Այբուբենի պատմություն

Այբուբենի պատմությունը սկսվել է Հին Եգիպտոսում գրի գյուտից ավելի քան հազար տարի առաջ: Առաջին այբուբենը՝ նախասինայական գիրը, հայտնվել է մոտավորապես մ.թ.ա 19-րդ դարի կեսերին։ Aյն նախատեսված էր Եգիպտոսում աշխատած սեմիտների լեզվի համար։ Այս այբուբենի սկզբունքը փոխառվել է եգիպտական ​​հիերոգլիֆներից։ Այսօր գոյություն ունեցող այբուբենների մեծ մասը կամ ուղղակիորեն սերում է փյունիկյան այբուբենից (օրինակ՝ Լատիներենի այբուբեն և հունարենի այբուբեն), կամ ստեղծվել են դրա ազդեցությամբ։

Նախաայբբենական գրային համակարգեր

Մինչև մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջը պահպանված երկու գրային համակարգեր են՝ միջագետքյան սեպագիր և եգիպտական ​​հիերոգլիֆներ։ Երկուսն էլ լավ հայտնի էին Արևմտյան Ասիայի այն մասում, որտեղ հետագայում հայտնագործվեց առաջին լայնորեն օգտագործվող այբուբենը՝ փյունիկերենի այբուբենը: Նշումներ կան, որ սեպագիրը կանխորոշել է այբուբենների որոշ առանձնահատկություններ, որոնք առաջացել են այն երկրներում, որտեղ այն օգտագործվել է (այդ ազդեցությունը կարելի է տեսնել, օրինակ, հին պարսկական սեպագրերում): Սակայն ժամանակակից գիտությունն ապացուցել է այս ազդեցության աննշանությունը և դրա անկարևորությունը հետագա այբուբենների զարգացման համար։ Բիբլյան գիրը գրաֆիկական նմանություններ ունի ինչպես եգիպտական, այնպես էլ փյունիկյան գրերի հետ, բայց քանի որ այն վերծանված չէ, այբուբենի պատմության մեջ դրա դերի մասին ենթադրություններ չեն կարող անել։

Վաղ պատմություն

Հին Եգիպտոս

Ք.ա. 2700 թվականին հին եգիպտացիները մշակել էին 22 հիերոգլիֆներից բաղկացած մի շարք՝ իրենց լեզվի բաղաձայնները ներկայացնելու համար, և կար քսաներորդ հիերոգլիֆը, որը կարող էր ներկայացնել բառի սկզբում կամ վերջում ձայնավոր հնչյունները: Այս սիմվոլները օգտագործվել են լոգոգրամները կարդալու, քերականական թեքումները նշելու և հետագայում փոխառված և օտար բառերը արտագրելու համար։ Ըստ էության, այս գրային համակարգը այբուբեն էր, բայց այն օգտագործվում էր ոչ թե որպես այբուբեն, այլ հաճախ լոգոգրաֆիկ գրերի համար, քանի որ այն կրում էր ավանդական եգիպտական ​​գրության ուժեղ ազդեցությունը։

Սեմական գիր

Միջին բրոնզի դարի գրային համակարգերը դեռ վերծանված չեն։ Բայց հայտնի է, որ դրանք մասամբ, իսկ գուցե ամբողջությամբ այբբենական էին։ Այս գրերի ամենահին օրինակները կենտրոնական Եգիպտոսի գրաֆիտիներն են, որոնք թվագրվում են մոտ մ.թ.ա. 1800 թվականով։ Ըստ Գորդոն Համիլթոնի՝ այս գրություններն ապացույց են, որ այբուբենի գյուտը տեղի է ունեցել Եգիպտոսում։

