Աճարկուտի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Տավուշի մարզ)

Այս հոդվածը ներկայացնում է Տավուշի մարզի Աճարկուտ գյուղի պատմության և մշակույթի հուշարձանների ցանկը, որը 2002 թ․ հաստատվել է Հայաստանի կառավարության կողմից^[1]։ Ցանկում ներառված է ընդամենը 89 հուշարձան (16 միավոր)։

հուշարձան	կառուցված	վայր, հասցե	կոորդ	համարանիշ	նշան.	հավելյալ նշումներ	պատկեր
Ամրոց «Բերդաքար»	12-13 դդ.	գյուղից 10 կմ հվ-ամ	—	10.8/1	Հ	կարծիք կա, որ Մահկանաբերդն է	Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	13-17 դդ.	գյուղի հս-աե մասում, բարձունքի վրա	—	10.8/2	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի	10-14 դդ.	գյուղից 15 կմ ամ, անտառում	—	10.8/3	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	10-14 դդ.		—	10.8/3.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	12-13 դդ.		—	10.8/3.2	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	10-12 դդ.	գյուղատեղիի կենտրոնում	—	10.8/3.3	Հ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Մատուռ	12-13 դդ.		—	10.8/3.4	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի	10-17 դդ.	գյուղից 5 կմ ամ, գետակի երկու կողմում, «Չայ-Ղոշան» կամրջի մոտ	—	10.8/4	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	13-14 դդ.	գյուղատեղիի հս-աե մասում, մատուռի մոտ	—	10.8/4.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Կամուրջ «Չայ-Ղոշան»	12-13 դդ.	Կիրանց գետակի վրա	—	10.8/4.2	Հ	վերանորոգվել է 1853-54 թթ., 1980-ական թթ. ամրացվել է բետոնով	Լուսանկար վերբեռնել
Մատուռ	միջնադար	գյուղատեղիում	—	10.8/4.3	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Քարայր-կացարան	միջնադար	Կիրանց ջուր գետակի ձախ ափին, կամրջից քիչ հեռու	—	10.8/4.4	Տ	վերջին շրջանում վերածվել է թանգարանի	Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի	ուշ միջնադար	գյուղից 3 կմ ամ, Կունեն գետի 2 կողմում	—	10.8/5	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի «Առաքելոց»	10-14 դդ.	գյուղից 2 կմ ամ, Կիրանց գետակի ափին	—	10.8/6	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Բաղնիք	13 դ.	գյուղատեղիում, Առաքելոց վանքի պարսպից 50 մ ամ	—	10.8/6.1	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	1274 թ.	գյուղատեղիում, վանքից մոտ 200 մ հվ-ամ	—	10.8/6.2	Հ	4-րդ` զույգ եկեղեցիներ, կառուցել է Շնորհավորը	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	13 դ.	զույգ եկեղեցիների և թևավոր խաչքարի միջև	—	10.8/6.2.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	13-14 դդ.	զույգ եկեղեցիներից 4-5 մ հս	—	10.8/6.2.2	Հ	ընկած է գետնին, ստորին մասը ջարդված	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար Բիսում քահանայի	1267 թ.	զույգ եկեղեցիներից 15 մ հս	—	10.8/6.2.3	Հ	պատվանդանից ընկած	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար Գորգի	1273 թ.	զույգ եկեղեցիներից 10 մ աե	—	10.8/6.2.4	Տ	բեկոր	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	1275 թ.	գյուղատեղիում, աե ճակատով կից է վանքի պարսպին	—	10.8/6.3	Հ	3-րդ եկեղեցի, կառուցել է Գրիգոր կրոնավորը, ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	13 դ.	գյուղատեղիում, վանքից մոտ 1 կմ հվ-ամ	—	10.8/6.4	Հ	5-րդ եկեղեցի, կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	13 դ.	եկեղեցու շուրջը	—	10.8/6.4.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	13-14 դդ.	գյուղատեղիում, վանքից 700 մ հվ, ֆերմաների մոտ	—	10.8/6.5	Հ	6-րդ եկեղեցի, կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	13 դ.	եկեղեցու շուրջը	—	10.8/6.5.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	13-14 դդ.	գյուղատեղիում, վանքից 700 մ ամ, անտառում	—	10.8/6.6	Հ	7-րդ եկեղեցի, կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	13-14 դդ.	