Աշխարհի վերջ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Աշխարհի վերջ, տարածված դարձվածք, որը նշանակում է քաղաքակրթության, ամբողջ մարդկության, Երկրի և մինչև անգամ ամբողջ Տիեզերքի գոյության ընդհատման իրական կամ երևակայական վտանգ։ Ավելի նեղ իմաստով՝ ցանկացած կենդանականի վերացում։

Գիտական տեսանկյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գլոբալ սառեցում մինչև նոր սառցե դարաշրջան

Մարդկության վերացումը կարող է պայմանավորված լինել տեխնոգենային կամ բնական պատճառներով․

  • Կենսաբանական կամ միջուկային գլոբալ պատերազմ։
  • Համաշխարհային համավարակ, որն առաջացել է գենետիկ հիվանդություններից, վիրուսներից, պրիոններից։
  • Վերաբնակեցման հետևանքով առաջացած սով։
  • Էկոլոգիական աղետ։
  • Նանոտեխնոլոգիաների վերահսկողությունից դուրս գալը, որը կհանգեցի մինչև անգամ ամբողջ երկրագնդի կենսազանգվածի կլանմանը մոխրագույն լորձի մեջ։
  • Կլիմայի աղետային փոփոխություններ՝ կապված գլոբալ տաքացման հետ, որը կարող է հանգեցնել Վեներա մոլորակի ջերմոցային էֆեկտի. կա՛մ աղտոտում և անտառների ինտենսիվ վերացում, կա՛մ Երկրի բոլոր հրաբուխների ժայթքում, որը նույնպես կավարտվի ջերմոցային էֆեկտով՝ կրկնելով դինոզավրերի ոչնչացումը։
  • Գլոբալ սառեցում մինչև նոր սառցե դարաշրջան և երկրագնդի սառցապատում։
  • Շնչելու համար պիտանի մթնոլորտի գլոբալ կորուստ․ օզոնային շերտի քայքայում։
  • Երկրի մագնիսական բևեռների հեթական տեղափոխություն կամ անհետացում։
  • Աշխարհագրական բևեռների շեշտակի փոփոխություն[1][2][3][4][5][6]։
  • Գլոբալ երկրաշարժ։
  • Մեգահրաբխի ժայթքում։
  • Արհեստական ինտելեկտի վերահսկողությունից դուրս գալը (կինոարվեստում տե՛ս «Տերմինատոր» ֆիլմերի շարքը)։
  • Երկնաքարի անկում։
  • Արեգակի հանկարծակի լուսարձակում (կինոարվեստում տե՛ս «Նախանշաններ» ֆիլմ)։
  • Գերնոր աստղերի լուսարձակում։
  • Մոտակա գամմա-ճառագայթման նեղ ճառագայթի տակ հայտնվելը։
  • Երկրի միջուկի ստաբիլ գործընթացի խախտում կամ դրա պայթյուն («Վճռորոշ օրվա բանաձև» ֆիլմ)։

Բնակության շրջաններին սպառնացող վտանգ․

  • 1,4 միլիոն տարուց Gliese 710 աստղը կմոտենա երկրագնդին մինչև 1,1 լուսատարի հեռավորություն, որը կհանգեցնի Օորտի ամպի աղետային փոթորկի։
  • Մոտավորապես 5,5 միլիարդ տարի անց Արեգակը կհասնի կարմիր հսկայի չափերի։ Այդպիսով այն այնքան կմեծանա, որ դուրս կգա Երկրի ներկայիս ուղեծրի սահմաններից։ Սակայն մինչ այդ ամենը Երկրի վրա կնկատվի ջերմաստիճանի այնպիսի բարձրացում, որ մարդիկ այլևս չեն կարողանա ապրել այստեղ[7][8]։
  • Եթե մարդկությունը կարողանա ողջ մնալ այդ ամենից հետո, ապա հետագայում նրան հնարավոր է կսպառնա շատ գիտնականների կողմից գուշակված Տիեզերքի ջերմային մահը։

