյուսվածքային տրանսգլուտամինազի հանդեպ, իսկ T բջջային պատասխանն ուղղված է օտար սպիտակուց գլիադինի հանդեպ։ Նշված օրինակները հանգեցնում են այն մտքին, որ աուտոիմուն հիվանդություների առաջացման գործում հիմնական մեղավորը B լիմֆոցիտների տոլերանտության կորուստն է (բացառությունների թվում է օրինակ տիպ I շաքարային դիաբետը)[7]։

Իմունոդեֆիցիտ և աուտոիմունություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բազմաթիվ իմունոդեֆիցիտային (իմուն անբավարարության) վիճակներ կան, որոնք ուղեկցվում են նաև աուտոիմունության կլինիկական նշաններով։ Այս հիվանդների մոտ իմուն համակարգի անկարողությունը, այն է՝ մաքրել օրգանիզմը ինֆեկցիոն հարուցիչներից, կարող է հանգեցնել իմուն համակարգի անդադար ակտիվացման, որն էլ բերում է աուտոիմունության[8]։ Օրինակների թվում է ընդհանուր վարիաբել իմունոդեֆիցիտը, որի ժամանակ դիտվում են բազմաթիվ աուտոիմուն հիվանդություններ՝ աղիների բորբոքային հիվանդություն, աուտոիմուն թրոմբոցիտոպենիա և վահանաձև գեղձի աուտոիմուն հիվանդություն։ Այլ օրինակներից է ընտանեկան հեմոֆագոցիտիկ լիմֆոհիստիոցիտոզը, որն աուտոսոմ ռեցեսիվ տիպով ժառանգվող առաջնային իմունոդեֆիցիտ է։ Այս հիվանդության դեպքում հիվանդների մոտ դիտվում է պանցիտոպենիա, ցան, մեծացած ավշային հանգույցներ, լյարդի և փայծաղի մեծացում։ Բազմաթիվ վիրուսային վարակների առկայությունն էլ, համարվում է պերֆորինների անբավարարության հետևանք։ Ի հավելումն քրոնիկ, կրկնվող վարակների՝ մեծ թվով աուտոիմուն հիվանդություններ, որոնց թվում՝ ռևմատոիդ արթրիտ, աուտոիմուն հեմոլիտիկ անեմիա, սկլերոդերմիա և տիպ 1 շաքարային դիաբետ, կարող են ուղեկցել մեկ այլ իմունաանբավարարության վիճակին՝ X-շղթայակցված ագամմագլոբուլինեմիային։ Կրկնվող բակտերիային և սնկային վարակները զուգակցված քրոնիկ բորբոքման հետ դիտվում են նաև քրոնիկ գրանուլեմատոզ հիվանդության ժամանակ։ Քրոնիկ գրանուլեմատոզ հիվանդութան պատճառը նեյտրոֆիլներում NADPH (նիկոտինամիդ ադենին դինուկլեոտիդ ֆոսֆատ) օքսիդազ կոչվող ֆերմենտի անվարարությունն է։ Վիսկոթ-Ալդրիչի համախտանիշով հիվանդներին բնորոշ է էկզեման, աուտոիմուն ռեակցիաները, կրկնվող բակտերիալ վարակները և լիմֆոման։ Աուտոիմուն պոլիէնդոկրնոպաթիա-կանդիդիազ-էկտոդերմալ դիստրոֆիայի ժամանակ, ինչպես հիվանդության անվանումը հուշում է, օրգան յուրահատուկ աուտոիմունությունն (օր՝ հիպոպարաթիրեոիդիզմ) ու իմունոդեֆիցիտը (օր՝ մաշկալորձաթաղանթային կանդիդիազ) կրկին զուգակցվում են։ Վերջապես ամենահաճախ հանդիպող IgA -ի անբավարարությունը նույնպես, երբեմն դրսևորվում է ուտոիմուն և ատոպիկ երևույթներով։

Գենետիկ գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ մարդիկ ունեն աուտոիմուն հիվանդություններ ձեռք բերելու գենետիկ հակում։ Այս նախատրամադրվածությունը կապված է բազմաթիվ գեների, ինչպես նաև այլ ռիսկի գործոնների հետ։ Հարկավոր է ընդգծել նաև, որ գենետիկ նախատրամադրվածություն ունենալը դեռևս չի նշանակում ունենալ հիվանդություն։

Աուտոիմուն հիվանդությունների առաջացման հետ են կապված հետևյալ գեները՝

Առաջին երկուսը, որոնք մասնակցում են հակածինների ճանաչմանը, ունեն փոփոխական ժառանգում, ինչպես նաև ենթակա են վերակազմավորման։ Այս վերակազմավորումները ստեղծում են նոր համակցումներ, որոնք նպաստում են հնարավորինս մեծ քանակի հակածինների ճանաչմանը, սակայն կարող են նաև սկիզբ դնել սեփական հակածինների սխալմամբ ճանաչման և աուտոիմուն ռեակցիաներ հրահրող լիմֆոցիտների։

Աուտոիմուն հիվանդությունների կապվածությունը MHC I դասի հետ ավելի թույլ է։ Առավել հայտնին HLA B27 ալելի և սպոնդիլոարթրոպաթիաների՝ անկիլոզացնող սպոնդիլիտ, ռեակտիվ արթրիտ կապն է։ MHC (HLA) խմբից դուրս գտնվող գեների կապը աուտոիմուն հիվանդությունների հետ ներկայումս ուսումնասիրությունների փուլում է։ Վերջին հետազոտությունների տվյալներով հայտնաբերվել է PTPN22 կոչվող գենի և տիպ 1 ՇԴ-ի, ռևատոիդ արթրիտի, համակարգային կարմիր գայլախտի, Հաշիմոտոյի թիրեոիդիտի, Գրեյվսի հիվանդության, Ադիսոնի հիվանդության, միասթենիայի, վիտիլիգոյի, համակարգային սկլերոզի և փսորիատիկ արթրիտի միջև կապը[10]։