գյուղատեղիում, վանքից 1.5 կմ հս, անտառում	—	10.8/6.7	Հ	8-րդ եկեղեցի	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի «Թևավոր խաչ»	13 դ.	գյուղատեղիում, վանքից 100 մ հվ, անտառում	—	10.8/6.8	Հ	միանավ, պահպանվել են որմնանկարների հետքեր	Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	13 դ.	եկեղեցու շուրջը	—	10.8/6.8.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար թևավոր	1288 թ.	հուշարձանախմբից 30 մ հվ-ամ	—	10.8/6.8.1.1	Հ	Սարգսի	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	13 դ.	ագուցված է եկեղեցու խորանում, լուսամուտից հվ	—	10.8/6.8.2	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Կամուրջ «Սրանոցի»	13-14 դդ.	գյուղատեղիի հվ մասում, Կիրանց գետի վրա	—	10.8/6.9	Հ	միաթռիչք	Լուսանկար վերբեռնել
Պահակատուն	13 դ.	կամրջից ոչ հեռու, գետի աջ ափին	—	10.8/6.9.1	Հ	ծածկը և շարվածքի վերին մասերն ավերված են	Լուսանկար վերբեռնել
Ձիթհան	13-14 դդ.	գյուղատեղիի հվ մասում	—	10.8/6.10	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Մատուռ	13 դ.	վանքից մոտ 700 մ հվ-աե, Կիրանց գետի աջ ափին	—	10.8/6.11	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Վանական համալիր Սբ. Առաքելոց	13-14 դդ.	Կիրանց գետակի ձախափնյա բլրակի վրա	41°02′02″ հս․. լ. 45°03′58″ ավ. ե.^HGЯOL	10.8/6.12	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գավիթ	1245 թ.	կից է գլխավոր եկեղեցուն ամ-ից	—	10.8/6.12.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	12-13 դդ.	գլխավոր եկեղեցուց հվ և աե	—	10.8/6.12.2	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	13 դ.	վանքի տարածքի հս-ամ կողմում	—	10.8/6.12.3	Հ	գմբեթավոր դահլիճ, գլխավոր եկեղեցին է, պահպանվել են որմնանկարների մնացորդներ	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	13 դ.	աե պարսպապատին կից, գլխ. մուտքից հվ	—	10.8/6.12.4	Հ	2-րդ եկեղեցի, միանավ սրահ	Լուսանկար վերբեռնել
Զանգակատուն	13 դ.	կից է գավթին հվ-ամ-ից	—	10.8/6.12.5	Հ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Ընդունարան-դահլիճ	13 դ.	վանքի երկրորդ եկեղեցու և սեղանատան մոտ	—	10.8/6.12.6	Հ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար «Սբ. Կարապետ»	13 դ.	գլխավոր եկեղեցու հվ պատի մոտ, արտաքուստ	—	10.8/6.12.7	Հ	կանգնեցված է պատվանդանի վրա, արձանագիր է, գեղաքանդակ	Լուսանկար վերբեռնել
Պարիսպ	13-14 դդ.	վանքի շուրջը	—	10.8/6.12.8	Հ	առանձին հատվածներ ավերված են	Լուսանկար վերբեռնել
Սեղանատուն	13 դ.	կից է աե պարսպապատին	—	10.8/6.12.9	Հ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Քարավանատուն	13-14 դդ.	գյուղատեղիի աե եզրին, Սրանոցի կամրջից ոչ հեռու	—	10.8/6.13	Հ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Շինություն	12-13 դդ.	քարավանատան մոտ	—	10.8/6.13.1	Հ	ընդարձակ է, կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի «Բոզլուղ»	14-17 դդ.	գյուղից 13 կմ ամ, Կիրանց ջուր վտակի ձախ կողմում	—	10.8/7	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	14-17 դդ.		—	10.8/7.1	Տ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի «Դեղձնուտ»	10-17 դդ.	գյուղից 9 կմ հվ-ամ, անտառում	—	10.8/8	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	միջնադար	մատուռի շրջակայքում	—	10.8/8.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Մատուռ	13 դ.	գյուղատեղիի հս-ամ եզրին	—	10.8/8.2	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Վանական համալիր «Դեղձնուտ»	10-17 դդ.		—	10.8/8.3	Հ	հիմնադրել է Առաքել վարդապետը (Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքից)	Լուսանկար վերբեռնել
Գավիթ	13 դ	կից է գլխավոր եկեղեցուն ամ-ից	—	10.8/8.3.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	1274 թ.		—	10.8/8.3.1.1	Հ	կազմողներ` Պողոս և Քաղաք, բեկորոտված, ընկած է գետնին, արձանագրությունը վանքի հիմնադրման հանգամանքների մասին է	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	1281 թ.		—	10.8/8.3.1.2	Հ	փոքր, կոտրված	Լուսանկար վերբեռնել