Կրոնական տեսանկյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուդդայականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուդդայականությունում աշխարհի ցիկլայնությունը նկարագրվում է Մեծ Կալպա (մահա-կալպա) կոչվող հասկացողության մեջ։ Ցիկլի ավարտման հետ սկսում են փլուզվել բոլոր աշխարհները՝ ներառյալ մարդկայինը։ Ապա, երկար ժամանակ անց, Երկիրը կրկին սկսում է զարգանալ։ Մահա-կալպաների շարքը բուդդայականությունում համարվում է անսահման և սկիզբ չունեցող։

Աշխարհների վերացումը տեղի է ունենում ընդերքից դեպի վեր․ սկզբում սկսում են խորտակվել և փլվել «ամենաերկարաժամկետ» և սարսափելի դժոխքները (գոյություն ունի տեսություն՝ համաձայն որի, այդ փլուզումները տեղի կունենան այն պատճառով, որ դժոխքներում այլևս ոչ ոք չի ծնվի, քանի որ Տիեզերքում այլևս չեն լինի չարագործ օրինախախտներ)։ Ստորերկրյա աշխարհներից հետո կսկսեն փլուզվել նաև մարդկային աշխարհները։ Երբ դրանք էլ մոխիր դառնան, աստվածների և կիսաստվածների աշխարհները ևս կսկսեն մահանալ, և վերջնական արդյունքում կոչնչանան անգամ երկնակյացների պալատները։ Կալպայի ավարտին ողջ Տիեզերքը ոչնչացված կլինի։

Բուդդան բերել է երկարատև Մեծ Կալպայի մասին օրինակ․

Վանականներ, պատկերացրեք հսկայական ժայռ մեկ մղոն երկարությամբ, մեկ մղոն լայնությամբ և մեկ մղոն բարձրությամբ, առանց որևէ ջարդուկների և ճեղքերի։ Եվ ամեն հարյուրամյակի վերջում գալիս է մի մարդ և շփում այն մետաքսով։ Եվ այդ ժամանակ այդ հսկայական ժայռը կվերանար, կանհայտանար ավելի արագ, քան տևում է աշխարհի մեկ ցիկլը (կալպան)։ Եվ շատ այդպիսի ցիկլեր են անցել․ ավել հարյուրից, ավել հազարից, ավել հարյուր հազարից։ Եվ ինչու՞։ Անհասկանալի է, վանականներ, այդ սանսարան, անհնար է գտնել կենդանի արարածների գոյության առաջին պահը՝ կուրացած անտեղյակությունից և շղթայված ցանկությամբ, որոնք շտապում են վերածնման այդ շրջանակի մեջ» (S.XV.5)[9]։

Մի խոսքով՝ շատ մեծ սխալ կլիներ համարել, որ բուդդայականությունը ընդհանրապես ընդունում է աշխարհի վերջը։ Աշխարհի վերջի մասին ենթադրությունը հակառակում է Բուդդայի ուսուցման կանխադրույթներին, որոնց մեջ խոսվում է կյանքի հավերժության և անսահմանության մասին։ Մեծ Կալպան ավարտվում է, սակայն որոշ ժամանակվա ընթացքում աշխարհաստեղծումը կրկին սկսվում է․ ցիկլը միլիարդավոր տարիներ կրկնվում է։ Այդ պատճառով Բուդդայի կարծիքով սանսարան երբեք չի սկսվել և երբեք չի ավարտվի։

Քրիստոնեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ահեղ դատաստան, Միքելանջելո (1541)

Քրիստոնեության մեջ դեպքերը, որոնք Աստվածաշնչի[10] որոշ մեկնաբանների կողմից վերագրվում են աշխարհի վերջին՝ Արմագեդոնին, նկարագրված են Հայտնություն Հովհաննեսի գրքում, որը, համաձայն Սուրբ Ավանդույթի, գրվել է Քրիստոսի աշակերտ Հովհաննես առաքյալի կողմից։

Բողոքականության որոշ ուղղություններում համարում են, որ Երկիրը բառացիորեն կոչնչացվի[11]։