Սեմական այբուբենը չէր սահմանափակվում միայն եգիպտական ​​հիերոգլիֆներով՝ բաղաձայնները նշելու համար, այն ներառում էր նաև այլ ընդհանուր առմամբ մոտ երեսուն հիերոգլիֆներ։ Կա չապացուցված ենթադրություն, որ նրանց սեմական, այլ ոչ թե եգիպտական ​​խորհրդանիշների անուններն են օգտագործվել: Անհասկանալի է մնում, թե արդյոք սեմական գրի նշաններն օգտագործվել են միայն որպես այբբենական նշաններ՝ ակրոֆոնիկ սկզբունքի համաձայն, թե կարող են ներկայացնել բաղաձայնների հաջորդականություն կամ ամբողջ բառ, ինչպես հիերոգլիֆները։ Այնուամենայնիվ, երբ սեմական գիրը հասավ Քանան, նրա խորհրդանիշներն արդեն օգտագործվում էին միայն որպես այբբենական նշաններ։

Առաջին քանանական պետությունը, որը լայնորեն օգտագործեց այբուբենը, Փյունիկիան էր, այդ իսկ պատճառով քանանական գիրը հետագայում հայտնի դարձավ որպես փյունիկերենի այբուբեն։ Փյունիկիայի ծովափնյա դիրքի պատճառով բազմաթիվ առևտրային ուղիների խաչմերուկում, փյունիկյան այբուբենը շուտով տարածվեց Միջերկրական ծովում։ Փյունիկյան գրերի երկու տարբերակները՝ արամեական գիրը և Հունարենի այբուբենը, հսկայական ազդեցություն են ունեցել գրչության ողջ պատմության վրա։

Արամեական բաղաձայնական գրի մշակում

Ինչպես եգիպտական ​​գրությունը, այնպես էլ արամեական և փյունիկյան այբուբենները ներկայացնում էին միայն բաղաձայն հնչյուններ, որը կոչվում է բաղաձայն գրություն։ Արամեական այբուբենը, որը մշակվել է մ.թ.ա 7-րդ դարում Փյունիկերենի այբուբենից որպես Աքեմենյան կայսրության պաշտոնական այբուբեն, ժամանակակից Ասիայի գրեթե բոլոր այբուբենների նախորդն է։

• Ժամանակակից եբրայերենի այբուբենը առաջացել է որպես կայսերական արամեերենի տեղական տարբերակ (բնօրինակ եբրայերենի այբուբենը պահպանվել է սամարական գրով)։
• Արաբերենի այբուբենը առաջացել է արամեերենից՝ Նաբաթեական այբուբենի միջոցով, որը գոյություն ուներ ներկայիս հարավային Հորդանանի տարածքում։
• Սիրիական այբուբենը, որը առաջացել է մ.թ. 3-րդ դարից հետո, վերածվել է Պահլավական և սողդական գրերի, որոնցից հետագայում առաջացել են հյուսիսային Ասիայի այբուբենները, ինչպիսիք են ույղուրական, հին մոնղոլական, մանջուրյան և, հնարավոր է, ՕրխոնաԵնիսեյան այբուբենները։
• Վրացերենի այբուբենի ծագումը մնում է անհասկանալի, սակայն, ըստ երևույթին, այն պատկանում է իրանա-արամեական կամ, հնարավոր է, հունական լեզվաընտանիքին։
• Արամեական գիրը, ամենայն հավանականությամբ, առաջացրել է հնդկական գրերը, որոնք գոյություն ունեն Հինդուստան թերակղզում և, հինդուիզմի և բուդդիզմի տարածման միջոցով, Տիբեթում, Մոնղոլիայում, Հնդկաչինում և Մալայան կղզեխումբում (Ճապոնիա և Չինաստան՝ բուդդիզմի ընդունման ժամանակ արդեն ունեին իրենց սեփական լոգոգրաֆիական և վանկային գրերը)։
• Հանգըլը հայտնագործվել է Կորեայում 15-րդ դարում։ Ընդհանրապես ընդունված է, որ Հանգըլը անկախ գյուտ էր, բայց Գարի Լեդյարդը կարծում է, որ Հանգըլը փոխառում է Տիբեթական գրից որոշ իրողություններ չինական Յուան դինաստիայի կայսերական մոնղոլական քառակուսի գրերի միջոցով, և որ տիբեթերենն, իր հերթին, պատկանում է հնդկական գրերին:

Դիագրամ, որը ցույց է տալիս չորս տարբեր այբուբենների ծագումը փյունիկյան գրերից։ Ձախից աջ - Լատիներենի այբուբեն, Հունարենի այբուբեն, փյունիկերենի այբուբեն, եբրայերենի այբուբեն, արաբերենի այբուբեն.

Արևմտյան այբուբեններ ←		Փյունիկյան	→ Հնդկական այբուբեններ			→ Կորեական
Լատիներեն	Հունարեն		Գուջարաթի	Դևանագարի	Թիբեթերեն
A	Α		અ	अ	ཨ	ㅏ
B	В		બ	ब	བ	ㅃ
C, G	Г		ગ	ग	ག	ㄲ
D	Δ		ધ (ઢ)	ध (ढ)	-	ㄸ
E	Ε		હ	ह	ཧ	ㅔ(ㅣ)
F, V, W, U, Y	Ϝ, Υ		વ	व	ཝ
Z	Ζ		દ (ડ)	द (ड)	ད (ཌ)	-
H	Η		ઘ	घ	-	ㅎ
-	Θ		થ (ઠ)	थ (ठ)	ཐ (ཋ)
I, J	Ι		ય	य	ཡ	ㅈ
K	Κ		ક	क	ཀ	ㄱ
L	Λ		લ	ल	ལ	ㄹ
M	Μ		મ	म	མ	ㅁ
N	Ν		ન	न	ན	ㄴ
-	Ξ		શ	श	ཤ
O	Ο		?			ㅗ
P	Π		પ, ફ	प, फ	པ, ཕ	ㅂ
-	Ϡ		સ	स	ས	-
Q	Ϙ		ખ	ख	ཁ
R	Ρ		ર	र	ར
S	Σ		ષ	ष	ཥ	ㅅ
T	Τ		ત (ટ)	त (ट)	ཏ (ཊ)	ㄷ

Աղյուսակ. Փյունիկերենի այբուբենի տարածումը դեպի արևմուտք (լատիներեն, հունարեն) և արևելք (հնդկական, կորեերեն): Փյունիկյան և հնդկական (արամեականի միջնորդավորվածությամբ) նշանների (հատկապես փակագծերում նշվածները) համապատասխանությունը, թերևս, ճշգրիտ չէ։ Վիճահարույց է նաև տիբեթերեն այբուբենից հանգըլ տառերի ծագման մասին տեղեկությունները (մոնղոլական քառակուսի գրերի և փյունիկերենի այբուբենի միջոցով):

Հայերենի այբուբեն

Հիմնական հոդված՝ Հայ գրերի գյուտ

Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումից հետո առաջացավ ազգային այբուբեն ստեղծելու անհրաժեշտություն։ Այդ անհրաժեշտությունն ընդհանուր առմամբ պայմանավորված էր Հայաստանի քաղաքական, մշակութային և գաղափարական իրավիճակով։ Այս կարևոր առաքելությունն իրականացրել է Մեսրոպ Մաշտոցը մոտ 405-406 թվականներին։ Որոշ պատմաբաններ հակված են եզրակացնելու, որ Մաշտոցը նոր այբուբեն չի ստեղծել, այլ օգտագործել է հին հայկական գրերը։ Մաշտոցի այբուբենը, հաջողությամբ արտացոլելով հայոց լեզվի հնչյունաբանությունը, նպաստել է ոչ միայն Հայաստանում քրիստոնեության տարածմանը, այլեւ վաղ միջնադարից հայ գրականության ու պոեզիայի զարգացմանը։