Սեռ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կին/Տղամարդ հիվանդության հանդիպման

հաճախականությունը

Հաշիմոտոյի թիրեոիդիտ 10։1[11]
Գրեյվսի հիվանդություն 7։1[11]
Ցրված սկլերոզ 2։1[11]
Միասթենիա գրավիս 2։1[11]
Համակարգային կարմիր գայլախտ 9։1[11]
Ռևմատոիդ արթրիտ 5։2[11]
Առաջնային սկլերոզացնող խոլանգիտ 1։2

Որոշ տվյալների համաձայն՝ մարդու սեռը նույնպես կարող է իր դերն ունենալ աուտոիմուն հիվանդությունների զարգացման գործում։ Ընդ որում, բավական քիչ են այն աուտոիմուն հիվանդությունները, որոնց ժամանակ տղամարդիկ և կանայք ունեն հավասար հիվանդացություն։ Դրանց թվում են՝ անկիլոզացնող սպոնդիլիտը, տիպ 1 շաքարային դիաբետը, գրանուլեմատոզ պոլիանգիտը, Կրոնի հիվանդությունը, առաջնային սկլրեոզացնող խոլանգիտը և փսորիազը։ Մնացած աուտոիմուն հիվանդություններն առավել տարածված են կանանց մոտ։ Պատճառների թվում կարող է լինել այն փաստը, որ կանանց իմունային համակարգը առավել ուժգին բորբոքային պրոցեսներով է պաստասխանում միջավայրի հրահրիչ գործոններին քան տղամարդկանց մոտ է դիտվում, որը բարձրացնում է աուտոիմունության ռիսկը։ Սեռային տարբերության հանգեցնող գործոններից մյուսը կարող է լինել սեռական հորմոնների մակարդակի տարբերությունը 2 սեռերի մոտ, ինչպես նաև նրանց փոփոխականությունը, օրինակ՝ հղիության, դաշտանային ցիկլերի կամ օրալ հակաբեղմնավորիչների ընդունման ժամանակ։ Նախկինում ունենցած հղիությունը նույնպես բարձրացնում է աուտոիմուն հիվանդություններ զարգացնելու ռիսկը։ Կա տեսակետ, որ հղիության ընթացքում մոր և պտղի միջև թեկուզ չնչին բջիջների փոխանակումը կարող է հիմք ծառայել աուտոիմուն հիվանդությունների զարգացման[12]։ Այս տեսակետը էլ ավելի է բարձրացնում կանանց մոտ աուտոիմուն հիվանդությյուների առաջացման ռիսկը։ Այլ տեսության համաձայն, կանայք նախատրամադրված են աուտոիմուն հիվանդությունների ունենալու X- քրոմոսոմի չբալանսավորված ինակտիվացիայի պատճառով[13]։ Այս տեսության հեղինակն է համարվում՝ Ջեֆ Ստյուարտը Պրինսթոնի համալսարանից, տեսությունը հաստատվեց բավականին վերջերս, փորձարարական ճանապարհով, սկլերոդերմիայի և աուտոիմուն թիրեոիդիտի օրինակի վրա[14]։

Միջավայրի գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինֆեկցիոն հիվանդություններ և մակաբույծներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետաքրքիր հակադարձ կապ գոյություն ունի ինֆեկցիոն հիվանդությունների և աուտոիմուն հիվանդությունների միջև։ Բնակչության այն շրջաններում, որտեղ տարածված են ինֆեկցիոն բնույթի հիվանդությունները, աուտոիմուն հիվանդությունները հազվադեպ են հանդիպում։ Հիգիենայի հիպոթեզն այս կապը բացատրում է պաթոգենների իմուն համակրգի վրա թողած բազմաթիվ ազդեցություններով։ Մինչ այս հիպոթեզը ենթարկվում է բազում քննադատությունների և համարվում է ոչ այնքան արժանահավատ։ Փաստն այն է որ մակաբուծային (պարազիտար) հիվանդություններն իջեցնում են աուտոիմուն հիվանդությունների ակտիվությունը[15][16][17]։ Ենթադրվում է, որ պարազիտները թուլացնում են իմունային համակարգը ինքնապաշտպանության նպատակով։ Տրամաբանական է, որ իմուն համակարգի թուլացումը բարենպաստ ազդեցություն է թողնում արդեն իսկ աուտոիմուն հիվանդություն ունեցող մարդու մոտ։ Մեխանիզմները, որոնց օգնությամբ զանազան մանրէներ կամ մակաբույծներ թուլացնում են իմուն համակարգի ակտիվությունը դեռևս պարզաբանված չեն, հնարավոր մեխանիզմների թվում կարող են լինել հակաբորբոքային ցիտոկինների արտադրությունը կամ իմունային համակարգում ազդանշանման խաթարումը։ Պարադոքսալ է նաև որոշ բակտերիաների և աուտոիմուն հիվանդությունների միջև առկա կապը։ Օրինակ, Klebsiella pneumoniae-ով վարակվածությունը ասոցացված է անկիլոզացնող սպոնդիլիտի, իսկ coxsackievirus B-ով վարակվածությունը տիպ 1 շաքարային դիաբետի հետ։ Երևույթը որոշ չափով բացատրվում է սուպեր-հակածինների գոյությամբ, որոնք հանգեցնում են B-լիմֆոցիտների պոլիկլոնալ ակտիվացման և բազմաթիվ հակամարմիների արտադրության, որոնցից որոշները ունակ են փոխազդելու սեփական հակածինների հետ։