Տապանաքար Առաքել վարդապետի	1292 թ.		—	10.8/8.3.1.3	Հ	բեկորոտված	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	1258 թ.		—	10.8/8.3.2	Հ	գմբեթավոր դահլիճ, գլխավոր եկեղեցին է	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	1275 թ.	գլխավոր եկեղեցուց 20 մ հս-աե	—	10.8/8.3.3	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի «Թթու ջուր»	14-17 դդ.	գյուղից 8 կմ հվ-ամ, Կիրանց ջուր վտակի աջ կողմում	—	10.8/9	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	14-17 դդ.	գյուղատեղիի ամ եզրին	—	10.8/9.1	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի «Խնձորուտ»	12-13 դդ.	գյուղից մոտ 2 կմ հս-ամ, Առաքելոց վանքից 2 կմ հս-աե, անտառում	—	10.8/10	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	13 դ.		—	10.8/10.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար «Բեմ» (Հովհաննեսի և Գրիգորի)	1251 թ.		—	10.8/10.1.1	Հ	կանգնեցված է պատվանդանի վրա	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	12-13 դդ.	գյուղատեղիի կենտրոնում, բարձունքի վրա	—	10.8/10.2	Հ	միանավ, թաղածածկ, տանիքը քանդված է	Լուսանկար վերբեռնել
Գյուղատեղի «Տամարք»	12-13 դդ.	գյուղից 5 կմ հվ-աե	—	10.8/11	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	12-13 դդ.		—	10.8/11.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար Ամիրզատի և Մահնանի	1273 թ.	մատուռից 15 մ հվ	—	10.8/11.1.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար թևավոր	13 դ.	մատուռից հվ	—	10.8/11.1.2	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Մատուռ	12-13 դդ.	գյուղատեղիի կենտրոնում	—	10.8/11.2	Հ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12-13 դդ.	մատուռի խորանում	—	10.8/11.2.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12-13 դդ.	մատուռի խորանում	—	10.8/11.2.2	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12-13 դդ.	մատուռի խորանում	—	10.8/11.2.3	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Դամբարանադաշտ	մ.թ.ա. 2-1 հզ	գյուղից 5 կմ ամ, «Չայ-Ղոշան» կամրջի մոտ	—	10.8/12	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12-13 դդ.	գյուղի մեջ, աղբյուրի մոտ	—	10.8/13	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Հուշաղբյուր	1985 թ.	գյուղից 5 կմ ամ, «Չայ-Ղոշան» կամրջի մոտ	—	10.8/14	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	13-14 դդ.	հուշաղբյուրի մոտ	—	10.8/14.1	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Ճանապարհ	միջնադար - 20 դդ.	գյուղից ամ	—	10.8/15	Տ	տանում է դեպի Առաքելոց, Կիրանց, Սամսոնի և Դեղձնուտի վանքեր	Լուսանկար վերբեռնել
Վանական Համալիր «Սամսոն»	12-13 դդ.	գյուղից 20 կմ հվ-ամ, Սամսոնի ջուր գետակի ձախափնյա անտառապատ սարահարթում	—	10.8/16	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Գերեզմանոց	12-13 դդ.		—	10.8/16.1	Հ		Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	12-13 դդ.		—	10.8/16.2	Հ	կենտրոնագմբեթ, գլխավոր եկեղեցին է, պահպանվել են որմնանկարների մնացորդներ	Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12 դ.	հս-ամ որմնասյան վրա	—	10.8/16.2.1	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12-13 դդ.	խորանում	—	10.8/16.2.2	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	12-13 դդ.	խորանում	—	10.8/16.2.3	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	13 դ.	խորանում	—	10.8/16.2.4	Տ		Լուսանկար վերբեռնել
Խաչքար	13 դ.	ագուցված է եկեղեցու հս պատին, ներքուստ	—	10.8/16.2.5	Տ	ստորին բեկոր	Լուսանկար վերբեռնել
Եկեղեցի	12-13 դդ.	կից է գլխավոր եկեղեցուն հվ-ից	—	10.8/16.3	Հ	միանավ դահլիճ	Լուսանկար վերբեռնել
Կառույցներ օժանդակ	12-13 դդ.		—	10.8/16.4	Հ	ավերված	Լուսանկար վերբեռնել
Մատուռ	12-13 դդ.	գլխավոր եկեղեցուց հս	—	10.8/16.5	Տ	կիսավեր	Լուսանկար վերբեռնել