Աստվածաշնչում ամսաթվի մասին պարզաբանումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ավետարան ըստ Մարկոսի 13։31-32 «Բայց այդ օրուայ եւ ժամուայ մասին ոչ ոք չգիտէ. ո՛չ երկնքի հրեշտակները եւ ո՛չ էլ Որդին, այլ՝ միայն Հայրը։»[12]
  • Ավետարան ըստ Մատթեոսի 24։36 «Սակայն այդ օրուայ եւ ժամի մասին ոչ ոք չգիտէ. ո՛չ հրեշտակները երկնքում եւ ո՛չ էլ՝ Որդին, այլ միայն՝ Հայրը։»[13]
  • Ավետարան ըստ Մատթեոսի 24։44 «Արդ, արթո՛ւն կացէք, որովհետեւ չգիտէք, թէ տանտէրը ե՛րբ կը գայ՝ երեկոյեա՞ն, թէ՞ կէսգիշերին, աքլորականչի՞ն, թէ՞ առաւօտեան դէմ։»[13]
  • 1Պողոս առաքյալի առաջին նամակը թեսաղոնիկեցիներին 5։1 «Եղբայրնե՛ր, բայց ժամերի եւ ժամանակների մասին կարիք չկայ ձեզ գրելու, որովհետեւ դուք ինքներդ իսկ ստոյգ գիտէք, թէ Տիրոջ օրը այնպէս է հասնում, ինչպէս գողը՝ գիշերով։ Երբ ասեն, թէ՝ խաղաղութիւն եւ ապահովութիւն է, այն ժամանակ յանկարծակի կը հասնի նրանց կործանումը, ինչպէս լինում է յղի կնոջ երկունքը. եւ նրանք չեն փրկուելու։»[14]
Աշխարհի վերջի սպասման պատմական փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռուսական պետական հումանիտար համալսարանի պրոֆեսոր Ն․ Ի․ Բասկովսկու խոսքերով՝ արևմտաեվրոպական միջնադարը «կարելի է ասել ծնվել է աշխարհի վերջի նշանի տակ», ինչը կապված էր Արևմտահռոմեական կայսրության կործանման և բարբարոսների ներխուժման հետ։ Ժամանակակիցների կողմից դա ընդունվում էր որպես աշխարհի վերջ։ Չէ՞ որ հռոմեացիները համոզված էին, որ իրենց աշխարհը անհաղթելի է։ Արևմտյան եկեղեցու ազդեցության շրջանում աշխարհի վերջը Արևմտյան Եվրոպայում սպասվում էր 1000 թվականին։ Սպասվում էր Քրիստոսի Երկրորդ Գալուստը[15]։

Հստակ սպասումներ կային՝ կապված 1037 թվականի հետ։ Ինչպես հայտնի է՝ Եվրոպայում հավատացյալների ուշադրությունը կենտրոնացած էր 1000 թվականի վրա, և Աշխարհի Վերջի չգալը մեծ փոփոխություններ առաջացրեց մարդկանց կյանքում։ Ռուսիայում 1000 թվականին քրիստոնեական ինքնագիտակցությունը անհրաժեշտ աստիճանի զարգացում չուներ․ դա տեղի ունեցավ քիչ ավելի ուշ։ Բացի այդ՝ Ռուսիայում հաշվարկման այլ համակարգ էին օգտագործում։ Ստեղծվեց տեսություն, որը բացատրում էր, թե ինչու Աշխարհի Վերջը տեղի չունեցավ 1000 թվականին։ Համաձայն այդ ժամանակ հայտնի «Մեթոդիոս Պատարացու խոստովանությունը» անհավաստի գրության՝ հազար տարի պետք էր հաշվել ոչ թե սկսած Քրիստոսի ծննդից, այլ մահվանից։ Բացի այդ հայտնի էր, որ Հիսուսը համբարձումից հետո իջել է դժոխք և մենամարտել սատանայի հետ, ինչից հետո շղթայել է նրան հազար տարով և ազատ արձակել մեղսավորներին։ Այսինքն Հակաքրիստոսը կապանքներից պիտի դուրս գար 1033 թվականին։ Երեքուկես տարի շարունակ պիտի շարունակվեր նրա թագավորությունը։ 1037 թվականին սպասվում էր Քրիստոսի Երկրորդ Գալուստը։