ԴԵղեր և քիմիական նյութեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ քիմիական նյութեր և դեղեր նույնպես ունակ են հրահրել աուտոիմուն հիվանդություններ։ Ամենակնառու օրինակը, դեղ-հրարհրված համակարգային կարմիր գայլախտն է՝ հիդրալազինի, իզոնիազիդի, պրոկաինամիդի կամ մինոցիկլինի կիրառումից հետո[18]։ Դեղի ընդունման ընդհատումը սովորաբար հանգեցնում է հիվանդության վերացման։

Ծխախոտի օգտագործումը ներկայումս համարվում է հզոր ռիսկի գործոն ռևմատոիդ արթրիտի և ծագումնաբանության և ծանրության մեջ։ Պատճառը կարող է լինել ծխախոտի թույների ազդեցությամբ սպիտակուցների ցիտրուլինացմամբ, որոնց հանդեպ էլ զարգանում են ռևմատոիդ արթրիտին բնորոշ հակամարմինները։

Ախտաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտոիմուն հիվանդությունների պաթոգենեզը (ախտածագումը) ներառում է մի քանի մեխանիզմներ, որոնք գործում են ժառանգական նախատրամադրվածության և միջավայրի բազմաթիվ գործոնների հետ համատեղ։ Ստորև համառոտ ներկայացնենք ամենակարևոր մեխանիզմները՝

