Ամուսնությունը միջնադարյան Հայաստանում

Հովհան Օձնեցին, ով 8-րդ դարում ամբողջացրեց բոլոր կանոնախմբերը:

Ամուսնությունը միջնադարյան Հայաստանում, ամուսնական իրավունքի պատմությունը միջնադարյան Հայաստանում։ 4-րդ դարից սկսած մինչև 451 թվականը՝ նախքան ընդհանրական եկեղեցուց բաժանվելը հայ եկեղեցին ղեկավարվել է Աստվածաշնչով, առաքելական ու եկեղեցական ավանդույթներով ու կանոններով, Նիկիայի, Կոստանդնուպոլսի ու Եփեսոսի տիեզերական ժողովների (325-431), Անկյուրիայի, Կեսարիայի Նեոկեսարիայի, Գանգրայի, Անտիոքի, Լավոդիկեի ու Սարդիկեի արտաքին տեղական ժողովների (313-370), օտարազգի սուրբ հայրեր Բարսեղ Կեսարացու, Աթանաս Ալեքսանդրացու, ինչպես նաև հայ ազգային-եկեղեցական ժողովների և հոգևոր առաջնորդների կանոններով։

Հայ պատմիչներ Ագաթանգեղոսի, Բուզանդի և Խորենացու վկայությամբ՝ միջնադարում օտարածին կանոնախմբեր են ընդունվել ու կիրառվել, որոնք 8-րդ դարի սկզբներին Հովհան Օձնեցին ամբողջացրել է իր «Կանոնագիրք Հայոց» աշխատության մեջ։

Հայ կնոջ իրավական վիճակը

Միջնադարում որպես հասարակական-արտադրական միավոր գերիշխում էր նահապետական գերդաստանի ձևը, ուր ժառանգական իրավունքի նույնպես գերիշխող օրենքով՝ գերդաստանի ավագը գտնվում էր ղեկավարի դերում, իսկ կրտսեր անդամները՝ տղամարդ թե կին, հավասարապես ենթարկվում էին տան ավագի իշխանությանը։

Ինչպես միջնադարյան հայ դատաստանագրքերում, այնպես էլ նրանց հոդվածների կիրառման վերաբերյալ արխիվային և այլ օժանդակ աղբյուրներում իրավական ոչ մի սահմանափակում չկա կանանց վերաբերյալ, ընդհակառակը՝ ինչպես դատարանի առաջ, այնպես էլ հասարակական գործունեության բոլոր բնագավառներում կինը հանդես է գալիս որպես լիիրավ քաղաքացի։ Բացառություն են կազմում այն բնագավառները (զինվորական, վարչաքաղաքական և այլն), որոնց կատարումը միջնադարի անապահով դրության, կանանց ֆիզիկական առանձնահատկության և ընտանիքի ու երեխաների հոգսի պատճառով վեր էին կնոջ ուժից։

Հայ կինն օրենքով հավասար մասնաբաժին է ունեցել ինչպես հայրենական տան ընդհանուր, այնպես էլ ամուսնությամբ առաջացած նոր ընտանիքի ունեցվածքից․ տնտեսական այդ անկախությունը ապահովել է նրան տղամարդուն հավասար իրավական վիճակ։

Սովորութական և ժառանգական գերիշխող իրավունքով կնոջ տնտեսական շահերի պաշտպանությունը դրված է եղել ընտանիքի մայր անդամների վրա, իսկ Մխիթար Գոշը դրան ավելացրել է նաև այրի կնոջ նկատմամբ դատարանի պաշտպանությունը։

Պսակադրություն

Պսակադրության կարգ

Պսակադրության կարգը 4-րդ դարում

Պսակադրության վերաբերյալ առաջին կարգադրություններն արտահայտված են Հայոց կանոնագրքի «Առաքելականք»-ի ԼԳ և «Հարանց հետևողաց»-ի ԺԹ կանոններում։ ԼԳ կանոնի համաձայն՝ պսակադրությունը պետք է կատարվեր քահանայի օրհնությամբ։ ԺԹ կանոնը պսակադրությունը որակում էր պատվական, իսկ հարսանիքը՝ սուրբ։ Պսակը պատվական որակելն արտահայտում էր Ավետարանի պատվիրանը և ուղղված էր պարզ ձևով ամուսնանալու հեթանոսական կարգի դեմ, որը չէր նպաստում ընտանիքի կայունությանը։ Հոգևորականները, պսակը որակելով պատվական միություն, ցանկանում էին ընդգծել դրա բարձր լինելը։ Հարսանիքը սրբագործելով՝ նրանք նպատակ են ունեցել պսակադրությունը շաղկապել հարսանյաց հանդեսի հետ՝ քահանայի մասնակցությունն ապահովելու համար։ «Կանոնագիրք Հայոց»-ի ոչ մի այլ կանոնագիրք հարսանյաց հանդեսը սուրբ չի որակել։ Լավոդիկեի ԾԱ կանոնը նույնիսկ պատվիրում էր քահանաներին և ուխտավորներին ներկա չլինել հարսանյաց խաղերին ու երգերին և հեռանալ մինչև վարձակների և կատակիչների ժամանելը։

4-րդ դարում պսակի օրհնությունը հաճախ կատարվում էր ամուսնացողների տանը՝ հարսանյաց հանդեսի ժամանակ։ Հոգևորականությունը փորձեց բարձրացնել հարսանյաց հանդեսի կարևորությունը՝ ի շահ պսակի եկեղեցական օրհնության, քանի որ 4-րդ դարում տարածված ամուսնալուծության և բազմամուսնության ազատության պայմաններում առանց հարսանյաց հանդեսի ամուսնանալը սովորական երևույթ էր ազատների և շինականների շրջանում։ Դարաշրջանի կանոնախմբում չկար կանոնական նորմ պսակը եկեղեցում օրհնելը պարտադիր կարգ սահմանելու համար։ Պատճառն այն էր, որ Հայաստանն այդ ժամանակ հարուստ չէր եկեղեցիներով։

Պսակադրության կարգը 5-րդ դարում

Բարսեղ Կեսարացին հավաստել է եկեղեցում պսակադրվելու փաստը:

5-րդ դարում սահմանափակվում է պսակի օրհնությունն ամուսնացողների տանը։ Թեև Շահապիվանի ժողովը կանոն չէր ընդունել պսակադրությունը եկեղեցում կատարելը պարտադիր ճանաչելու վերաբերյալ, Գ և ԺԳ կանոնների վկայությամբ՝ պսակադրությունը կատարվում էր եկեղեցում մեծ հանդիսավորությամբ՝ եկեղեցու գլխավորների և քահանաների մասնակցությամբ։ Եկեղեցում պսակադրելու փաստը հավաստում է Բարսեղ Կեսարացուն վերագրված «Վասն պէսպէս և բիւրապատիկ ախտից» կանոնախումբը։

Ըստ Շահապիվանի կանոնների և Խորենացու «Օրհնութիւնաբեր ցուցակ»-ի՝ 5-րդ դարում եղել են եկեղեցու ծիսական կարգերը մանրամասն սահմանող ժողովածուներ, որոնք հայտնի էին «կանոն պսակ օրհնելոյ», «կանոն մկրտութիւն առնելոյ» և այլ անուններով։ Դրանք ամբողջացվեցին մեկ ծիսարանում, որը հետագայում ստացավ Մաշտոց անունը։ Ծիսարանն իրենից ներկայացնում էր հրահանգ, թե հոգևոր առաջնորդն ինչ գործողություն պետք է կատարի պսակադրությունը եկեղեցում օրինականացնելիս։ Ծիսարանում պսակը և մյուս ծեսերն անվանվում են կանոն, որը շեշտում է դրա պարտադիր և կանոնական լինելը։ Թեև ծիսարանի այս և մնացած կանոններն իրենց կառուցվածքով ու բովանդակությամբ նման չէին «Կանոնագիրք Հայոց»-ի կանոններին, քանի որ կրում էին կանոն անունը, պարտադիր էին հոգևորականների և հավատացյալների համար։

Օձնեցու օրոք Կանոնագրքում կանոնադրվեց պսակադրությունը պարտադրաբար եկեղեցում կատարելը, սակայն նա այսքանով չբավարարվեց։ Գիտակցելով, որ պսակադրության պարտադիր լինելը դառնում է անապահով և ոտնահարելի, եթե նրա կիրառումը երաշխավորված չէ ներգործության իրավական միջոցով և հետևանքով, հայ կանոնական իրավունքում՝ Իմաստասերի ԺԵ կանոնում, առաջին անգամ ծանր ու ազդու ներգործության միջոցներ սահմանվեցին նրանց համար, որոնց մեղքով ոտնահարվում էր պսակադրության ծիսական կարգը։ Օձնեցին իր ԺԶ կանոնով նորմավորեց նաև երկրորդ պսակը եկեղեցում օրինականացնելու խնդիրը։ Քանի որ դարաշրջանի կանոնական օրենսդրությունը երրորդ և ավելի անգամ ամուսնացողներին չէր ճանաչում և դիտում էր որպես «եկեղեցուց դուրս ընկած հարաբերություն», այդպիսի ամուսնությունը եկեղեցում չէր օրհնվում և օրինականացվում։

Պսակադրությունը սրբությամբ և օրենքով օրհնել իրավասու էին հոգևոր դասի միայն որոշ պաշտոնյաներ․ ըստ «Առաքելականք» կանոնախմբի՝ քահանաներին (ԷԳ), ըստ Գրիգոր Լուսավորչի՝ առաջնորդներին (Ի), ըստ Սահակի կանոնների՝ քահանաներին (ԻԷ, ԻԸ), Շահապիվանի կանոնների համաձայն՝ քահանային (երեցին), եպիսկոպոսին (Գ, Է, ԺԳ), ըստ Օձնեցու կանոնների՝ քահանային (ԺԵ, ԺԶ) և այլն։ Եկեղեցու այլ սպասավորները՝ վարդապետները, սարկավագները, դպիրները, գրակարդացները և այլք պսակն օրինականացնելու իրավունք չունեին։

Կանոնական օրենսդրությունը որոշակի պահանջներ ներկայացրեց պսակադրության իրավունք ունեցող քահանային։ «Սուրբ» պսակը կարող էր օրհնել կենցաղում և հասարակության մեջ իր վարքով պատվական հոգևորականը։ 4-րդ դարում հավատացյալները հրապարակավ խորշում էին ամուսնացած երեցներից, անարժան էին համարում նրանց կողմից պսակն օրինականացնելը։ Անդրադառնալով այդ անցանկալի երևույթին՝ Գանգրայի ժողովը հատուկ կանոն ընդունեց, որով սահմանեց. «Ոյք երկմտեն և խորշեն յերիցուէ, որ ամուսնացեալ իցէ, որպէս թէ ոչ իցէ արժան ի նոցանէ աւրէնս առնուլ՝ նզովեալ լիցին» (Դ)։