Հենց այդ ժամանակշրջանին են պատկանում Կիևի ոսկե դարպասների և Սոֆիայի տաճարի շինարարությունը՝ կոստանդնուպոլսյան Սոֆիայի օրինակով, ինչպես նաև Սուրբ Գեորգիի և Սուրբ Իրինայի (Յարոսլավի և Ինգիգերդայի մկրտության անունները) վանքերի կառուցումը։ Ենթադրաբար՝ հենց այդ ժամանակ էլ ստեղծվել է «Տարեգրությունների ամենահին ժողովածուն»։ Տարեգրությունների գործառույթը այդ դեպքում հանդիսանում էր Աստծո առաջ «կատարված աշխատանքի» գրավոր հաշվետվություն։

Այնուամենայնիվ՝ կային ընդամենը մի քանի հաշվարկման սանդղակներ, սակայն դրանց արդյունքների համընկնումը համատարած վստահություն առաջացրեց սպասվածի նկատմամբ։ Գոյություն ուներ կանխատեսում, ըստ որի Աշխարհի Վերջը կգա, երբ Սուրբ Զատիկը կհամընկնի Ավետման տոնի (մարտի 25-ին) հետ։ Այսպես՝ 1038 թվականին Ավետման տոնը համընկավ Սուրբ շաբաթի հետ, ինչը գրեթե լիակատար համընկնում էր։ Հենց այդ օրը միտրոպոլիտ Իլարիոնը կարդաց իր հայտնի ուղերձը՝ «Խոսք Օրենքի և Երանության մասին», որում հավաստիացրեց, որ փրկվելու համար բավական է կնքվել և հետևել արարողությանը։

1492 թվականը նշանակված էր հերթական «աշխարհի վերջ»։ Շարժական տոների աղյուսակը հաշվված էր միայն մինչև այդ տարի, որը վերջում գրություն դարձավ։ Համարվում էր, որ դա Աշխարհաստեղծման 7000-րդ տարին էր, իսկ 7000 տարին աշխարհի գոյության ժամկետն էր։ Այդ թվականին Քրիստափոր Կոլումբոսը հայտնագործեց Ամերիկան։ 1491 թվականին շատերը չէին ցանել իրենց դաշտերը, ինչի պատճառով սով սկսվեց։ Մեծ իշխանի կնոջ` Սոֆյա Պալեոլոգի շրջապատից մի հույն` Դմիտրի Տրախանիոտը, արքեպիսկոպոս Գենադի Նովգորոդսկու համար այդ ամենի մասին գրել է «Յոթերորդ հազարի տարիների մասին»-ը՝ հավաստիացնելով, որ աշխարհի վերջը 7000 թվականին կարող է և չլինել, սակայն աշխարհի վերջի տարեթիվը անպայման կապված է լինելու 7 թվի հետ. 7007, 7070, 7077 տարիներ աշխարհի ստեղծումից հետո։ Յուպիտերի և Սատուրնի տպավորիչ մոտեցման պատճառով սպասումները 1584 և 1604 թվականներն էին[16]։ Հաջորդ տարեթիվը դարձավ 1666 թվականը, որը, ամենայն հավանականությամբ, կապել են Նիկոնի կերպարանափոխման և ռուսական եկեղեցու պառակտման հետ։ Դրանից հետո ուղղափառները այլևս նմանատիիպ հաշվարկներով չեն զբաղվում, իսկ Տոնացուցակը Մոսկվայի եկեղեցական ժողովի կողմից հետաձգվեց ևս 1000 տարի` մինչև 2492 թվականը։

Աղանդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարբեր աղանդների հիմնադիրների կողմից կատարվում էին «կանխատեսումներ» ենթադրյալ աշխարհի վերջի մասին։ Կողմնակիցները նորմալ էին վերաբերվում այդպիսի լուրերին, օրինակ`