  • T-բջիջների շրջանցում - նորմալ իմունային պատասխանն իրենից ենթադրում են T-լիմֆոցիտների ակտիվացում, այնուհետև ակտիվացած T-բջիջների կողմից B-լիմֆոցիտների ակտիվացում և տարբերակում դեպի հակամարմիններ արտադրող պլազմատիկ բջիջների։ Այսպիսի նորմալ ազդանշանման հաջորդականությունը կարող է խախտվել մի շարք գործոնների, հատկապես՝ ինֆեկցիոն օրգանզիմների կողմից արտադրված սուպերանտիգենների մասնակցությամբ, որոնք առանց համապատասխան հակածնի առկայության, ունակ են կապելու միմյանց MHC դասի և T բջջային ընկալիչների β- ենթամիավորը, հանգեցնելով B-լիմֆոցիտների և նույնիսկ T-լիմֆոցիտների անվերահսկելի ակտիվացման[19]։
  • T և B լիմֆոցիտար աններդաշնակություն - նորմալ իմուն պատասխանի դեպքում ենթադրվում է և T և B բջջային պատասխան միևնույն հակածնի հանդեպ, նույնիսկ այն դեպքում երբ մեզ քաջ հայտնի է, որ այս բջիջները սովորաբար ճանաչում են տարբեր բաներ՝ մակերեսային հակածինները B- բջիջները, իսկ հակածին ներկայացնող բջիջների կողմից պրոցեսինգի ենթարկված սպիտակուցային բնույթի հակածինները T-բջիջները։ Այնուամենայնիվ, B բջիջները իրենց մակերեսին գտնվող IgGFc ընկալիչի օգնությամբ ունակ են ճանաչել և էնդոցիտոզի ենթարկել տարաբնույթ հակածիններ, գումարած դրան B-բջիջները նույնպես կարող են ծառայել որպես հակածին-ներկայացնող բջիջներ T-բջիջների համար։ Մյուս կողմից, T բջջային ընկալիչներով որոշ հակածինների ճանաչումը, կարող է սատարել B բջիջներին նույն կամ տարբեր հակածինների ճանաչման գործում։ Այս երևույթը հրաշալի կերպով ցույց է տրվել Ռոզնեկի և Լանցավեչիայի կողմից։ Օրինակ ցելիակիայի ժամանակ T բջիջների կողմից գլիադինի ճանաչումը օգնում է B լիմֆոցիտներին հետագայում ճանաչել և սինթեզել հակամարմիններ հյուսվածքային տրանսգլուտամինազի հանդեպ։
  • Աննորմալ B-բջիջ միջնորդավորված հետադարձ ազդանշանում - մարդկանց մոտ դիտվող աուտոիմուն հիվանդությունների բնորոշիչներից է այն, որ իմուն պատասխանը սահմանափակված է որոշակի հակածիններով (օր.՝ ԴՆԹ, C1q, IgGFc, PNAR)։ Այս փաստի բացահայտումը հանգեցրեց այն մտքին, որ B-բջջային ընկալիչների օգնությամբ համապատասխան հակածնի ճանաչումից հետո, դեպի բջիջ հետադարձ ազդանշանումը խաթարվում է որոշակի մակարդակում։ Ընկալիչների թվում են՝ B բջջային ընկալիչներ (իմունոգլոբուլինները), IgGFc ընկալիչը, CD21-ը որը կապում է կոմպլեմենտի C3d ֆրակցիան, TLR 9-ը ը 7-ը (Toll-like ընկալիչներ), որոնք կարող են ճանաչել ԴՆԹ-ն և նուկլեոպրոտեինները։ Այս խաթարումները, վերոնշյալի հետ համատեղ, հիմք են հանդիսանում աուտոռեակտիվ B-լիմֆոցիտային հիպոթեզի[20]։
  • Մոլեկուլյար միմիկրիա - էկզոգեն (արտածին) հակածինը կարող է նմանակել էնդոգեն (ներծին) հակածինին, այսպիսով այն հակամարմինը որն իսկզբանե ստեղծված էր չեզոքացնելու էկզոգեն հակածինը, սխալմամբ կապում է նաև էնդոգենը, վերջիններիս կառուցվածքային նմանության պատճառով։ Մոլեկուլյար միմիկրիայի տեսությունը լավագույնս արտացոլված է ռևմատիզմի պաթոգենոզում, որը առաջանում է A խմբի β -հեմոլիտիկ ստրեպտոկոկով (streptococcus pyogenes) վարակումից հետո։ Չնայած ռևմատիկ տենդի կապվածությունը մոլեկուլյար միմիկրիայի երևույթի հետ հայտնաբերվել է դեռևս կես դար առաջ, սպեցիֆիկ՝ միմիկրիայի հանգեցնող, հակածնի հայտնաբերումը առայժմս քննարկումների փուլում է։ Դեռ ավելին, իմուն ախտահարման մեջ բազմաթիվ հյուսվածքների ընգրկումը (սիրտ, հոդոր, մաշկ, հիմային հանգույցներ), վիճարկում է միայն սրտային սպեցիֆիկ հակածնի առկայությունը։ Հնարավոր է իմուն կոմպլեքսների, կոմպլեմենտի բաղադրիչների և էնդոթելի միջև աննորմալ փոխազդեցության առկայությունը։
  • Իդիոտիպների խաչաձև փոխազդեցություն - Իդիոտիպները, հակամարմինների հակածնին ճանաչող սպեցիֆիկ հատվածներն են, որոնք համաձայն Պլոտցի և Օլդստոնի, կարող են հրահրել աուտոիուն ռեակցիաներ, վիրուսային հակածնի փոխարեն սեփախան բջիջների մակերեսին առկա՝ համապատասխան վիրուսի համար մուտքի դուռ հանդիսացող, ընկալիչի հետ խաչաձև փախազդեցության արդյունքում։ Այս օրինակում հակամարմինը սեփական բջջիների անվնաս ընկալիչները սխալմամբ ընկալում է որպես վիրուս և պայքարում նրա ոչնչացման համար։
  • Ցիտոկինների կարգավորման խանգարում - ցիտոկինները վերջերս բաժանվեցին 2 խմբի, համաձայն այն բանի թե առավելապես որ բջիջների աշխատանքն են նրանք խթանում։ Այսպիսով տարբերակվեցին T հելպեր 1 և T հելպեր 2 ցիտոկիններ։ Վերջիններս, որոնց թվում են՝ IL-4-ը, IL-10-ը (ինտերլեյկիններ) և TGF-β (տրանսֆորմացնող աճի գործոն β) համարվում են բորբոքումը սահմանափակող ցիտոկիններ։
  • Դենդրիտային բջիջների ապոպտոզ - դենդրիտային բջիջները իմուն համակարգի, հակածին ներկայացնող մասնագիտացված բջիջներ են։ Այն դենդրիտիկ բջիջները որոնց ապոպտոզը խանգարված է, ունակ են անվերահսկելիորեն ակտիվացնելու լիմֆոցիտներին և հրահրելու իմուն ագրեսիա[21]։
  • Էպիտոպների տարածում և էպիտոպային դրիֆտ - երբ իմունային պատասխանը շեղվում է սկզբնական էպիտոպից և ուղղվում բազմաթիվ այլ էպիտոպների ուղղությամբ[22]։ Ի տարբերություն մոլեկուլյար միմիկրիայի էպիտոպները կարող են կառուցվածքայնորեն չնմանակել միմյանց։
  • Էպիտոպների մոդիֆիկացիա կամ թաքնված էպիտոպային ազդեցություն - աուտոիմուն հիվանդությունների ծագման այս մեխանիզմը յուրահատուկ է նրանով, որ այն կապված չէ արյունաստեղծ համակարգի որևիցե մի խանգարման հետ։ Փոխարենը, հիվանդությունն առաջանում է թաքնված N-գլիկանային (պոլիսախարիդ) կապերի ազդեցությամբ, որոնք բնորոշ են ցածրակարգ էուկարիոտներին և պրոկարիոտներին, ինչպես նաև կաթնասունների ոչ արյուանստեղծ բջիջների և օրգանների հոյւսվածքային գլիկոպրոտեիններին[23]։ Այս ֆիլոգենետիկ տեսանկյունից պարզագույն գլիկանների ազդեցությունը կաթնասունների իմունային համակարգի բջիջների ընկալիչների վրա, ունակ է առաջացնելու քրոնիկ բորբոքային վիճակ օրգանիզմում։ Քրոնիկ բորբոքային վիճակին միացնում է ադապտիվ իմունային համակարգը, որն էլ արտադրում է բազմաթիվ հակամարմիններ։ Տրամաբանական է, որ այս դեպքում բուժական միջոցառումների մեջ է մտնում նաև նորմալ IgG-ի ներարկումը։ Չնայած աուտոիմուն հիվանդությունների ծագման այս տեսությունը ընկած է բազմաթիվ դեգեներատիվ հիվանդությունների հիմքում, ախտորոշումը մինչ առայսօր բավականին բարդ խնդիր է բժշկագիտության համար, այսպիսով նրա դերը մարդկանց մոտ աուտոիմուն հիվանդությունների պաթոգենեզում դեռևս անհայտ է։

Իմուն կարգավորիչ բջիջների՝ ռեգուլյատոր T բջիջների, NK (բնական քիլլերներ) բջիջների, γδ T- բջիջների դերն աուտոիմուն հիվանդությունների զարգացման գործում ներկայումս ուսումնասիրությունների փուլում է։

Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտոիմուն հիվանդությունները կարող են դասակարգվել որպես համակարգային և որպես օրգան-յուրահատուկ (տեղային), կախված ամեն հիվանդության կլինիկական կամ ախտածնական բնութագրից։