Հայ կանոնական իրավունքն անապատականին, ուխտավորին ևս արգելում էին պսակ դնել։ Ուխտավորը եկեղեցական ուխտին, վանքին պատկանող վանական կամ կրոնավոր էր։ Նրանք ունեին իրենց ուրույն կոչումը, չունեին եկեղեցական աստիճան և քահանայագործությամբ զբաղվելու իրավունք։ Սրանից հետևում է, որ Լուսավորչի ժամանակներից սկսած սկսում էին տարբերություն դնել անապատականի (ուխտավորի) և առաջնորդի (քահանայի) միջև, գերադասում էին պսակադրության խնդրով դիմել աշխարհիկ վայելքներից իրենց հեռացրած ճգնավորներին։

Պսակադրության օրվա ընտրություն

Աշխարհիկ օրենսդրությունը որևէ սահմանափակում չէր սահմանել նշանադրության և հարսանիքի օրը որոշելու խնդրում։ Միակ լուրջ խոչընդոտը, որ պիտի փոխադարձ համաձայնությամբ հարթեին ամուսնացողներն ու նրանց հարազատները նախքան հարսանիքի օրը որոշելը՝ վարձանքի և բաժինքի շուրջ համաձայնություն կայացնելն էր, որից հետո նրանք անարգել սահմանում էին հարսանյաց հանդեսի օրը։

Իրավիճակը փոխվեց նոր դավանանքի հաղթանակի պատճառով։ Հոգևոր ավագանին՝ ի պատիվ «Տեառն», սահմանեց տոնական օրեր, պահքի, սգո օրեր, որոնք պարտադիր էին «իսկական» աստծո բոլոր հավատացյալների համար։ Այս խնդիրները կանոնակարգված էին «Առաքելականք»-ի Բ, Գ, Դ, Ե, Է, Ը, Է, Թ, Ժ, ԺԱ, Երկրորդ Առաքելականի՝ ԿԴ, Նիկիայի՝ Ի, Գանգրայի՝ ԺԸ, ԺԹ, Ի, ԻԱ, Սահակ Պարթևի՝ Խ և այլ կանոնախմբերում։ Դրանց կիրառումը երաշխավորվեց ներգործության կանոնական միջոցներով։ Այդ գործում թերացող հոգևորականները պաշտոնազրկվում էին։ Գանգրայի տվյալ կանոնների համաձայն այն հավատացյալները, ովքեր արհամարհում էին կիրրակնօրյա, քառասունքի պահքը և այլն, նզովվում էին եկեղեցու կողմից։ Արդյունքում կանոններ ընդունվեցին պսակադրության և հարսանյաց հանդեսի թույլատրված և արգելված օրերի մասին։ Քահանան չպետք է պսակադրեր՝

• բոլոր կիրակի օրերը
• չորեքշաբթի և ուրբաթ, բոլոր պաս օրերը
• հինգ նավակատիքների պաս շաբաթներից հետո եկող ութ օրերը
• մեծ պասը և ծննդյան պասն իր ութօրեիցով
• զատկից մինչև հոգեգալստյան հաջորդող առաջին կիրակին։

Պսակադրության ծիսակարգեր

Պսակադրությունը քահանայի օրհնությամբ օրինականացնելու համար հոգևորականությունը մշակեց համապատասխան ծիսական կարգեր։ Հստակեցվեց նաև այն հարցը, թե ամուսնական դաշնադրության և հարսանյաց հանդեսի որ հատվածում կամ փուլում պետք է կատարվեր պսակի օրհնության ծեսը։ Սահմանվեց, որ պսակվել ցանկացողները կամ նրանց հարազատներն իրենց մտադրության մասին պետք է նախապես հայտնեն իրենց բնակավայրը սպասարկող հոգևոր առաջնորդին՝ նրանից հայցելով պսակադրության թույլտվություն։ Առաջնորդարանը, ստուգելով ու հավաստելով պսակադրության պայմանների պահպանումը, թույլատրում էր պսակը՝ պսակադրության ժամանակը համաձայնեցնելով պսակվողների կամ նրանց հարազատների հետ։

Դեռևս Գրիգոր Լուսավորչի օրոք մշակված պսակի օրհնության անհայտ ծեսը շաղկապված էր հարսանյաց հանդեսի հետ։ Հայաստանում նախարարները, ազատները և շինականները հարսանյաց հանդեսը կատարում էին հանդիսավորությամբ և շուքով, ինչի մասին նշված է Խորենացու «Ողբ»-ում։ Հարսանյաց ծեսերը հարազատ են եղել ժողովրդին և ունեցել են չգրված օրենքի ուժ։ Դա լավ հասկանալով՝ Հայաստանի հոգևոր դասը պարտավոր է զգացել հարգել դրանք։

Հայաստանի տարբեր գավառներում հարսանյաց հանդեսները նման էին միմյանց, ունեին տրամաբանված համակարգ, որոշակի կոչում։ Այդ ծեսերի առանձին մասերը, ըստ առաջացման աղբյուրի, կապված էին նախնական հավատալիքների, բարի և չար ոգիների, աշխարհիկ և կանոնաիրավական նորմերի ու բարոյական պատկերացումների հետ, արտահայտում էին սեփականության հարաբերություններ, չարիքի դեմ պայքար, կնոջ նվաստ կացություն, ամուսնության հասարակական ճանաչում և այլն։

Ազգագրության համաձայն՝ Վասպուրականի, Հարքի, Մուշ-Տարոնի, Նախիջևանի, Վայոց ձորի, Լոռվա, Նոր Բայազետի, Վարանդայի, Զանգեզուրի, Բորչալուի, Ջավախքի, Գանձակի և այլ վայրերի հայերը իրենց զավակներին նշանելիս կատարում էին փոխայցելություններ, տոն օրերին միմյանց ուղարկում էին նվերներ, որոնք տարբեր վայրերում տարբեր կերպ էին կոչվում՝ տարեք֊բերեք (Բորչալու), խոնչա (Զանգեզուր, Վարանդա, Գանձակ), խոնչա֊բոխչա (Մուշ֊Տարոն), փայ (Վասպուրական, Նոր Բայազեդ, Ջավախք), բարգյահ (Վայոց ձոր) և այլն։ Փեսայի և հարսի ծնողները որոշում էին փոխադարձ նյութական պարտավորությունները՝ կապված հարսանյաց հանդեսի, վարձանքի և բաժինքի հետ, որոշում էին հարսանիքի օրը, կատարում հարսանյաց զգեստի կարելու, հացթուխի (տաշտադրեքի), հանդերձ օրհնեքի, սափրելու, հինա դնելու, եզ մորթելու, քահանայի կողմից հարսնացուի հարսանյաց զգեստի օրհնության, քավորի կողմից գոտին կապելու և այլ ծեսեր, որոնց մասնակցում էր տոհմական քավորը կամ խաչեղբայրը։

Հարսանյաց հանդերձի օրհնություն

«Մաշտոց» ծիսարանի կազմը, 1905 թ

Հայ կանոնական իրավունքի, մասնավորապես՝ «Մաշտոց» ծիսարանի մի շարք ձեռագրերի ուսումնասիրությունները վկայում են, որ հայկական եկեղեցին առանձնակի ուշադրություն է դարձրել հարսանյաց հանդերձն օրհնելու ծեսին։ «Մաշտոց»-ում հատուկ կանոն կա նվիրված այս ծեսին՝ «Կանոն հանդերձ օրհնելոյ»։ Հեթանոս հայերը հարուստ ծեսերով ցանկացել են վնասազերծել հարսանյաց հանդերձը կախարդական և սատանայական չարքերից, որոնք, իբր, մտնելով հարսանյաց հանդերձի մեջ, անուղղելի մարմնական վնաս էին պատճառում հարսին և փեսային։ Հեթանոսական այդ պատկերացման դեմ, ինչպես նաև կողմերին այդ վտանգից փրկելու համար էր նախատեսված հարսանյաց հանդերձի օրհնության կանոնը։

Հարսանյաց հանդերձն օրհնելը քահանայի կանոնա-իրավական պարտականությունն էր։ Վերցնելով խաչն ու Մաշտոցը, քահանան գնում էր նախ փեսայի, ապա հարսի տուն՝ հանդերձն օրհնելու։ Հանդերձն օրհնելու կանոնի համաձայն՝ քահանան կատարում էր «Մաշտոցով» սահմանված մի շարք գործողություններ։ Այդ ծեսը սովորաբար կատարվում էր ուրբաթ օրը, նախ փեսայի, ապա հարսի տանը, որից հետո մարդիկ գնում էին եկեղեցի պսակի խորհուրդը կատարելու համար։

Մինչամուսնական սեռական հարաբերություններ

Հարսանյաց պսակի օրհնության կարգը սահմանելիս մեծ կարևորություն տրվեց ամուսնացողների կուսությանը։ Պսակի օրհնության կարգը կախված էր կուսությունից։ Հոգևորականությունը, սրելով կուսության կարևորությունը, ձգտում էր վարքագիծ դարձնել այն, ինչը չկարողացան ապահովել հեթանոսական Հայաստանի քրմերը։ Ընդունվեցին մի շարք նոր իրավական նորմեր, որոնք կուսության խախտումը մինչև պսակի օրհնությունը պատժելի համարեցին երկու սեռերի համար, իսկ Շահապիվանի ժողովի կանոններով պսակադրության կարգը կապվեց կուսության հետ։ Սահմանվեց պսակի օրհնության երկու կարգ՝ կուսանի և երկյակի (ոչ կույսի) պսակի օրհնությունը։

Կեսարիայի ժողովի Բ կանոնը դատապարտում էր մինչամուսնական սեռական հարաբերությունները՝ այն որակելով կուսության սահմանների խախտում։ 4-րդ դարի 20-ական թվականներին մինչամուսնական սեռական հարաբերություններ ունեցած անձինք ենթարկվում էին կանոնական պատժի, սակայն պատիժը կրելուց հետո տարբերություն չէր դրվում կույսի և ոչ կույսի հարսանյաց պսակի օրհնության ծեսի միջև։ Կուսության կանոնը պարտադիր ճանաչվեց նաև տղամարդու համար։ Նույն բանը սահմանվեց Լուսավորչի՝ Ե, Նեոկեսարիայի՝ Ը, Ներսեսի կանոնախմբի Ե, ԼԷ, ԼԸ և Խ կանոններով։

