Ալեքսանդրա Դանիացի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ալեքսանդրա Դանիացի
անգլ.՝ Alexandra of Denmark
դան․՝ Alexandra af Danmark
1902 alexandra coronationhr.jpg
Ալեքսանդրա Դանիացի, 1902
Դրոշ
 Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի
կոնսորտ թագուհի
1901 հունվարի 22 - 1910 մայիսի 6
Նախորդող Ալբերտ Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացի
(որպես կոնսորտ արքայազն)
Հաջորդող Մարիա Թեքցի
Դրոշ
 Հնդկաստանի կոնսորտ կայսրուհի
1901 հունվարի 22 - 1910 մայիսի 6
Հաջորդող Մարիա Թեքցի
 
Մասնագիտություն՝ լուսանկարիչ և ազնվական
Դավանանք Լյութերականություն→անգլիկանություն
Ծննդյան օր դեկտեմբերի 1, 1844(1844-12-01)[1][2][3][…]
Ծննդավայր Դեղին պալատ, Կոպենհագեն, Մայրաքաղաքային տարածաշրջան, Դանիա
Վախճանի օր նոյեմբերի 20, 1925(1925-11-20)[1][2][3][…] (80 տարեկան)
Վախճանի վայր Սանդրինգհեմյան պալատ, Սանդրինգհեմ, Կինգս Լին ընդ Վեսթ Նորֆոլկ, Նորֆոլկ, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն[4]
Գերեզման Սուրբ Գեորգի մատուռ[5] և Վինձոր
Թաղված Սուրբ Գեորգի մատուռ[5] և Վինձոր
Դինաստիա Գլյուքսբուրգներ
Քաղաքացիություն Flag of Denmark.svg Դանիա
Ի ծնե անուն անգլ.՝ Princess Alexandra Caroline Marie Charlotte Louise Julia of Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg
Հայր Քրիստիան IX[6]
Մայր Լուիզա Հեսսեն Կասելացի[6]
Ամուսին Էդուարդ VII[6]
Զավակներ Ալբերտ Վիկտոր Կլարենսի դուքս[6], Գեորգ V[6], Լուիզա Բրիտանացի Ֆայֆի դքսուհի[6], Վիկտորիա Բրիտանացի, Մոդ Բրիտանացի և Ալեքսանդր Ջոն
 
Ինքնագիր Royal Monogram of Queen Alexandra of Great Britain.svg
 
Պարգևներ
Բրիտանական կայսրության շքանշան, Կապիչի շքանշան, Սուրբ Հովհաննես Երուսաղեմցու շքանշան,

GCStJ?

, Բրիտանական թագի շքանշան, Վիկտորիայի և Ալբերտի արքայական շքանշան, Dame of the Order of Queen Maria Luisa, Սուրբ Եկատերինայի շքանշան, Royal Family Order of King Edward VII և Թագուհի Մարիա Լուիզայի շքանշան

Ալեքսանդրա Դանիացի կամ Ալեքսանդրա Կարոլինա Մարիա Շառլոտա Լուիզա Յուլիա Դանիացի (անգլ.՝ Alexandra Caroline Marie Charlotte Louise Julia of Denmark[7], դեկտեմբերի 1, 1844(1844-12-01)[1][2][3][…], Դեղին պալատ, Կոպենհագեն, Մայրաքաղաքային տարածաշրջան, Դանիա - նոյեմբերի 20, 1925(1925-11-20)[1][2][3][…], Սանդրինգհեմյան պալատ, Սանդրինգհեմ, Կինգս Լին ընդ Վեսթ Նորֆոլկ, Նորֆոլկ, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն[4]), Դանիայի արքայադուստր, Էդուարդ VII-ի կինը, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի, Հնդկաստանի կայսրուհի[8]։