  • 1900 — աշխարհի վերջ` համաձայն Ռուսաստանի «Կարմիր Մահ» աղանդի ուսուցման, որի մոտ հարյուր անդամներ իրականացրել են ինքնահրկիզում։
  • 1967 — աշխարհի վերջ ատոմային պատերազմի արդյունքում` համաձայն Դան Անդերս Հենսենի Օրթոբ Եկեղեցու դանիական աղանդի ուսուցման, որը կառուցել էր ստորգետնյա կացարան[17]։
  • 1980 — աշխարհի վերջ ատոմային պատերազմի արդյունքում` համաձայն Լելանդա Ջենսենի և Չարլզ Գեյնզի աղանդի ուսուցման, որը ԱՄՆ-ի լեռներում կառուցել է կացարաններ։
  • 1993 — աշխարհի վերջ, որի նախօրյակին Մարինա Ցվիգունի (որը իրեն հռչակել էր Մարիա Դեվի Քրիստոս) «Սպիտակ եղբայրություն» ռուս-ուկրաինական աղանդի հետևորդները պետք է ինքնահրկիզում կատարեին[18]։
  • 1995, ապա 2000 — աշխարհի վերջի տեղափոխված տարեթվեր` համաձայն Ուգանդայում Կրեդոնիա Մվերինդի «Շարժում տասը պատվիրանների վերածննդի համար» աղանդի ուսուցման, որի հարյուրավոր անդամներ սպանվել են ինքնազոհաբերման ժամանակ[19]։
  • 1999 — աշխարհի վերջ` համաձայն ճապոնական Աում Սինրիկյո աղանդի։
  • 2008 — աշխարհի վերջ, որին սպասելու ժամանակ Պյոտր Կուզնեցովի հետևորդները փակվել էին Պենզայի շրջանի քարանձավում[20]։
  • 2011 — աշխարհում լայն տարածում գտած աշխարհի վերջ` կանխագուշակված ամերիկացի քարոզիչ Հարոլդ Կեմպինգի կողմից։ Կանխագուշակումը քարոզում էր, որ մայիսի 21-ին Հիսուս Քրիստոսը նորից կերևա մարդկանց և կսկսի Ահեղ դատաստանը։ Ողջ կմնա աշխարհի բնակչության միայն 3%-ը` սրբակյացները։ Մնացյալ 6,5 միլիարդ բնակիչները կոչնչացվեն[21]։
  • 2012 — տարածված Աշխարհի Վերջ` հիմնված Մայա ցեղի հավատքի սխալ մեկնաբանության վրա։
Կաբալա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաբալայում աշխարհի վերջի մասին պատկերացումը հիմնվում է աշխարհաստեղծման գաղափարի և նպատակի բացահայտման վրա, ինչպես բնության անցումը զարգացման մակարդակի, որը կոչվում է գմար տիկկուն («վերջնական ճշգրտում»), ողջ տիեզերքի վերջնական վիճակը, երբ ստեղծվածի ցածրագույն կետը հասնում է նույն վիճակի, ինչ բարձրագույնը։ Բոլոր հատկությունների վերջնական ճշգրտում և միաձուլում Արարչի հետ

Ըստ Մայաների օրացույցի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն մայաների օրացույցի` ժամանակակից դարաշրջանը սկսվել է Ք.ա. 3114 թվականի օգոստոսի 13-ին և վերջացել 2012 թվականի դեկտեմբերի 21-ին (կամ 23-ին)։ Դեռևս 1960-ականների սկզբում այս փաստի հիման վրա պրոֆեսոր-մայագետ Մայքլ Քոուն կատակով եզրակացրեց, որ 2012 թվականին տեղի կունենա աշխարհի վերջ[22]։ Այս պնդումը XXI դարասկզբին արդեն ամենայն լրջությամբ տարածվել էր ամբողջ աշխարհում` զանգվածային լրատվության միջոցներով։

Աշխարհի վերջի տարեթվեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխարհի վերջի տարեթիվը կանխագուշակելու բազմաթիվ փորձերը` հիմնված ինչպես կրոնական մարգարեությունների, այնպես էլ այլ ենթադրությունների վրա, պատմության մեջ տեղի են ունեցել ամենատարբեր ժամանակներում և տեղի են ունենում ներկայում։