Մանիքեական գրի հետ հայոց այբուբենը դարձավ առաջին մաքուր տեսքի այբուբենը Արեւելքում։

Պատկերասրահ

• 
  Արաբերենի այբուբենի համաշխարհային բաշխումը. Մուգ կանաչ տարածքները ցույց են տալիս այն երկրները, որտեղ այս այբուբենը միակ հիմնական գրությունն է: Բաց կանաչը ցույց է տալիս այն երկրները, որտեղ այբուբենը գոյություն ունի այլ գրերի հետ:
• 
  Հունական այբուբենը հնագույն խեցեղենի վրա։ Կա դիգամմա, բայց չկա քսի կամ օմեգա: Լուսանկարում ուղղահայաց phi տառին բացակայում է շեշտը և նման է O օմիկրոնին, բայց ներքևի մյուս կողմում այն ​​լրիվ Φ է:
• 
  Էտրուսկական գիր, Լատիներենի այբուբենով գրի սկիզբ
• 
  Կյուրեղագրի համաշխարհային բաշխումը. Մուգ կանաչ տարածքները ցույց են տալիս այն երկրները, որտեղ այս այբուբենը միակ հիմնական գրությունն է: Բաց կանաչը ցույց է տալիս այն երկրները, որտեղ այբուբենը գոյություն ունի այլ գրերի հետ:
• 
  Լատիներենի այբուբենի համաշխարհային բաշխումը. Մուգ կանաչ տարածքները ցույց են տալիս այն երկրները, որտեղ այս այբուբենը միակ հիմնական գրությունն է: Բաց կանաչը ցույց է տալիս այն երկրները, որտեղ այբուբենը գոյություն ունի այլ գրերի հետ:
• 
  Հայերենի այբուբեն
• 
  Մեսրոպ Մաշտոց. Ֆրանչեսկո Մաջոտտո

Տես նաև

• Նախաքրիստոնեական հայկական գրային համակարգեր
• Հայ գրերի գյուտ
• Հայերենի այբուբեն

Գրականություն

• Colless, Brian E. (2014). «The Origin of the Alphabet». Antiguo Oriente. 12: 71–104.
• Coulmas, Florian (1996). The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems. Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-21481-X.
• Diringer, David, ed. (1977). A history of the alphabet. London: Unwin. ISBN 978-0-905418-12-4.
• Drucker, Johanna (2022). Inventing the Alphabet. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-81581-7.
• Fischer, Steven Roger (2021) [2005]. A history of writing (New ed.). London: Reaktion. ISBN 978-1-78914-349-2.
• Hoffman, Joel M. (2004). In the beginning: a short history of the Hebrew language. New York University Press. ISBN 978-0-8147-3654-8.
• Logan, Robert K. (2004) [1986]. The alphabet effect: a media ecology understanding of the making of Western civilization. Cresskill, NJ: Hampton. ISBN 978-1-57273-522-4.
• Millard, A. R. (1986). «The Infancy of the Alphabet». World Archaeology. 17 (3): 390–398. doi:10.1080/00438243.1986.9979978. JSTOR 124703.
• Naveh, Joseph (1997) [1982]. Early history of the alphabet: an introduction to west Semitic epigraphy and palaeography (Reprint ed.). Jerusalem: Magnes. ISBN 978-965-223-436-0.
• Powell, Barry B. (1991). Homer and the origin of the Greek alphabet. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-37157-5.
• Ullman, B. L. (1927). «The Origin and Development of the Alphabet». American Journal of Archaeology. 31 (0 of 3): 311–328. ISSN 0002-9114. JSTOR 497822.

Արտաքին հղումներ

• The Greek alphabet on h2g2
• The Development of the Western Alphabet on h2g2
• "The Alphabet – its creation and development" on BBC Radio 4's In Our Time featuring Eleanor Robson, Alan Millard, Rosalind Thomas
• Mnamon
• The Origins of the Alphabet on Armstrong Institute of Biblical Archaeology