4-րդ դարում սահմանված կանոնական օրենսդրությունը 2 խնդիր լուծեց՝ կուսությունը պարտականություն հռչակեց նաև տղամարդու համար, ինչպես նաև կյանքի կոչեց ու իր իրավասության ու հսկողության տակ վերցրեց հարսանյաց պսակի օրհնությունը։ Սակայն այդ օրենսդրությունը դեռ կյանքի չկոչվեց։ Ըստ Բուզանդի՝ Տիրան-Արշակ֊Պապ թագավորների օրոք հասարակության լայն խավերը միայն անունով էին դարձել քրիստոնյա, մարդիկ ոտնահարում էին կանոնական սահմանումները, ամուսնանում էին բազում անգամ՝ առանց պսակն օրհնելու, հեթանոսաբար հարսանյաց հանդեսով կամ առանց դրա՝ չկրելով եռամյա կանոնական պատիժը։ Երկրորդ պսակի համար սահմանված եռամյա ապաշխարանքի կարգն իրեն չէր արդարացնում։ Այն անընդունելի էր ավանդաբար սեռական ազատության իրավունքից օգտվող տղամարդկանց համար և ծանր կացության մեջ էր դնում հատկապես կանանց, ովքեր, դառնալով երկրի իշխանավորների կրքերի զոհը, պետք է կրեին նաև տվյալ կանոնական պատիժը։ Այս պատճառով կանոնական խստությունները զանգվածաբար ծնում էին անցանկալի երևույթներ, ամուսնացողներին մղում էին կույս լինելու վերաբերյալ սուտ երդում տալուն, ամուսնանում էին պարզ ձևով՝ առանց պսակի օրհնության և այլն։

Այդ պատճառով արդեն 5-րդ դարում Հայաստանում ընդունվեցին պսակի օրհնության վերաբերյալ նոր կանոններ, որոնք ներգործության տեսակետից էապես տարբերվում էին 4-րդ դարի սահմանումներից։ Թեև հարսանյաց պսակի օրհնության վերաբերյալ նոր կանոնները դարձյալ կապված էին մինչամուսնական մաքրության կամ կուսության հետ, առանց եռամյա ապաշխարանքի էին, ինչպես պահանջում էին Կեսարիայի, Գրիգոր Լուսավորչի և Նեոկեսարիայի կանոնները։ Ըստ նոր կարգի՝ կուսանի պսակի օրհնության ծեսը տարբերվում էր ոչ կույսի հարսանյաց պսակի օրհնության կարգից։ Ամուսնացողը կույս էր թե ոչ նրա հարսանյաց պսակը ենթակա էր օրհնության, բայց կույսինը՝ կույսի պսակի օրհնության ծեսերով, իսկ ոչ կույսինը՝ նրանց համար մշակված արարողությամբ։

Այս բարեփոխումների հիմքը դրվեց Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի կենդանության օրոք, սակայն նոր կարգի օրինականացումը տեղի ունեցավ Շահապիվանի ժողովում։ Մինչ այդ ոչ մի այլ ընդունված կանոնախումբ չկար, որը վկայում էր կուսության հետ կապված երկու ինքնուրույն ծեսերի գոյության մասին։ Այս նոր կարգի հիմքն առաջին անգամ դրվեց եկեղեցու ծիսարանում, որն ավելի ուշ ստացավ «Մաշտոց» անունը։ Թեև կուսանի և ոչ կուսանի պսակի օրհնության համար սահմանված ծեսերը էապես տարբերվում էին միմյանցից, սակայն քանի որ աշխարհականների համար կարևորը պսակի օրհնությունը եկեղեցում կատարելն էր, ապա նրանք մեծ կարևորություն չտվեցին երկու ծեսերի միջև եղած տարբերությանը։ Պսակի օրհնության կամ օրինականացման նոր կարգը ըստ էության կոմպրոմիսային էր և բխում էր դարաշրջանի բարոյական պատկերացումներից։ Այն հաջող գտնված իրավական միջոց էր պսակի եկեղեցական օրհնության հետագա զարգացման ու տարածման համար։

Ի տարբերություն Կեսարիայի, Լուսավորչի և Նեոկեսարիայի վերոհիշյալ կանոնների, որոնք մինչամուսնական հարաբերություններ ունեցողների համար սահմանում էին եռամյա ապաշխարություն, Շահապիվանի կանոնը բավարարվեց «ապաշխարությամբ մաքրվեն» արտահայտությամբ՝ առանց որևէ ժամանակահատված և եկեղեցու դրսում կամ ներսում ապաշխարելու կարգ սահմանելու։ Փոխարենը՝ Գ կանոնը սահմանեց ներգործության երկու նոր միջոց՝ տուգանք և երկրորդ անգամ ամուսնացողի պսակի օրհնության կարգը, որն էապես տարբերվում էր կույսերի պսակի օրհնությունից։ Երկակի պսակի օրհնության ծիսական գործողություններն իրենց ճոխությամբ զգալիորեն զիջում էին կուսանի պսակի օրհնությանը։ 4-րդ դարում Նեոկեսարիայի՝ Է, երկրորդ Նիկիականք՝ ԼԹ կանոնները քահանային արգելում էին մասնակից լինել երկրորդ կին առնողի հարսանիքին։

Ընտանիք

Ընտանիքի գաղափարը վաղ միջնադարյան Հայաստանում արտահայտվել է երդ, տուն, ընտանիք և ծուխ բառերի միջոցով։ Տունը և երդը խորհրդանշում էին մեծ և փոքր ընտանիքների գաղափարը։ Գերիշխող ձևը եղել է փոքր անհատական ընտանիքը։ Ընտանիքն ամուսնության և արյունակցական հարաբերությունների վրա հիմնված հասարակական-տնտեսական միավոր էր, որի կազմի մեջ մտնող անդամները՝ առաջին հերթին ծնողները և զավակները, ապրում էին միասին, միատեղ հոգում ընտանիքի տնտեսական հարցերը և սերնդի վերարտադրությունը։

Ընտանիքի կազմ

Գրիգոր Լուսավորիչ

Միջնադարյան Հայաստանում ընտանիքի գերիշխող ձևը եղել է փոքր անհատական ընտանիքը։ Ծնողներից և զավակներից կազմված ընտանիքը համատարած երևույթ էր։ Ըստ Բուզանդի՝ Հայաստանի մեծ քաղաքներ Արտաշատում և Երվանդաշատում ընտանիքների թիվը համապատասխանաբար եղել է 49 և 50 հազար։ Հայաստանի այլ քաղաքներն ունեցել են՝ Վաղարշապատը՝ 19 000, Զարեհավանը՝ 13 000, Զարիշատը՝ 24 000, Վանը՝ 23 000, Նախիջևանը՝ 18 000 երգ։ Պայմանականորեն ընդունելով, որ յուրաքանչյուր ընտանիք բաղկացած էր միջին հաշվով 5-6 հոգուց՝ ստացվում է, որ 4-րդ դարում Հայաստանի մեծ քաղաքներ Արտաշատը և Երվանդաշատը ունեցել են 245000-300000 բնակիչ, իսկ փոքր քաղաքներ Զարեհավանը և Վաղարշապատը համապատասխանաբար ունեցել են՝ 65000-80000 և 95000-104000 բնակչություն։

Հայ պատմիչների մի շարք վկայություններից երևում է, որ իշխող դասի շրջանում գերիշխող էր փոքր անհատական ընտանիքը։ Նրանց ընտանիքը կազմված էր ծնողներից և մի քանի զավակներից։ Հայոց Տիրան թագավորն ուներ երեք որդի (Արտաշես, Արշակ, Տրդատ) և, հավանաբար՝ մեկ դուստր, Արշակ Բ-ն ուներ միայն մի ժառանգ՝ Պապ թագավորը։ Որդիներից հարուստ չէր նաև Պապ թագավորը, ով ուներ երկու զավակ (Արշակ, Վաղարշակ)։ Նախարարական տները ևս բաղկացած էին փոքր անհատական ընտանիքներից։ Մամիկոնյան և Կամսարական եղբայրների թիվը չէր անցնում 2-3-ից։ Ըստ Ստեփան Օրբելյանի՝ Սյունյաց տեր Վասակն «ունէր երկուս որդիս՝ Բաբիկ և Ատր-Ներսէհ անուն, և դուստր մի․․․»: Մեկ այլ տեղ նույն հեղինակը նշում է, որ Սյունյաց մեծ նահապետ Վասակն ուներ երկու որդի՝ Փիլիպպե և Սահակ։ Փիլիպպեն «թողու երիս որդիս՝ զԲաբդէն, զՎասակ և զԱշոտ»։ Սահակն ուներ մեկ ժառանգ՝ Գրիգոր անունով։ Վերջինս՝ երկու զավակ՝ Վասակ (Գաբուռ) և Հրահատ անուններով և այլն։

Փոքր անհատական ընտանիքը գերիշխող էր նաև հոգևոր դասի, հատկապես՝ հոգևոր ավագանու շրջանում։ Ագաթանգեղոսը, Բուզանդը, Խորենացին, Զենոբ Գլակը, Փարպեցին և այլք վկայում են, որ Գրիգոր Լուսավորիչն ուներ երկու որդի (Վրթանես, Արիստակես), Վրթանեսը՝ նույնպես երկու որդի (Գրիգորիս, Հուսիկ)։ Երկու որդի ուներ նաև քահանայապետ Հուսիկը (Պապ, Աթանագինես), իսկ Խադ եպիսկոպոսը՝ միայն երկու դուստր։ Միայն մեկ դուստր ուներ Ներսեսի որդի Սահակ կաթողիկոսը և այլն։ Նույն երևույթն արտահայտվել է հոգևոր դասի ստորին աստիճանավորների՝ քահանաների և սարկավագների շրջանում։ Դվինի IV ժողովի Ը կանոնից երևում է, որ եկեղեցու ժառանգավորները հաճախ անորդի էին և նրանց իրավունք վերապահվեց որդեգրել մերձավոր ազգականների զավակներին՝ ժառանգական ունեցվածքը նրանց փոխանցելու համար։