Հարկավոր է նշել նաև, բազում քրոնիկ բորբոքային հիվանդություններ, որոնք անվանցում են՝ աուտոբորբոքային, իրենց պաթոգենեզում կարող են չներառել T և B բջջային մասնակցություն[24]։ Այսպես, իմունային համակարգի ագրեսիան սեփական հյուսվածքների հանդեպ կարող է դասակարգվել կախված նրանից, թե գերազանցապես ինչ բջջային դերակատարներ են մասնակցում վնասմանը։ Այսպիսի դասակարգման մի շայրում կարող են հայտնվել աուտոիմուն հիվանդությունները՝ T և B լիմֆոցիտար մասնակցություն, իսկ մյուս ծայրում աուտոբորբոքայինները՝ հիմնականում բնածին իմուն համակարգի բջիջներ (նեյտրոֆիլներ, մակրոֆագեր)։ Օրինակ կրոնի հիվանդությունը վերջին տարիներին համարվում է ավելի շատ աուտոբորբոքային քան թե աուտոիմուն հիվանդություն[25]։ Այսպիսի պարզաբանումը չափազանց կարևոր է բուժական մարտավարության ընտրության համար[24]։

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտոիմուն հիվանդությունների ախտորոշումը իրենից ենթադրում է մանրակրկիտ հավաքած հիվանդի անամնեզ, ֆիզիկալ հետազոտման տվյալներ, ինչպես նաև չափազանց կարևոր՝ լաբորատոր ախտորոշման տվյալներ (օր՝ ՑՌՊ, ԷՆԱ)[26]։ Սերոլգիական (շիճուկային) հետազոտությունները ուղղված են սպեցիֆիկ հակամարմինների հայտնաբերմանը։ Հակամարմինների հայտնաբերումը չափազանց կարևոր է աուտոիմուն հիվանդությունների ախտորոշման գործում, քանի որ շատ հակամարմիններ կարող են լինել բավական սպեցիֆիկ են հիվանդության համար (օր.՝ հակա-Սմիթ հակամարմինները համակարգային գայլախտի ժամանակ)[27]։ Տեղայնացված հիվանդությունների ախտորոշման համար, կարող է կիրառվել բիոպտատների իմունոֆլուորեսցենցիան:

Բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտոիմուն հիվանդություների բուժումը ավանդաբար լինում է իմունաճնշիչ, հակաբորբոքային կամ ամոքիչ։ Չափազանց կարևոր է բորբոքման հարաճման կանխումը[28]։ Բուժման ոչ իմունոլոգիական մեթոդները, որոնցից է օրինակ՝ հորմոնների փոխարինական թերապիան, համարվում է ամոքիչ բուժում, քանի որ օգտագործվում է օրգանների կորսված ֆունկցիաների մասնակի վերականգնման համար (օր.՝ ինսուլինը տիպ 1 շաքարային դիաբետի ժամանակ)։ Դիետայի փոփոխությունը կարգավորում է ցելիակիայի ընթացքը։ Ստերոիդները և ՈՍՀԴ-ները օգտագործվում են բորբոքման ճնշման համար։ Ներերակային իմունոգլոբուլինները օգտագործվում են քրոնիկ բորբոքային դեմիելինացնող պոլինեյրոպաթիայի և Գիյեն-Բարեի համախտանիշի ժամանակ։ ՈւՆԳ α -ի (ուռուցքի նեկրոզի գործոն ալֆա) անտագոնիստները (օր.՝ էտաներցեպտ), հակա B բջջային հակամարմինները (օր.՝ ռիտուքսիմաբ), իլ 6-ի ընկալիչի պաշարիչները (օր.՝ տոցիլիզումաբ) և կոստիմուլյացիայի ընկճողները (օր.՝ աբատացեպտ), իմունամոդուլացնող դեղեր են, որոնք կիրառվում են ռևմատոիդ արթրիտի բուժման համար։ Այս դեղերից որոշները բարձրացնում են վարակների հանդեպ զգայունությունը։

Հելմինթային թերապիան, բուժման փորձարարական մեթոդ է, որը իրենից ներկայացնում է հիվանդի վարակում աղիքային կլոր որդերով (նեմատոդներով)։ Ներկայումս առկա է բուժման 2 տարատեսակ՝ Necator americanus-ով կամ Trichuris Suis Ova-ով[29][30][31][32][33]։