Մասայական մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոստապոկալիպտիկա[23], գրականության և ֆիլմի ժանր` նվիրված հիպոթետիկ կործանումներին, այսպես թե այնպես ցույց տվող մարդկության մահ կամ մահվան վտանգ։ Դրանցից մի քանիսը անվան մեջ նույնիսկ պարունակում են «Աշխարհի վերջ» արտահայտությունը («Ժամանակների վերջ», «Օրերի վերջ»)։ Ֆանտաստիկ ֆիլմ-աղետներում Երկրի վրա տեղի էին ունենում կլիմայի փոփոխություն, միջուկային պատերազմներ, համաճարակներ, մակաբույծների կամ բակտերիաների հարձակումներ, այլմոլորակայինների կողմից մարդկության ոչնչացում, ինչպես նաև դեպքերի շարքում աշխարհի վերջը կանխվում էր ամբողջ մարդկության կամ առանձին մարդկանց ձեռնարկած գործողություններով։ 2009 թվականին թողարկվեցին «2012» ֆիլմը, որը տեղեկացնում էր սպասվող աշխարհի վերջի մասին` համաձայն մայաների մարգարեությունների, և «Նախանշաններ» ֆիլմը, որը պատմում էր արևի մակրոճառագայթման միջոցով Երկրի համընդհանուր հրկիզման մասին։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Стихия приходит по расписанию. Эффект Джанибекова (арх.) // Российская газета.
  2. ↑ Эффект Джанибекова Արխիվացված 2013-06-20 Wayback Machine // Роскосмос.
  3. ↑ Самый опытный космонавт СССР Владимир Джанибеков отмечает юбилей(չաշխատող հղում) // Роскосмос.
  4. ↑ Эффект Джанибекова. Как космонавт посрамил академиков(չաշխատող հղում) // BKPRESS.
  5. ↑ Интервью Джанибекова // ТВ3.
  6. ↑ Эффект Джанибекова // Правда-TV.
  7. ↑ А. Левин. «Как удрать от Солнца». Популярная Механика. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  8. ↑ «Earth's Final Sunset Predicted». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  9. ↑ «Кальпа :: Понятия и термины :: Учение и практика :: Будда. Буддизм. Тхеравада.ру». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  10. ↑ В «Словаре католической теологии» данный вопрос освещается в статье «Конец света»: «Католическая церковь верит и учит, что современный мир, в том виде, в котором его создал Бог и в котором он есть сейчас, не будет существовать вечно» (Dictionnaire de Théologie Catholique).
  11. ↑ «Статьи для пасторов — Российский Союз евангельских христиан-баптистов». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  12. ↑ http://ter-hambardzum.net/matteos-matthew/
  13. ↑ 13,0 13,1 http://ter-hambardzum.net/markos-mark/
  14. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  15. ↑ Наталия Басовская о конце света: сейчас скупают крупу, а когда-то открывали Америку
  16. ↑ Почему так много пессимизма, Америка?
  17. ↑ «Религиозные течения и секты. Справочник». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին., Санкт-Петербургский католический информационно-просветительский центр «Militia dei»
  18. ↑ «Огонек: Богиня-рецидивистка». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  19. ↑ ««Движение за возрождение 10 заповедей»». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին., Дворкин А. Л. Сектоведение. Тоталитарные секты: Опыт систематическое исследования.
  20. ↑ «antiCEKTA.ru — Архив новостей: 15.11.07». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին.
  21. ↑ «Проповедник из США назвал дату конца света». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 3-ին. // РБК.ru, 29.03.2011 г.
  22. ↑ «Конец света в 2012 по календарю майя оказался шуткой ученых» (ռուսերեն). Կոմսոմոլսկայա պրավդա. 21 июля 2012. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 14-ին.
  23. ↑ M. Keith Booker, Anne-Marie Thomas The science fiction handbook John Wiley and Sons, 2009

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աշխարհի_վերջ&oldid=9491302» էջից