Երկրում գործող օրենքի համաձայն, որը հարգվում էր նաև օտար նվաճողների կողմից, հոգևորականներն ազատված էին հողային հարկերից, նրանցից վերցվում էր միայն արքունական հասը (Դվինի IV ժողովի Թ կանոն)։ Հոգևորականների ամուսնացած զավակները հաճախ չէին բաժանվում հայրական ծխից հարկերից ազատվելու համար։ Այսպես, հարկային օրենսդրությունը ներգործում էր ընտանիքի կազմի վրա, նպաստում էր ընտանիքի բազմանդամությանը։ Սա էր պատճառներից մեկը, որ երկրի պաշտոնավոր տերերը աշխատում էին հոգևորականներին հարկատու դարձնել և սահմանափակել նրանց արտոնությունները։

Շինականների ընտանիքի կազմի վերաբերյալ պատմական նյութերը չափազանց քիչ են։ Կա կարծիք, որ նրանց ընտանիքները բաղկացած էին 6-7 հոգուց։ Ծառաները և աղախինները իրենց տիրոջ թույլտվությամբ ընտանիք կազմելու իրավունք ունեին։ Բայց քանի որ նրանք իրենց զավակների տերը չէին և տնտեսապես ու սոցիալապես շահագրգռված չէին բազմազավակության խնդրում, նրանց ընտանիքները չէին կարող ավելի բազմանդամ լինել, քան շինականների ընտանիքները։

Մեծ ընտանիքները և գերդաստանները՝ որպես ընտանիքի ձև, ևս տարածված են եղել։ Ամուսնացած եղբայրների՝ իրենց փոքր ընտանիքներով ծնողների հետ համատեղ ապրելը՝ իբրև մեկ միասնական տան անդամներ, հազվադեպ երևույթ էր։ Սակայն ծնողների մահով, եղբայրների բաժանմամբ, այդպիսի ընտանիքները հաճախ տարրալուծվում էին միմյանցից տնտեսապես անկախ փոքր ընտանիքների։ Եղբայրների այս իրավունքը արտահայտվել է «Աւրէնք յաղթող թագաւորացի» 113-րդ հոդվածում, որն օրինականացնում էր եղբայրների միջև հայրենի ժառանգության բաժանումը։ Նույն աշխատության 137-րդ հոդվածն իրավունք էր տալիս տան գլխի փոխառության պարտավորության դիմաց գանձումը տարածել հարսների վրա։ Այսպիսով, նահապետական մեծ ընտանիքի անդամների գույքային հարաբերությունների կարգավորմանը նվիրված «Աւրէնք յաղթող թագաւորացի» հատ ու կենտ հոդվածները վկայում են, որ հայ ժողովրդի առավել վաղ պատմական անցյալում գերդաստանը եղել է ընտանիքի ինքնուրույն և տարածված ձև։ Այդ ընտանիքի անդամների հարաբերությունները կարգավորվել են յուրահատուկ իրավական նորմերով։

Ընտանիքի գործառույթները

Վերարտադրական գործառույթ

Ընտանիքը Միջնադարյան Հայաստանում կատարել է սերնդի վերարտադրության գործառույթ։ Ընտանիքի գերիշխող ձևը այդ շրջանում եղել է ոչ բազմանդամ փոքր անհատական ընտանիքը։ Այս դարաշրջանում մասնավոր սեփականության շահերն այնքան են գերադասվել, որ դրանից ճնշվել է սերնդի վերարտադրության գործառույթը և հակասություն է ստեղծվել վերջինիս և մասնավոր սեփականության շահերի պահպանման միջև։ Հայաստանի մարմնավոր և հոգևոր տերերի սակավազավակ լինելը ապացույց է այն բանի, որ մարդկանց բնական հարաբերությունները, մասնավորապես սերնդի վերարտադրությունը աղավաղվել են մասնավոր սեփականության օրենքների ազդեցության ներքո։ Սերնդի վերարտադրության գործառույթն առաջին հերթին սերտորեն կապված էր դարաշրջանի տնտեսական և սոցիալական պայմաններով։ Թեև նախարարները և հոգևոր առաջնորդներն իրենց ձեռքում կենտրոնացրել էին հասարակության նյութական բարիքները և մարդկանց՝ որպես ծառաներ և աղախիններ, և կարող էին հոգալ սերնդի վերարտադրության հետ կապված բազմապիսի հոգսերը, բայց քանի որ մասնավոր սեփականության շահերը նախապատվելի էին այլ շահերի համեմատ, ապա և այն լուրջ խոչընդոտ էր սերնդի բազմացման և բազմազավակության համար։ Զավակները հայրական սեփականության նկատմամբ ունեին հավասար ժառանգական իրավունքներ։ Որքան շատ էին ժառանգորդները, այնքան մեծ էր հայրական ունեցվածքի տրոհվելու վտանգը։ Այդ վտանգից խուսափելու և միաժամանակ սերնդի վերարտադրությունը չվտանգելու համար կար մեկ ճանապարհ՝ սերնդի վերարտադրության խնդիրը լուծված համարել 3-4 զավակներ ունենալուց հետո։

Սերնդի վերարտադրության վրա խիստ բացասաբար է անդրադարձել նաև դարաշրջանի կրոնական գաղափարախոսությունը։ Քրիստոնեությունը խրախուսում էր մենակյաց կյանքը, հավատացյալ կանանց ու տղամարդկանց կուսությունը, վանական կյանքը, իսկ կանոնական իրավունքն իր հերթին ներգործության զանազան միջոցներ էր սահմանում ուխտազանց կանանց և տղամարդկանց համար, արգելքներ էր սահմանում հոգևորականների ամուսնության համար և այլն։

4-րդ դարում Ներսես կաթողիկոսի օրոք Հայաստանի մի շարք գավառներում գործում էին կուսանոցներ։ Ամուսնության դեմ ուղղված կրոնական պատկերացումները երկրում ընդունել էին վտանգավոր չափեր։ Սերնդի վերարտադրությանը հասցվող վնասն այնքան մեծ էր, որ Պապ թագավորը հարկադրված էր միջամտել և ավերել բոլոր գավառներում կառուցված կուսանոցները, իսկ կույսերին հրամայվեց ամուսնանալ՝ հանուն որդեծնության և սերնդի վերարտադրության։ Գանդրայում եկեղեցական ժողովի հավաքված հոգևոր առաջնորդները հատուկ ուղերձ ընդունեցին՝ ուղղված հայոց եպիսկոպոսներին, որով նրանք դատապարտում էին այն հավատացյալներին, ովքեր արհամարհում էին պսակը, խորշում ամուսնացած երեցներից, կուսություն պահում՝ ամուսնությունը գարշելի համարելու պատրվակով իրենց բարձր էին դասում ամուսնացածներից և այլն։ Այս գաղափարախոսությունը բացասաբար ազդեց սերունդ վերարտադրելու կոչին։

Սերնդի վերարտադրությանը խանգարող մյուս լուրջ պատճառը Հայաստանի անկայուն քաղաքական կացությունն էր, անկախության համար տևական պատերազմները, երկրի ասպատակությունները, քաղաքների և գյուղերի ոչնչացումը, նրանց բնակիչների բռնի վերաբնակեցումները և այլն։

Հայաստանի պաշտոնյա անձինք, երկրի անկախության և նախարարական տների շահերից ելնելով, ներգործության որոշ միջոցների էին դիմում ազատների, շինականների և ծառաների ու աղախինների շրջանում սերնդի վերարտադրությունը խրախուսելու համար։ Այս գործում որոշակի դեր է խաղացել դարաշրջանի աշխարհիկ իրավունքը։ Ազատներին և շինականներին հողեր պարգևելը, գանձագին սեփականության իրավունքից և հողի վարձակալության իրավունքից նրանց օգտվելը նպաստելու էին նեղ ընտանեկան շահերով առաջնորդվող ազատներին և շինականներին ավելի մեծ կարևորություն տալու սերնդի վերարտադրությանը և բազմազավակությանը։ Այն ընտանիքները, որոնք չունենային ծառաներ ու աղախիններ, որպես աշխատուժ, իրենց տնտեսությունը աշխատող ձեռքով ապահովվելու համար, շեշտը դնում էին զավակների թվի վրա։ Ըստ «Աւրէնք յաղթող թագաւորացից»՝ խրախուսվում էին նաև ծառաներն ու աղախինները, ում համար խրախուսման միջոց էր ազատություն շնորհելը, ունեցվածքի և ամուսնանալու իրավունք շնորհելը՝ սերնդի վերարտադրությանը նպաստելու համար։ Փոխարենը, տերերը ոչ միայն ցանկացած ձևով շահագործում էին ծառաներին ու աղախիններին, այլև տնօրինում էին նրանց զավակներին։ Եթե իշխող դասակարգերը նախապատվությունը տալիս էին մասնավոր սեփականության շահերին, երկրորդական դիրքեր մղելով ընտանիքի վերարտադրության խնդիրը, ապա սեփականազուրկ դասերն իրենց սոցիալական դրության պատճառով ընդհանրապես շահագրգռված չէին սերնդի վերարտադրությամբ։ Այստեղ սերնդի վերարտադրությունը քաջալերվում էր ներգործության և խրախուսման զանազան միջոցներով։

Տնտեսական գործառույթ

Միջնադարյան Հայաստանում տնտեսապես և քաղաքականապես իշխող շահագործողական ընտանիքները առաջնային նշանակություն էին տալիս ընտանիքի տնտեսական գործառույթին։ Տնտեսական հարաբերությունների հիմքում էր մասնավոր սեփականությունը։ Այն ամենը, ինչ բնականից գեղեցիկ էր ու մարդկային, բայց հակասում էր մասնավոր սեփականության շահերին՝ անընդունելի և մերժելի էր ճանաչվում։ Նախարարների և ազատների դասակարգի համար ընտանիքի տնտեսական գործառույթն առաջին հերթին հետապնդել է շահագործման և հարստության կուտակման նպատակ։ Այսպիսի ընտանիքների սպառողական կարիքները թեև չէին թերագնահատվում, բայց ունեին երկրորդական նշանակություն։ Այս գործառույթին ծառայելու համար ընդունվում էին բազմապիսի աշխարհիկ և կանոնական իրավանորմեր, որոնք նպատակ ունեին կարգավորելու ամուսինների, ծնողների և զավակների, ինչպես նաև ընտանիքի այլ մերձավոր ազգականների սեփականության հարաբերությունները։ Այստեղ նախարարների, ազատների և շինականների ընտանիքներն իրենցից ներկայացնում էին ինքնուրույն տնտեսական միավորներ, որոնցից յուրաքանչյուրն առաջնորդվում էր իր ընտանիքի տնտեսական շահերով։ Կարևոր նշանակություն ուներ տնտեսական գործառույթը հատկապես նախարարների և ազատների դասակարգի համար։ Հասարակության մեջ նրանց ուժն ու դիրքը առաջին հերթին պայմանավորված էր նրանց ընտանիքների տնտեսական հնարավորություններով։ Ընտանիքի տնտեսական շահերին ենթարկվում էին դարաշրջանի ամուսնական իրավունքը և ընտանիքի ներսում գույքային հարաբերությունների կարգավորումը։ Թեև ամուսիններն ընտանիքի ողջ գույքի նկատմամբ ունեին բաժան սեփականության իրավունք և ընտանիքի նյութական կարիքների մասին հոգալն ամուսնու պարտականությունն էր, ամուսինները տնտեսությունը վարում էին միասին։