Սնուցում և աուտոիմունություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D
  • Քանի որ մարդու բջիջների մեծամասնությունը ունի ընկալիչներ վիտամին D-ի համար, ներառյալ T և B բջիջները, այս վիտամինի բավարար քանակները իմուն համակարգի վրա թողնում են կարգավորիչ հատկություն[34]։ Վիտամին D-ն իր հիմնական ազդեցությունը գործում է բնական քիլերների և T -բջիջների վրա[35]։ Հետազոտությունները պարզել են արյան շիճուկում այս վիտամինի ցածր քանակների և աուտոիմուն հիվանդությունների միջև առկա կապը, ներառյալ ցրված սկլերոզը, տիպ 1 շաքարային դիաբետը և համակարգային կարմիր գայլախտը[35][36][37]։ Այնուամենայնիվ, քանի որ հիվանդություններից որոշները ուղեկցվում են լուսազգայունությամբ, օրինակ՝ համակարգայյին կարմիր գայլախտը, իսկ վիտամին D-ն սինթեզվում է մաշկում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությամբ, ապա հնարավոր է այս հիվանդների շրջանում վիտամին D-ի պակասը պայմանավորված լինի հենց արևի լույսից խուսափումը[35][36][37]։ Վիտամին D-ի ընկալիչի պոլիմորֆիզմը (բազմաձևություն), որը հայտնաբերվում է աուտոիմուն հիվանդություններով բազմաթիվ հիվանդների մոտ, կարող է աուտոիմունություն և վիտամին D կապի հնարավոր մեխանիզմներից մեկը լինել[35][36]։ Վիտամին D-ի բուժական ազդեցության վերաբերյալ տվյալները առայժմ խառն են բազմաթիվ աուտոիմուն հիվանդությունների պարագայում[35][36][37]։
Օմեգա-3 ճարպաթթուներ
  • Հետազոտությունները պարզել են, որ օմեգա-3 ճարպաթթուների բավարար քանակների ընդունումը ընճում է արախիդոնաթթվի կասկադը, որի ակտիվացումը պատճառ է հանդիսանում աուտոիմուն հիվանդությունների ժամանակ դիտվող մի շարք ախտանիշների։ Մարդկանց և կենդանիների վրա կատարված բազմաթիվ հետազոտություններ ցուցադրել են օմեգա-3 ճարպաթթուներով բուժման արդյունավետությունը ռևմատոիդ արթրիտի, աղիների բորբոքային հիվանդության, ասթմայի և փսորիազի ժամանակ[38]։
  • Մինչ մեծ դեպրեսիվ խանգարումը չի համարվում աուտոիմուն հիվանդություն։ Օմեգա-3 ճարպաթթուները կարող են ընկճել ինտերֆերոն գամմայի և այլ ցիտոկինների արտադրությունը, որոնք պայմանավորում են դեպրեսիայի ֆիզիոլոգիական ախտանիշները։ Պատճառ կարող է լինել մեծ դեպրեսիվ խանգարման ժամանակ շատ հաճախ հանդիպող օմեգա-3 և օմեգա-6 ճարպաթթուների միջև ընկած անհամապատասխանությունը, որոնք ունեն հակառակ ազդեցություններ[38]։
Պրոբիոտիկներ և միկրոֆլորա
  • Կաթնամթերքում առկա բազմթիվ բակտերիաներ, մասնավորապես Lactobacillus casei-ին, ունակ է դրդելու և իմուն համակարգը ուռուցքներին ի պատասխան և կարգավորելու նրա գործառույթները աուտոիմուն հիվանդությունների ժամանակ։ Վերոնշյալը հատկապես վերաբերվում է Lactobacillus casei-ի shirota շտամին։ Բակտերիայի այս շտամը հաճախ հայտնաբերվում է Ճապոնական և Եվրոպական արտադրության յոգուրտներում և հազվադեպ երկրագնդի այլ հատվածներում[39]։
Հակաօքսիդանտներ
  • Տեսություններից մեկի համաձայն ազատ ռադիկալները նպաստում են տիպ 1 շաքարային դիաբետի վաղ դրսևորմանը նորածինների և վաղ տարիքի երեխաների մոտ, այդ պատճառով տրամաբանական է թվում հղիության ընթացքում հակաօքսիդանտների կիրառումը, այս հիվանդության դրսևորման ռիսկը իջեցնելու կապակցությամբ։ Այնուամենայնիվ, 1997-2002 թվականներին Ֆինլանդիայում կատարված հետազոտություններից մեկի համաձայն, եթե նույնիսկ կա կապ հղիության ընթացքում հակաօքսիդանտների ընդունման և շաքարային դիաբետի միջև, ապա այն վիճակագրորեն չնչին է[40]։ Հետազոտությունն իր հերթին անցկացվել էր հարցաթերթիկների միջոցով, այլ ոչ թե սննդում հակաօքսիդանտների ուղղակի չափումով։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի վերջերին համարվում էր, որ օրգանիզմի իմունային համակարգն անընդունակ է գրոհել սեփական հյուսվածքները։ Սական 20-րդ դարի ընթացքում ապագա նոբելյան մրցանակակիր Փոլ Էրլիխը զարգացրեց բառացիորեն՝ «սարսափելի աուտոտոքսիկություն» կոչվող կոնցեպտը[41]։ Հետագայում Էրլիխը փոփոխությունների ենթարկեց իր իսկ աշխատությունը, քանզի գտնում էր, որ բնածին իմուն համակարգի որոշ մեխանիզմներ այնուամենայնիվ խոչնդոտում են իմուն համակարգի չափազանց ակտիվացումը։ 1904 -թվականին, պարոքսիզմալ հեմոգլոբինուրիա ունեցող մի շարք հիվանդների արյան շիճուկում, հայտնաբերվում է դեռևս անհայտ մի նյութ, որը փոխազդում էր էրիթրոցիտների հետ։ Էրլիխի հայտանագործությունները մի կողմից ենթարկվում էին քննադատության, մյուս կողմից շարժիչ ուժ ծառայում իմունոլոգիայի հետագա զարգացման համար։ Իմունոլոգիան այժմ, բացի կլինիկականից, համարվում էր նաև կենսաքիմիական դիսցիպլին[42]։ 1950-ական թվականներին սկսում է լայնորեն տարածվել հակամարմինների և աուտոիմուն հիվանդությունների ուսումնասիրությունը։ Բավականին վերջերս աուտոիմուն պատասխանը ընդունվեց, որպես ողնաշարավորների իմունային համակարգի բաղկացուցիչ մաս, երբեմն կոչվելով «բնական աուտոիմունություն»[43]։ Աուտոիմունությունը չպետք է շփոթել ալլոիմունության հետ։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Eosinophilic Granulomatosis with Polyangiitis (Churg-Strauss Syndrome): Practice Essentials, Pathophysiology, Epidemiology». 2019 թ․ նոյեմբերի 12. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  2. ↑ Patt H, Bandgar T, Lila A, Shah N (2013). «Management issues with exogenous steroid therapy». Indian Journal of Endocrinology and Metabolism. 17 (Suppl 3): s612–s617. doi:10.4103/2230-8210.123548. PMC 4046616. PMID 24910822.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  3. ↑ Stefanova I.; Dorfman J. R.; Germain R. N. (2002). «Self-recognition promotes the foreign antigen sensitivity of naive T lymphocytes». Nature. 420 (6914): 429–434. doi:10.1038/nature01146. PMID 12459785.