Շինականների դասին պատկանող ընտանիքները հասարակության հիմնական տնտեսական միավորն էին։ Նրանց վրա նույնպես ներգործում էին մասնավոր սեփականության հարաբերությունները սակայն այստեղ տնտեսական գործառույթը գլխավորապես ուներ սպառողական բնույթ։ Շինականների մանր տնային տնտեսության համար բնորոշ չէր ուրիշի աշխատանքը շահագործելը, ընտանիքի անդամների անձնական և գույքային հարաբերություններն ինչ-որ չափով ազատ էին մասնավոր սեփականության ազդեցությունից։

Ծառաների ու աղախինների ընտանիքների համար տնտեսական գործառույթն ուներ երկրորդական նշանակություն։ Այսպիսի գործառույթ կատարելու համար անհրաժեշտ էր լինել սեփականության իրավունքի ինքնուրույն սուբյեկտ՝ սեփականատիրոջը շնորհված իրավազորություններով, մինչդեռ նրանք ոչ միայն չունեին այդ իրավունքը, այլ առուծախի, փոխանակման և այլ գործարքների օբյեկտ էին տերերի համար։ Ըստ «Աւրէնք յաղթող թագաւորացի»՝ ծառաներն ու աղախինները միայն տիրոջ բարեհաճությամբ կարող էին ընտանիք կազմել և ունենալ որոշ գույք։ Նրանց ընտանիքն ինքնուրույն տնտեսական միավոր չէր, թեև նրանց սպառողական նպատակով առանձնացվում էր որոշ գույք, իրավունք վերապահվում կնքելու ունեցվածքային գործարքներ և այլն։

Աճող սերնդի դաստիարակություն

Ընտանիքի կարևոր գործառույթներից էր աճող սերնդի դաստիարակությունը։ Այդ գործառույթի իրականացման հնարավորությունը սերտորեն կապված էր ամուսինների սոցիալ-տնտեսական պայմաններով։ Ըստ Վարդան Հացունու՝ դաստիարակության բոլոր բարիքները վայելելու բախտը վիճակված էր ազնվականներից սերված զավակներին։ Պատմական, եկեղեցական և իրավահայտ աղբյուրների վկայությամբ՝ իշխող դասակարգերը մեծ կարևորություն էին տալիս սերնդի դաստիարակությանը, այդ գործառույթն իրականացնում էին անձամբ և դայակության ու խնամակալության հոգաբարձության ինստիտուտների միջոցով։

Դայակությունը Հայաստանում լայնորեն կիրառվող սովորութա-իրավական հաստատություն էր, որից օգտվելու իրավունքն ազատանու դասային արտոնությունն էր։ Սերնդի դաստիարակության, ինչպես և խնամարկյալի ունեցվածքային իրավունքները պաշտպանելու նպատակ էին հետապնդում խնամակալության և հոգաբարձության վերաբերյալ աշխարհիկ և կանոնական նորմերը։

Դայակությունից օգտվում էին նաև ոչ մեծ նախարարական տները, որոնք իրենց որդիներին հանձնում էին բարեկեցիկ ազատների դաստիարակությանը։ Դայակները ջանք չէին խնայում այդ հեղինակավոր պարտականությունը պատվով կատարելու, սանին նախարարական տան և հայրենիքի շահերին նվիրվածության, պապենական ավանդույթները և կրոնը պաշտպանելու, շահագործվող շինականներին ու ծառաներին ու աղախիններին սանձած պահելու ոգով դաստիարակելու համար։ Մեծ ուշադրություն էր դարձվում իշխանական տան իգական զավակների դաստիարակությանը։ Դեռատի իշխանուհու գիտակցության մեջ արմատավորվում էր կնոջ և տղամարդու անհավասարության գաղափարը, որը ծնում էր սեռերի խոր անտագոնիզմ։

Շատ ավելի բնական ու պարզունակ էր դաստիարակության գործառույթի գործադրումը շինականների ընտանիքում։ Այստեղ տնտեսական պատճառներով անգործադրելի էր երեխաների դայակությունը, և ծնողներն էին իրենց զավակների բնական դաստիարակն ու խնամակալը մինչև նրանց չափահաս դառնալը։ Այստեղ ևս զավակները դաստիարակվում էին՝ առաջնորդվելով ընտանիքի տնտեսական շահերով, սեռերի անհավասարության, երկրի պաշտոնյաներին հնազանդվելու, հայրենիքին ու կրոնին նվիրվածության ոգով։

Ծառաների ու աղախինների անձնապես անազատ լինելը, նրանց զավակներին ուզած ձևով տնօրինելու ազնվականության իրավունքը, նրանց տնտեսական ծանր պայմանները՝ նվազագույնի էի հասցնում դաստիարակության գործառույթի իրականացման հնարավորությունը։ Ծառաներից ծնված երեխաների ամենամեծ դաստիարակը նրանց սոցիալական դրությունն էր և կյանքի պայմանները, որոնք նրա մեջ առաջին հերթին ներարկում էին տիրոջը հնազանդվելու և շահագործվելու գաղափարը։

Ամուսնա-ընտանեկան հարաբերություններ

4-րդ դարից սկսած Հայաստանում ամուսնա-ընտանեկան հարաբերությունների համար կիրառվել են թե ներքին (Հայաստանի հաստատությունների մշակած) և թե արտաքին (սիրիական, բյուզանդական և այլն) կանոնները։ Քրիստոնեական հայ եկեղեցին ձևավորման դեռ վաղ շրջանում իր ձեռքն էր առել ամուսնաընտանեկան հարաբերությունների ընթացքը, այդպիսով սեփական դրոշմը դրել ամուսնական ինստիտուտի վրա։ Հետևաբար ըստ «Կանոն առաքելականքի» ԼԳ կանոնի՝ ամուսնությունն օրինական էր, եթե պսակադրությունն օրհնված էր քահանայի կողմից։ Առաքելական կանոնը պահանջում էր հայերից խստորեն կիրառել Մովսեսի օրենքները՝ չամուսնանալ մոտիկ ազգականի, քրոջ, դստեր, հորաքրոջ, մորաքրոջ, հոր կնոջ, որդու կնոջ և քեռու հետ։ Սեռական կենակցությունը մինչև 4-րդ զարմը դատապարտվում էր, թեև այդ ժամանակ լիովին օրինական էր համարվում, որ եղբոր մահից հետո նրա կնոջ հետ կարող էր ամուսնանալ եղբայրը։

Կղեմայի կանոններ

Կանոնք Կղեմայի վկայությամբ՝ քրիստոնեության արմատավորումը հայկական իրականության մեջ դժվարին և երկարատև պայքարով էր կատարվում, որի ընթացքում հոգևոր հայրերն ինչպես իրենց մշակած, այնպես էլ ուրիշների՝ մեր երկրում կիրառած օրենքներում, հետևողականորեն պայքարելով հեթանոսական բարքերի դեմ, ամենից ավելի մտահոգված էին կրոնական սպասավորների բարքերի անաղարտությամբ։

Քրիստոնեական շարժման տարածմանը հակընթաց՝ Հայաստանում ծավալվում էր տարբեր աղանդների հակաեկեղեցական ու հակաքրիստոնեական կռիվը։ Առաջին և երկրորդ դարերում բազմաթիվ աղանդավորականներ հանուն առաքինության՝ իրենց ներքինացնում էին։ Ամորձատման պրակտիկան բավականին տարածված և վտանգավոր քայլ էր համարվում, որը կիրառվում էր նույնիսկ հոգևոր հայրերի շրջանում։ Կղեմայի կանոններում ասվում է․ «Եթե մեկը ներքինի է ի ծնե, կամ բռնությամբ է ներքինացել, կամ դա հալածանքի արգասիք է, ապա նա կարող է եպիսկոպոս ձեռնադրվել (ԺԹ)։ Իսկ եթե ինքն է իրեն ներքինացրել, չի կարող կղեր լինել, վասնզի այդ նշանակում է անձնասպան լինել և հակառակվել աստծու արարչության (Ի)։ Ուստի, եթե կրոնական սպասավորն իրեն ներքինացնի՝ կարգալուծվի (ԻԱ)։ Բայց եթե աշխարհականն է այս գործողությունը կատարում, երեք տարով զրկվի եկեղեցի հաճախելուց (ԻԲ)։

Քրիստոնեության արմատավորմանը համընթաց զգալիորեն մեղմանում էին ամուսնա-ընտանեկան կանոնները խախտողների պատիժները։ Այդ գիծը բնորոշ է հայ միջնադարի կանոններին։ Հայոց Կանոնագրքում զետեղված փոփոխակները վկայում են, որ քրիստոնեական եկեղեցին մշտապես օգտագործել է ամուսնա-ընտանեկան կյանքում խոր արմատներ ունեցող սովորութական նիստուկացը։ Բոլոր դարերի կանոնները խիստ դատապարտել են հոգևոր սպասավորին՝ գաղտնի պսակադրություն կատարելու, ամուսնանալու, դրամը վաշխով տալու համար և այլն։

Աշտիշատի ժողովի և Սահակ Պարթևի կանոններ

Սահակ Պարթևի կանոնն արգելում էր պսակը, եթե ամուսնացողները նախապես միմյանց չէին տեսել

Աշտիշատում գումարված ժողովը (356 թ) իր սահմանած կանոնում դատապարտում էր այն նախարարներին, ովքեր իրենց տոհմական ժառանգությունն ամբողջական պահելու նկատառումով՝ ամուսնանում էին մերձավոր ազգականների հետ։ Սակայն ժողովը պատիժ չսահմանեց արյունակցական ամուսնության սուբյեկտների համար, քանի որ եկեղեցին դեռ այնպիսի մի հեղինակություն չէր հայ ազնվական դասի համար որպեսզի կարողանար կոտրել նրա ընդդիմությունը։ Ըստ որոշ պատմիչների՝ հայոց մեծամեծներն այդ հարցում արհամարհում էին Ներսես կաթողիկոսի արգելքները։

Իսկ Սահակ Պարթևի կանոնն արգելում էր ոչ միայն առևանգումը, այլև պսակը, եթե ամուսնացողները նախապես միմյանց չէին տեսել։ Նկատի առնելով, որ դեռահաս և ծնողների բռնադատությամբ կատարված ամուսնությունից մեծ վնասներ են լինում, կանոնը քահանային արգելում էր պսակել նման զույգերին։ Ընտանիքի ֆիզիոլոգիայի և բարքերի առումով այս առաջավոր կանոնները, սակայն, դարերով չկիրառվեցին կյանքում։ Նախ, որովհետև այն հակասում էր ամուսնության բուն շարժառիթներին և, երկրորդ, որ իրենք՝ կրոնական սպասավորները, լուրջ եկամուտներ ունեին յուրաքանչյուր ապօրինի պսակադրությունից։ Այդ պատճառով Սահակ Պարթևի կանոնի այդ կետերը վաղաժամ էին։

Շահապիվանի կանոններ

Ըստ Կանոն Շահապիվանի (447 թ) Ա հոդվածի՝ եթե եպիսկոպոսը պղծություն, սեռական հարաբերություն ունենա կամ որևէ վատ գործ կատարի և դրանով անարգի առաքելական պատիվն ու սուրբ աթոռը և այդ հաստատվի վկայությամբ՝ աթոռից և իշխանությունից կմերժվի և քահանայություն չի անի, ինչպես նաև 1200 (ՌՄ) դրամ եկեղեցուն տուգանք կվճարի։ Ըստ Շահապիվանի կանոնների՝ հոգևորականը միևնույն հանցանքի համար, որպես տիրոջ սպասավորի, համեմատաբար մեղմ պատիժ էր կրում, քան աշխարհիկը։

Ամուսնու բռնանալու իրավունքի հիմքը հարսնագինն էր, որը և վճարվում էր հարսի ծնողներին։ Այդ սովորույթը արմատացած է եղել և հայերի մոտ։ Այդ է պատճառը, որ ամուսնուց հեռացող կնոջը բռնությամբ պետք էր վերադարձնել ամուսնու տուն։ Շահապիվանի կանոնների Է հոդվածը վկայում է, որ այն ժամանակ կանանց առևանգումն այնքան տարածված է եղել, որ այդ արարքը պատժվել է այնպես, ինչպես եպիսկոպոսի սեռական հարաբերություններ ունենալը։

Շահապիվանի ժողովի հաստատած 19 կանոններից 9-ը գերազանցապես վերաբերում էին ամուսնա֊ընտանեկան և սեռական կենակցության հարցերին։ Եկեղեցու կազմակերպմամբ և քրիստոնեության քարոզմամբ կենցաղից չէին անհետանում սեռական կյանքի ու սովորութային իրավունքի նախկին նորմերը։

Շահապիվանի կանոնների ընդունման ժամանակ հայ եպիսկոպոսները չէին ամուսնանում, սակայն նրանցից շատերը սեռական հարաբերություններ էին ունենում, ինչն արգելված էր։ Նախորդ այլ կանոնների համեմատ Շահապիվանինը զգալիորեն մեղմ էր՝ պատժաչափերն ու տեսակները որոշելիս։ Տուգանքները և ապաշխարանքը մեծ տեղ էին գրավում պրակտիկայում։

Հայ կինը որոշ իրավունքներ ուներ, որը երևում է կանոնների մի շարք հոդվածներից։ Կանոնների մի հոդվածի համաձայն, եթե մի տղամարդ աչք ուներ մի այլ կնոջ վրա, անառակ էր ու այդ պատճառով թողնում էր իր զավակներ ունեցող և մարմնական արատներից զերծ և բարոյական կնոջը, ապա այս դեպքում նա պարտավոր էր իր ամբողջ ունեցվածքը կիսել (որդիները, տունը, հողը, ջուրը) կնոջ հետ հավասար։ Արձակված դեպքում ամուլ կինն իրավունք ուներ վերցնել հետը բերած կարասին, հանդերձանքը, արծաթը, աղախինը, անասունները և այլն։ Եթե կինը, բացի չբերությունից, ուրիշ արատներ չուներ, ամուսինը պարտավոր էր նման անարգանքի համար տուգանք վճարել (Ե)։ Ամուսնալուծվելու իրավունքը տղամարդուն էր վերապահված, դրա համար էլ կանոնը սահմանում էր՝ ամուսնուց հեռացող կնոջը պետք է բռնել ու վերադարձնել ամուսնու տուն։

Մերձավորների հետ ամուսնություն

Շահապիվանի ժողովը դյուրությամբ չի սահմանել ամուսնության հասի սահմանը մինչև չորրորդ պորտը։ Ազնվականությունը և նախարարներն այդ կանոնում տեսնում էին իրենց ինչքային իրավունքի ոտնահարումը և կալվածքների ու հարստության տրոհումը։ Այս հողի վրա երկարատև ու համառ պայքար է ընթացել երկրի կառավարողների ու հոգևոր հայրերի միջև։ Այդ կանոնի խախտումը գրեթե ողջ միջնադարի ընթացքում մնաց արտոնյալ դասի մարդկանց շրջանում։ Հարազատների հետ ամուսնացածներին անիծելով և այլ խիստ պատիժներ գործադրելով՝ եկեղեցուն չհաջողվեց արմատախիլ անել այդ բարքերը հայ իրականությունից։

Ըստ Ստեփանոս Կանայանցի՝ 4-րդ դարում հայ նախարարներն ու մեծամեծները եղել են բազմակին և ամուսնացել են մերձավորների հետ։ 18-րդ դարի վերջում և 19–րդ դարի սկզբում Ղարաբաղի հայ մելիքներից ոմանք, հարճեր ունենալով հանդերձ, եղել են երկկին։ Սա մնացել էր 4-րդ դարից, երբ հայ նախարարները բազմակին էին։ Մերձամուսնության օրինակներ կան Կիլիկյան թագավորության մեջ։ Նման կապեր եղել են Զաքարյան սպասալարների և հայ Օրբելյանների, Բագրատունյաց, Արծրունյաց և Սյունյաց տոհմերի միջև։

Հայոց կանոնագրքերն իրենց հիմնական հոդվածներով էականորեն չէին տարբերվում այլ ժողովուրդների ամուսնա-ընտանեկան կյանքին վերաբերող օրենքներից։

Դվինի ժողովի կանոններ

Այդ կանոնները, որոնք պետական հարկադրանքի ուժ չունեին, էականորեն դրական չէին ներգործում ընտանիքի վրա։ Եթե Դվինի ժողովը որոշում էր ծեծել ու տուգանել ամուսնուն դավաճանող կնոջը, դրանով, դավաճանությունները չէին դադարում, որովհետև հենց այդ Դվինի ժողովի ժամանակ էլ հայտնի էր, որ ազնվականները և նույնիսկ ռամիկ հեծյալները օթևանում էին վանքերում, իրենց հետ տանելով գուսաններ ու վարձու կանայք, որոնց հետ և խրախճանք էին անում։ Հայկական վանքերն էլ նույն վիճակում էին, ինչ որ եվրոպականը միջին դարերում. անբարոյականության տարածման օջախներ էին համարվում։

Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրք»

Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքը

Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրքը» (որը հավանաբար ավարտվել է 12-րդ դարի վերջին) հիմնականում ելնում է Աստվածաշնչի և Ավետարանի օրենքի ուժ ստացած սկզբունքներից։ Ըստ Գոշի՝ արարիչը մարդ էակին ստեղծել է ազատ, մինչ կախվածությունը տերերից առաջացել է մարդկանց՝ հողի ու ջրի կարիքից․ «Ու ես հարմար եմ գտնում որոշել այնպես, որ ով թողել է տերունական հողն ու ջուրը, ազատ է ապրելու այնտեղ, որտեղ ինքն է ցանկանում։ Իսկ եթե տերերից որևէ մեկը չհանդուրժի դա և բռնի կերպով վերադարձնի հեռացողին, ապա հոր մահից հետո ազատ են որդիները, ովքեր ծնվել են այլ տեղ և ոչ թե տիրոջ կալվածքում» (Գ)։

Կինը համարվում էր թերարժեք էակ, ում աստվածն է այդպես ստեղծել, նա նույնիսկ մարմնով և իր արժանիքներով միշտ էլ տղամարդու կեսն էր համարվում։ Դատաստանագրքի նախադրության մեջ նշվում է․ «Կանանց չպետք է թույլատրել դատարանում որպես վկաներ հանդես գալու, նրանք կարող են լինել միայն տղամարդ վկաների արբանյակները»։

Գրքում իրավական երևույթի հիմքում դրված է ֆիզիոլոգիական գործոնը․ «Ամուսինը կնոջից տարիքով պետք է մեծ լինի, որպեսզի նա ամուսնական առումով կարողանա տիրել կնոջը։ Եթե նա չի կարող կնոջը տիրել ամուսնաբար և թերանում է իր ամուսնական դերում, ապա նրանք կարող են ապրել համատեղ միայն կնոջ համաձայնության դեպքում, այլապես այդ ամուսնությունը պետք Է լուծարվի։ Տվյալ դեպքում ամուսինը պարտավոր է վերադարձնել կնոջ բերած ողջ ունեցվածքը և արտոնել նրան ուրիշի հետ ամուսնանալ։ Հարազատներից կնոջ ստացած նվերները և հարսանեկան ծախսերը վեճի ենթակա չեն»։

Կեղծիքն ամուսնական հարաբերություններում

Կեղծիքն ամուսնական ոլորտում դատապարտվում էր։ Օրինակ, եթե կինը հիվանդ է եղել մինչ ամուսնությունը, և ծնողները դա թաքցրել են փեսայից, ապա պարտավոր էին իրենց դստերը ետ տանել. նա կարող էր վերադառնալ ամուսնու մոտ, եթե ապաքինվեր, և եթե ամուսինը ցանկանար։ Խոսքը հոգեկան հիվանդության մասին է։ Եթե կինը հիվանդացել էր ամուսնու տանը, ապա վերջինս պարտավոր էր կնոջը պահել մինչև առողջանալը, կամ նա կարող էր կնոջը ծնողներին վերադարձնել միայն յոթ տարի նրան բուժելուց հետո, միաժամանակ պարտավոր էր կնոջը տալ նրա գույքը և արտոնել նրան ամուսնանալ ուրիշի հետ։ Իսկ զավակները պետք է մնային հոր մոտ, ով կարող էր երկրորդ անգամ ամուսնանալ, եթե կինը համաձայն էր։