  4. ↑ Pike B, Boyd A, Nossal G (1982). «Clonal anergy: the universally anergic B lymphocyte». Proceedings of the National Academy of Sciences. 79 (6): 2013–7. Bibcode:1982PNAS...79.2013P. doi:10.1073/pnas.79.6.2013. PMC 346112. PMID 6804951.
  5. ↑ Jerne N (1974). «Towards a network theory of the immune system». Annales d'Immunologie. 125C (1–2): 373–89. PMID 4142565.
  6. ↑ Tolerance and Autoimmunity․
  7. ↑ Edwards JC, Cambridge G, Abrahams VM (1999). «Do self perpetuating B lymphocytes drive human autoimmune disease?». Immunology. 97 (2): 1868–1876. doi:10.1046/j.1365-2567.1999.00772.x. PMC 2326840. PMID 10447731.
  8. ↑ Grammatikos A, Tsokos G (2012). «Immunodeficiency and autoimmunity: lessons from systemic lupus erythematosus». Trends in Molecular Medicine. 18 (2): 101–108. doi:10.1016/j.molmed.2011.10.005. PMC 3278563. PMID 22177735.
  9. ↑ Klein J, Sato A (2000 թ․ սեպտեմբեր). «The HLA system. Second of two parts». New England Journal of Medicine. 343 (11): 782–6. doi:10.1056/NEJM200009143431106. PMID 10984567.
  10. ↑ Gregersen, Peter K.; Olsson, Lina M. (2009 թ․ հունվարի 1). «Recent Advances in the Genetics of Autoimmune Disease». Annual Review of Immunology. 27: 363–391. doi:10.1146/annurev.immunol.021908.132653. PMC 2992886. PMID 19302045.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Everyday Health > Women and Autoimmune Disorders By Krisha McCoy. Medically reviewed by Lindsey Marcellin, MD, MPH. Last Updated: 12/02/2009
  12. ↑ Ainsworth, Claire (Nov. 15, 2003). The Stranger Within Արխիվացված 2008-10-22 Wayback Machine. New Scientist (subscription). (reprinted here [1])
  13. ↑ Theory: High autoimmunity in females due to imbalanced X chromosome inactivation: [2]
  14. ↑ Uz E, Loubiere LS, Gadi VK, և այլք: (2008 թ․ հունիս). «Skewed X-chromosome Inactivation in Scleroderma». Clinical Reviews in Allergy & Immunology. 34 (3): 352–5. doi:10.1007/s12016-007-8044-z. PMC 2716291. PMID 18157513.
  15. ↑ Saunders K, Raine T, Cooke A, Lawrence C (2007). «Inhibition of Autoimmune Type 1 Diabetes by Gastrointestinal Helminth Infection». Infection and Immunity. 75 (1): 397–407. doi:10.1128/IAI.00664-06. PMC 1828378. PMID 17043101.
  16. ↑ «Parasite Infection May Benefit Multiple Sclerosis Patients». sciencedaily.com.
  17. ↑ Wållberg M, Harris R (2005). «Co-infection with Trypanosoma brucei brucei prevents experimental autoimmune encephalomyelitis in DBA/1 mice through induction of suppressor APCs». International Immunology. 17 (6): 721–8. doi:10.1093/intimm/dxh253. PMID 15899926.
  18. ↑ «Drug-Induced Lupus: Causes, Symptoms, Diagnosis». WebMD (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 11-ին.
  19. ↑ PROFT, T; FRASER, J D (2003-9). «Bacterial superantigens». Clinical and Experimental Immunology. 133 (3): 299–306. doi:10.1046/j.1365-2249.2003.02203.x. ISSN 0009-9104. PMC 1808794. PMID 12930353.
  20. ↑ Edwards JC, Cambridge G (2006). «B-cell targeting in rheumatoid arthritis and other autoimmune diseases». Nature Reviews Immunology. 6 (5): 394–403. doi:10.1038/nri1838. PMID 16622478.
  21. ↑ Kubach J, Becker C, Schmitt E, Steinbrink K, Huter E, Tuettenberg A, Jonuleit H (2005). «Dendritic cells: sentinels of immunity and tolerance». International Journal of Hematology. 81 (3): 197–203. doi:10.1532/IJH97.04165. PMID 15814330.
  22. ↑ Induction of autoantibodies against tyrosinase-related proteins following DNA vaccination: Unexpected reactivity to a protein paralogue Արխիվացված Մայիս 3, 2008 Wayback Machine Roopa Srinivasan, Alan N. Houghton, and Jedd D. Wolchok
  23. ↑ Green R.S.; Stone E.L.; Tenno M.; Lehtonen E.; Farquhar M.G.; Marth J.D. (2007). «Mammalian N-glycan branching protects against innate immune self-recognition and inflammation in autoimmune disease pathogenesis» (PDF). Immunity. 27 (2): 308–320. doi:10.1016/j.immuni.2007.06.008. PMID 17681821.
  24. ↑ 24,0 24,1 McGonagle, D; McDermott, MF (2006 թ․ օգոստոս). «A proposed classification of the immunological diseases». PLOS Medicine. 3 (8): e297. doi:10.1371/journal.pmed.0030297. PMC 1564298. PMID 16942393.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  25. ↑ Boyapati, Ray; Satsangi, Jack; Ho, Gwo-Tzer (2015 թ․ ապրիլի 2). «Pathogenesis of Crohn's disease». F1000Prime Reports. 7. doi:10.12703/P7-44. ISSN 2051-7599. PMC 4447044. PMID 26097717.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  26. ↑ Castro, Christine; Gourley, Mark (2010-2). «Diagnostic Testing and Interpretation of Tests for Autoimmunity». The Journal of allergy and clinical immunology. 125 (2 Suppl 2): S238–S247. doi:10.1016/j.jaci.2009.09.041. ISSN 0091-6749. PMC 2832720. PMID 20061009.