Իսկ եթե ամուսինն էր հոգեկան հիվանդ, կինը կարող էր մնալ կամ չմնալ նրա տանը մինչև բուժման ժամկետը։ Եթե նա հիվանդացել էր պսակադրությունից առաջ, ապա կինը պարտավոր էր նրան խնամել յոթ տարի և ապա կրկին ամուսնանալ ամուսնու համաձայնությամբ։ Եթե կինը բորոտ էր, ամուսինը պարտավոր էր նրա բուժման հոգսերը հոգալ և չէր կարող բաժանվել կնոջից։ Իսկ եթե կինը խղճահարված՝ հավանություն էր տալիս իր ամուսնուն, նա կարող էր ամուսնանալ (Զ)։

Հայ կնոջ իրավունքները

Հայ կնոջ իրավունքների նյութական կողմը հաճախ ամրապնդվում էր կրոնական և իրավաբանական հիմնավորումով։ Ամուսնական կյանքում էական նշանակություն էր տրվում հակակրանքի ու համակրանքի գործոններին։ Այդ դարում եվրոպական մի շարք երկրներում կնոջ և տղամարդու հարաբերություններում ամենևին անտեսվում էր հոգեբանական գործոնը։

Ը, Թ և Ժ հոդվածներ

Ըստ Դատաստանագրքի Ը Հոդվածի՝ եթե ամուսինների ատելության պատճառն անառակությունը չէր, ընդ որում, եթե ատելությունը առաջացրել էր ամուսինը մինչև պսակվելը և ամուսնության ժամանակ չէր ուզում հաշտվել կնոջ հետ, ապա ամուսնալուծությունը թույլատրելի էր։ Սակայն ամուսինն իրավունք չուներ կրկին ամուսնանալու այնքան ժամանակ մինչև նրա ապահարզանը հիմնված չէր կնոջ արատավոր վարքագծի վրա։ Իսկ կինը, ընդհակառակը, իրավասու էր ուրիշի հետ ամուսնանալու՝ իր հետ տանելով ոչ միայն իր ունեցվածքը, այլև ամուսնու ունեցվածքի մեկ երրորդը։ Տղամարդու կողմից պսակի վարկաբեկումը Գոշը համարում էր բարոյական մեծ արատ։

Ինչպես նախորդ օրենսգրքերում և կանոններում, կինն անառակության դեպքում պետք է ամուսնալուծվեր առանց որևէ պատճառաբանության։ Սակայն, եթե կինը զղջում էր և առհասարակ վատ վարքի տեր չէր, ամուսինը կարող էր նրան ետ ընդունել։ Անառակ կինը չէր կարոդ կրկին ամուսնանալ, իսկ ամուսինը կարող էր։ Սակայն այս դեպքում ևս կինը պետք է իրեն ապահարզանած ամուսնու հավանությունն ունենար կրկին ամուսնանալու համար։ Այս հոդվածն արգելում էր դավաճան կնոջը հեռանալ իր ամուսնուց, բայց որպես պատիժ՝ կինը կարող էր միայն ժամանակավորապես հեռու մնալ (Թ)։

Ըստ «Դատաստանագրքի» Ժ հոդվածի՝ եթե որևէ մեկի կինն ամուլ էր, ապա ամուսինն իրավունք չուներ միայն այդ պատճառով կնոջը թողնել, որովհետև զավակները ծնվում են աստծո կամքով։ Այս հոդվածը պարտավորեցնում էր ամուսնուն բուժել կնոջը, եթե ամլության պատճառը բնածին չէր։ Իսկ եթե բնածին էր, ապա ամուսինը պարտավոր էր համբերությամբ տանել։ Գոշը թույլատրում էր ամուլ կնոջ ամուսնուն մեկ այլ կնոջ հետ ամուսնանալ՝ պաշտոնական կնոջ հավանությամբ միայն։ Բայց այդ երկու կանայք միասին չպետք է ապրեին։ Այս օրենքը Գոշը տարածում է նաև ամուլ ամուսնու վրա։ Եթե ամուսինն իմացել էր կնոջ ամլությունը նախքան ամուսնությունը, ապա նրանից չէր կարող բաժանվել ցմահ։

ԺԱ, ԺԳ-ԺԹ հոդվածներ

Ըստ ԺԱ հոդվածի՝ եթե կինը համոզված էր, որ իր ամուսինը տառապում է արվամոլությամբ և զբաղվում է արտամուսնական սեռական հարաբերություններ է ունենում, կարող էր հեռանալ նրանից։ Բայց եթե ամուսինը զղջար և երաշխիք տար կնոջը, որ այդ բանը չի կրկնվի, կինը կարող էր չհեռանալ ամուսնուց։ Եթե ամուսինը մի անգամ ևս բռնվեր այդ արարքներում, կինը կարող էր հեռանալ՝ վերցնելով իր հետ ամուսնու ունեցվածքի կեսը։

Կինը պետք է յոթ տարի սպասեր ամուսնու դարձին, երբ վերջինս որևէ պատճառով մի այլ բնակավայր էր գնացել։ Նույնիսկ այն դեպքում, եթե կինը լուր ուներ, որ ամուսինը մեռած է, միևնույն է, նա պետք է սպասեր յոթ տարի։ Անհայտության մեջ եղած ամուսնուն կինը պարտավոր էր սպասել նույնիսկ քսան տարի (ԺԳ)։

ԺԴ հոդվածն արգելում էր կնոջը հեռանալ ամուսնուց, երբ վերջինս չար էր և ծեծելով ջարդում էր կնոջ ոտքն ու ձեռքը, հանում էր աչքը, ատամն էր փշրում կամ հաշմանդամ էր դարձնում։ Այս դեպքում ամուսինը պետք է կրկնակի տուգանվեր՝ հօգուտ կնոջ, որպեսզի ամուսինները կանանց հետ վարվեն ոչ թե որպես հարճերի հետ, այլ որպես սեփական մարմնի։

Մ. Գոշը սահմանել է, որ կնոջն անառակության համար սպանող ամուսինը քրեական պատժի է ենթարկվում, եթե իրոք կինն անառակ է, իսկ եթե ամուսինը նրան սպանել է այլ պատճառով, ապա կրկնակի է հատուցում։ Օրենքի այս ուժը նույն չափով տարածվում էր նաև կնոջ վրա (ԺԸ)։

Ըստ ԺԹ օրենքի՝ անառակ, արվամոլ տղամարդը չպետք է դատապարտվեր անդամազրկության, ինչպես դա արվում էր անցյալում եբրայական ժողովրդի մոտ։ Գոշը պահանջում էր տուգանել այդպիսի տղամարդուն։ Բայթ եթե նման հանցանք կատարողը ոչ քրիստոնյա էր, ապա պետք էր կտրել նրա առնանդամը։

ԻԱ, ԾԶ և ԾԷ հոդվածներ

Մխիթար Գոշ

Կուսությունից զրկված կնոջ դեպքում ամուսինը ցանկության դեպքում կարող էր ազատ արձակել վերջինիս կամ պահել իր մոտ, եթե դա նրան հարմար էր։ Բայց նա չպետք է հրապարակեր կնոջ ամոթը, որովհետև կույսերը հաճախ էին սխալվում, մանավանդ, այդ ամոթալի քայլը նա կատարել էր նախքան ամուսնու տուն մտնելը։ Եթե ամուսինը կնոջը թողներ, իրավունք ուներ այլ կին առնել, այդ իրավունքը Գոշը տալիս էր նաև կնոջը, որովհետև կինն անառակություն էր կատարել նախքան օրինական ամուսնությունը (ԻԱ)։

Գոշի դարաշրջանում կիրառվել է սեռական հագուրդի համար անառակ կնոջը վարձանք վճարելը։ Այն ժամանակ ամուսնական հարաբերություններում էական դեր էր խաղում վարձանքը, որը Խորենացին ևս համարում էր անաոակ կանանց վաստակի արդար հատուցումը։

Այն դարերում, երբ եվրոպական մի շարք երկրներում վհուկության և զանազան խարդախությունների համար կանանց խոշտանգում և սպանում էին, Գոշը թույլատրում էր այդպիսի հանցանքում մեղադրված կանանց կրկին ամուսնանալ փոխադարձ համաձայնությամբ։ Նույնիսկ եթե կինը մեղադրվել էր ամուսնուն թունավորելու և առհասարակ տղամարդկանց թունավորելու նպատակով թույներ արտադրելու մեջ, Գոշի օրենքները նրանց նկատմամբ շատ մեղմ էին։ Սակայն տուրք տալով նահապետական ընտանիքի բարքերին՝ Գոշն արգելում էր անառակության մեջ մեղադրվող կանանց ամուսնանալ, քանի դեռ նրանց ամուսինները կենդանի էին (ԾԶ)։

Ընտանեկան կյանքում դատապարտվում էր կնոջ հասցեին ամուսնու զրպարտությունը և այդ պատճառով չէր արդարացվում կնոջ ամուսնալուծությունն ամուսնուց, եթե պատճառը անբարոյականությունը կամ չարագործությունը չէր։ Եթե նույնիսկ ամուսնալուծությունից հետո ապացուցվեր, որ ամուսինը զրպարտել էր կնոջը, վերջինս կարող էր վերադառնալ ամուսնու մոտ, ով այդ զանցանքի համար պետք է յոթ տարի ապաշխարեր, որից 5-ը եկեղեցուց դուրս, երկուսը՝ ներսում։ Իսկ եթե ամուսինը չէր վերադառնում իր կնոջ մոտ, պարտավոր էր իր ունեցվածքի կեսը տալ նրան, ինչպես նաև եկեղեցուն տուգանք վճարեր։ Նման ամուսնուն արգելում էր եկեղեցի մտնել (ԾԷ)։

ՀԶ, ՀԸ և ՁԳ հոդվածներ

Ըստ ՀԶ հոդվածի՝ կինը չպետք է հեռանար ամուսնուց, երբ վերջինս տառապում էր սեռական անզորությամբ։ Եթե ամուսինը կնոջը չէր թողնում, ամուսնալուծություն չպետք է լիներ, և այդ կինը չէր կարող ուրիշի հետ ամուսնանալ։ Հաջորդ՝ ՀԸ հոդվածում, կինն իրավունք ուներ բաժանվել իր ամուսնուց, ով մերձեցել էր անասունի հետ և զղջացել էր՝ բորոտների տանը աշխատելով։

Կինն ինքն էր որոշում՝ մնալ ամուսնու հետ, թե հեռանալ նրանից, եթե վերջինս ներքինի է կամ մարմնաեղծ և ամուսնացել է խաբեությամբ։ Այս դեպքում ամուսնուց հեռացած կինը կարող էր մեկ անգամ էլ ամուսնանալ, իսկ ամուսինը պարտավոր էր իր ունեցվածքի կեսը որպես տուգանք տրամադրել կնոջը եկեղեցական ամուսնությունը վարկաբեկելու համար։ Սեփական մարմնի արատները թաքցնող տղամարդը պետք է երեք տարի ապաշխարեր (ՁԳ)։

ՁԶ, Ղ և ՂԱ հոդվածներ

Ըստ ՁԶ օրենքի՝ եթե մի ամուսինն ամուսնացել էր կույս վիճակում, իսկ մյուսը՝ երկրորդ անգամ, ապա մեկի մահից հետո մյուսը չէր կարող կրկին ամուսնանալ։

Եթե ամուսինը համոզվում էր, որ իր հետ նշանված կինը նախքան պսակը սեռական հարաբերություններ էր ունեցել, կարող էր այդ կնոջ հետ ամուսնանալ կամ չամուսնանակ։ Իսկ եթե ամուսնացողները եկեղեցի էին մտել, ապա ամուսինն իրավունք չուներ կնոջը թողնել, հակառակ դեպքում նա կհամարվեր այրի և երեք տարի պետք է ապաշխարեր։ Բայց եթե կինը պսակված էր եկեղեցով և արտամուսնական հարաբերություններ էր ունեցել, անգամ զավակներ ունենալու դեպքում ամուսինը կարող էր թողնել նրան (Ղ)։

Միջնադարյան Հայաստանում բավականին տարածված է եղել դեռահասների պսակումը։ Հայկական եկեղեցու նախորդ դարերի սահմանված կանոններից վկայում են, որ անչափահասների պսակը հոգևոր հայրերի եկամտի աղբյուրներից մեկն է եղել։ Այդպիսի օգտաշահ հանգամանք է հանդիսացել նաև առանց լուրջ պատճառների ամուսնալուծությունը, այդ պատճառով հոգևորականները պետք է դիմակայեին տղամարդկանց քմահաճույքներին և դյուրին չբաժանեին ամուսիններին։ Քանի որ վաղաժամ ամուսնությունը վնաս էր հասարակության համար, դեռահասներին պսակող քահանան պետք է կարգալուծվեր և հօգուտ եկեղեցու բռնագանձվեր 100 դրախմա։ Իսկ երբ պսակը կատարվել էր կողմերի մանկական տարիքում, բայց հասուն ժամանակ, նրանք միմյանց չէին ուզում, օրենքը նրանց թույլատրում էր ամուսնանալ ում հետ որ կուզենային (ՂԱ)։

«Դատաստանագրքում» ասվում է, որ պետք է զգուշանալ հատկապես մերձավոր ազգակիցների ամուսնությունից, որից մեծ չարիք է ծնվում։ Ըստ գրքի՝ այդպիսի ամուսնության մեջ մտնողները ոչ միայն թույլ են տալիս արյունապղծություն, այլև ցուցաբերում են ագահություն։ Ի նկատի էր առնվում արյունակցական ամուսնությունների բուն շարժառիթը՝ հարստության կուտակումը և դրա մասնատումը հօգուտ այլ տոհմերի մարդկանց։

Մարդավաճառություն

Գոշի դարաշրջանում Հայաստանում դեռ մնում էր մարդավաճառությունը։ Գոշը «Դատաստանագրքի» երկրորդ մասում՝ աշխարհիկ օրենքների բաժնում գրել է, որ եթե քրիստոնյան ծառա է առնում քրիստոնյային, ապա վերջինս վեց տարի ծառայելուց հետո պետք է ազատ արձակվի։ Գոշը նաև սահմանել է, որ ծառան այն ժամանակ կազատվի, երբ իր գինը վաստակի։ Իսկ եթե ծառան ունի կին և զավակներ, նրանք ևս պետք է ազատ արձակվեն։ Բայց եթե ծառայի կինը տերն է տրամադրել, ու նա զավակներ է ծնել, ապա կինն ու զավակները պատկանում են տիրոջը, ազատվում է միայն ծառան։ Եթե գինը հատուցվի, կազատվեն կինն ու զավակները (Ի)։

Գոշյան օրենքը դատապարտում էր այլադավանին, երբ նա քրիստոնյային գողանում ու վաճառում էր (ԻԲ)։ Եթե ծառան կամ աղախինը տիրոջ դեմ ըմբոստանում էր, և տերը նրանց խփում էր դաշույնով, ծեծում էր փայտով կամ այլ բանով ու ծեծվողը մեռնում էր՝ տերը պետք է դատի տրվեր։ Բայց եթե ծեծվողը երկու օր կենդանի էր մնում, տերը չէր պատժվում, որովհետև ծառաները տիրոջ արծաթն էին։ Բայց տերը պարտավոր էր ապաշխարել (ԻԷ)։

Հայ կինը ժառանգորդ

Տղա չունենալու դեպքում մեռնող հոր ունեցվածքը ժառանգում էր դուստրը, եթե ամուսնացած չէր։ Ամուսնացածը ստանում էր իր կույս քրոջ հասանելիքի կեսը, բայց ժառանգորդ չէր ճանաչվում իրավական առումով։ Այն դեպքում, եթե ամուսնացած դուստրը կամենում էր ընտանիքով ապրել հայրական տանը, դառնում էր ժառանգորդ։ Եթե նա տղա չուներ, մահացածի ունեցվածքը նրա եղբայրն էր ժառանգում։ Գոշի հայեցակետով ժառանգելու իրավունքը տարածվում էր միայն չորս սերունդների վրա (ԿԲ)։

Իշխանական և ֆեոդալական մթնոլորտում հայ կանայք, դառնալով պարոններ, հասարակական գործերում ևս սկսեցին ակնառու դեր խաղալ։ Ժառանգած ունեցվածքը, հարուստ օժիտը, տնտեսական ինքնուրույն աղբյուրների տնօրինումը, առևտրական և այլ դրամական գործարքների ազատությունը 12-13-րդ դարի վերնախավի հայ կանանց ազատության համար բավականին նպաստավոր պայմաններ ստեղծեցին։ Տնտեսապես հուժկու կանայք կարողանում էին հաճախ իրենց ամուսինների հետ հավասար ոտք գցել և օգտվել առևտրա-վաշխառուական կապիտալի երակներից։

Ամուսնալուծություն

Որպես կանոն, կինը գտնվում էր տղամարդու իշխանության ներքո։ Տղամարդն ապահարզանի ավելի լայն իրավունք ուներ, քան կինը։ Դրա հետ միասին նկատվում էր ապահարզանի իրավունքների հարցում տղամարդու և կնոջ իրավունքների հավասարեցման ձգտում։ Ապահարզանի օրինական հիմքերի սահմանումը սկսվել է 5-րդ դարից և զգալի չափով ընդլայնվել է Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքում։ Տղամարդը պարտավոր էր ամեն բան՝ հող, ջուր, տուն և այլն հավասար կիսել կնոջ հետ։ Կինը կարող էր ուրիշի հետ ամուսնանալ, սակայն այն պայմանով, որ իր բաժնեմասը կհատկացներ արքայական գանձարանին։ Տղամարդ ամուսինը պարտավոր էր 7 տարի սպասել և եկեղեցուն տուգանք վճարել։ Ընդ որում, եթե մինչև մեկ տարին լրանալը ուրիշ կին համարձակվեր նրա հետ ամուսնանալ, ապա նշանակում էր, որ նա էր եղել ապահարզանի պատճառը, ուստի պետք էր նրան բռնել և ուղարկել ուրկանոց մի տարի ցորեն աղալու, իսկ եթե այդ կինը ազատներից էր, ապա նրան այդ պատժի փոխարեն տուգանում էին։ Այդ պատիժը նպատակ է ունեցել ահաբեկել կանանց և արգելք հանդիսանալ նման տղամարդու հետ նոր պսակի։

Այն դեպքում, երբ տղամարդը «դիվոտ» էր, նեղում էր կնոջը՝ չապահովելով անհրաժեշտ պայմաններով, ապա կինը պետք է համբերեր 7 տարի, որի ընթացքում նրա ծնողները փեսային դիտողություններ էին անում և պահանջում պահել կնոջը կանոնավոր կամ բաժանվել նրանից։ Եթե կինն էր մեղավոր, ապա նա էր ենթակա պատժի։ Այն դեպքում, երբ կինն առանց օրինական հիմքի թողնում էր ամուսնուն, հանձնվում էր ամուսնուն հավերժ ստրկության։

Ամուսնական հարաբերությունները կարգավորելու ժամանակ հաշվի էին առնում մեղավորության սկզբունքը, անկեղծությունը, ազնվությունը և այլ հանգամանքներ։

Տես նաև

• Ամուսնություն
• Ամուսնությունը Հին Հռոմում

Աղբյուրներ

• Ս․ Հ․ Հովհաննիսյան Ընտանիքի ձևերը, կազմը և ֆունկցիաները վաղ ֆեոդալական Հայաստանում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 1. — Էջ  195-208.
• Ս․ Հ․ Հովհաննիսյան Պսակադրության իրավական կարգավորումը վաղ ֆեոդալական Հայաստանում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 1. — Էջ  193-205.
• Ս․ Ս․ Մամյան Կնոջ իրավական պաշտպանության հարցը միջնադարյան հայ իրավունքում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 4. — Էջ  258-264.
• Ս․ Գ․ Բարխուդարյան Հայ կնոջ իրավական վիճակը միջին դարերում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 2. — Էջ  25-46.
• Ա․ Գ․ Ադոյան Հայկական ամուսնա-ընտանեկան հարաբերությունները միջնադարյան օրենքներում (հայերեն) // Պատմա-բանասիրական հանդես : հանդես / Սարգիս Հարությունյան. — Երևան — № № 3. — Էջ  49-66.

Արտաքին հղումներ

• Ամուսնություն