  27. ↑ Cozzani, Emanuele; Drosera, Massimo; Gasparini, Giulia; Parodi, Aurora (2014). «Serology of Lupus Erythematosus: Correlation between Immunopathological Features and Clinical Aspects». Autoimmune Diseases. 2014. doi:10.1155/2014/321359. ISSN 2090-0422. PMC 3932647. PMID 24649358.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  28. ↑ Nikoopour E, Schwartz JA, Singh B (2008). «Therapeutic benefits of regulating inflammation in autoimmunity». Inflammation & Allergy Drug Targets. 7 (3): 203–210. doi:10.2174/187152808785748155. PMID 18782028.
  29. ↑ Zaccone P, Fehervari Z, Phillips JM, Dunne DW, Cooke A (2006). «Parasitic worms and inflammatory diseases». Parasite Immunology. 28 (10): 515–23. doi:10.1111/j.1365-3024.2006.00879.x. PMC 1618732. PMID 16965287.
  30. ↑ Dunne DW, Cooke A (2005). «A worm's eye view of the immune system: consequences for evolution of human autoimmune disease». Nature Reviews Immunology. 5 (5): 420–6. doi:10.1038/nri1601. PMID 15864275.
  31. ↑ Dittrich AM, Erbacher A, Specht S, և այլք: (2008). «Helminth Infection with Litomosoides sigmodontis Induces Regulatory T Cells and Inhibits Allergic Sensitization, Airway Inflammation, and Hyperreactivity in a Murine Asthma Model». The Journal of Immunology. 180 (3): 1792–9. doi:10.4049/jimmunol.180.3.1792. PMID 18209076.
  32. ↑ Wohlleben G, Trujillo C, Müller J, և այլք: (2004). «Helminth infection modulates the development of allergen-induced airway inflammation». International Immunology. 16 (4): 585–96. doi:10.1093/intimm/dxh062. PMID 15039389.
  33. ↑ Quinnell RJ, Bethony J, Pritchard DI (2004). «The immunoepidemiology of human hookworm infection». Parasite Immunology. 26 (11–12): 443–54. doi:10.1111/j.0141-9838.2004.00727.x. PMID 15771680.
  34. ↑ Holick, Michael (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Sunlight and vitamin D for bone health and prevention of autoimmune diseases, cancers, and cardiovascular disease». The American Journal of Clinical Nutrition. 80 (6): 1678S–1688S. doi:10.1093/ajcn/80.6.1678S. PMID 15585788.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Yang, Chen-Yen; Leung, Patrick S. C.; Adamopoulos, Iannis E.; Gershwin, M. Eric (2013 թ․ հոկտեմբերի 1). «The Implication of Vitamin D and Autoimmunity: a Comprehensive Review». Clinical Reviews in Allergy & Immunology (անգլերեն). 45 (2): 217–226. doi:10.1007/s12016-013-8361-3. PMC 6047889. PMID 23359064.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 Dankers, Wendy; Colin, Edgar M.; Hamburg, Van; Piet, Jan; Lubberts, Erik (2017). «Vitamin D in Autoimmunity: Molecular Mechanisms and Therapeutic Potential». Frontiers in Immunology (English). 7: 697. doi:10.3389/fimmu.2016.00697. PMC 5247472. PMID 28163705.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Agmon-Levin, Nancy; Theodor, Emanuel; Segal, Ramit Maoz; Shoenfeld, Yehuda (2013 թ․ հոկտեմբերի 1). «Vitamin D in Systemic and Organ-Specific Autoimmune Diseases». Clinical Reviews in Allergy & Immunology (անգլերեն). 45 (2): 256–266. doi:10.1007/s12016-012-8342-y. PMID 23238772.
  38. ↑ 38,0 38,1 Simopoulos, Artemis (2002). «Omega-3 Fatty Acids in Inflammation and Autoimmune Diseases». Journal of the American College of Nutrition. 21 (6): 495–505. doi:10.1080/07315724.2002.10719248. PMID 12480795.
  39. ↑ Matsuzaki, Takeshi; Akimitsu Takagi; Haruo Ikemura; Tetsuya Matsuguchi; Teruo Yokokura (2007 թ․ մարտ). «Intestinal Microflora: Probiotics and Autoimmunity». The Journal of Nutrition. 137 (3): 798S–802S. doi:10.1093/jn/137.3.798S. PMID 17311978.
  40. ↑ Uusitalo, Liisa; Mike G Kenward; Suvi M Virtanen; Ulla Uusitalo; Jaakko Nevalainen; Sari Niinistö; Carina Kronberg-Kippilä; Marja-Leena Ovaskainen; Liisa Marjamäki; Olli Simell; Jorma Ilonen; Riitta Veijola; Mikael Knip (2008 թ․ օգոստոս). «Intake of antioxidant vitamins and trace elements during pregnancy and risk of advanced beta cell autoimmunity in the child». The American Journal of Clinical Nutrition. 88 (2): 458–464. doi:10.1093/ajcn/88.2.458. PMID 18689383.
  41. ↑ «The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1908». NobelPrize.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 7-ին.
  42. ↑ Arthur M. Silverstein: Autoimmunity: A History of the Early Struggle for Recognition, in: Ian R. Mackay, Noel R Rose: The Autoimmune Diseases (chapter 2), Academic Press, 2013
  43. ↑ Poletaev AB, Churilov LP, Stroev YI, Agapov MM (2012). «Immunophysiology versus immunopathology: Natural autoimmunity in human health and disease». Pathophysiology. 19 (3): 221–31. doi:10.1016/j.pathophys.2012.07.003. PMID 22884694.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աուտոիմունություն&oldid=9524420» էջից