Ալեքսանդարան սերել է Գլյուքսբուրգների գերմանական դինաստիայից և եղել է արքայազն Քրիստիան IX-ի և Լուիզա Հեսսեն Կասելացու դուստրը։ Վիկտորյա թագուհին տասնվեցամյա Ալեքսանդրային ընտրել է իր ավագ որդի ու ժառանգորդ Ուելսի արքայազն Ալբերտ Էդուարդին կնության վերցնելու համար։ Նրանց հարսանիքը կայացել է 1863 թվականին, և այդ նույն թվականին Ալեքսանդրայի հայրը Մեծ տերությունների կամքով ժառանգել է դանիական գահը՝ դառնալով Դանիայի անժառանգ թագավոր Ֆրեդերիկ VII-ի ժառանգորդը։ 

Ալեքսանդրա և Էդուարդ ամուսինները գահ են բարձրացել 1901 թվականին՝ Վիկտորիա թագուհու մահից հետո և իշխել են մինչև Էդուարդ VII-ի մահը (1910 թվական)։ Ալեքսանդրան Ուելսի արքայազնի հետ ամուսնանալով ունեցել է վեց երեխա, որոնցից էին ապագայում Վինձորների դինաստիայի առաջին միապետ Ջորջ V-ը և Նորվեգիայի թագուհի Մոդ Շառլոտա Մարիյա Վիկտորիան։

Ալեքսանդրան իր նոր հայրենիքում հայտնի է եղել բարեգործական և հասարակական ակտիվ գործունեությամբ, համարվել է երկրի նորաձևության թելադրող։ Քաղաքականության մեջ նա ամուսնուն և կառավարությանը փորձել է ուղղորդել ի շահ Դանիայի և Հունաստանի, սակայն այդ փորձերը հաջողություն չեն ունեցել։ Ամբողջ կյանքում չի համակրել Գերմանիային և կայսր Վիլհելմ II-ին, հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։

Ալեքսանդրայի եղբայրներն էին Դանիայի թագավոր Ֆրեդերիկ VIII-ը և Հունաստանի թագավոր Գեորգ I-ը, իսկ քույրը՝ ռուսական կայսրուհի Մարիա Ֆեոդորովնան՝ Նիկոլայ II-ի մայրը, որի հետ Անգլիայի թագուհի Ալեքսանդրան պահպանել է մտերմիկ հարաբերություններ ողջ կյանքի ընթացքում։

Ալեքսանդրան մահացել է ինֆարկտից 1925 թվականին և հուղարկավորվել է Վինձոր ամրոցում՝ ամուսնու կողքին։

Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա և Դագմար Դանիացիներ
նկարիչ՝ Էլիզաբեթ Յերիքաու-Բաուման,1856 թվական
Ամալիենբորգ պալատի Թագավորական հավաքածու

Ալեքսանդրան ծնվել է 1844 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Ամալիենբորգ թագավորական պալատական համալիրի մոտակայքում գտնվող Դեղին պալատում (Կոպենհագենի)։ Նրա ծնողներն էին գերմանական արքայազն Քրիստիան Շլեզվիգ Հոլշտեյն Զոնդերբուրգ Գլյուքսբուրգցին (1818-1906) և արքայադուստր Լուիզա Հեսսեն Կասելացին (1817-1898) [7](էջ 69-70): Ընտանիքում արդեն ունեին ավագ որդի՝ արքայազն Ֆրեդերիկը, Ալեքսանդրայից հետո ծնվել են կրտսեր երեխաները՝ Գեորգը, Դագմարը, Տիրան և Վալդեմարը։

Արքայադստեր ծնողները երկուսն էլ Դանիայի թագավոր Ֆրեդերիկ V-ի ծոռներն էին և Մեծ Բրիտանիայի թագավոր Գեորգ II-ի ծոռի թոռները։ Չնայած արքայական ծագմանը՝ Ալեքսանդրայի ընտանիքը բավականաչափ համեստ կենցաղ էր վարում[9]։ Արքայազն Քրիստիանը դանիական բանակում ծառայելու համար տարեկան ստանում էր շուրջ 800 ֆունտ ստեռլինգ։ Ընտանիքը բնակվում էր Դեղին պալատում, որը նրանց տրամադրել էր թագավոր Քրիստիան VIII-ը բնակության համար[10]։

Արքայադուստրն իր մերձավոր ազգականների և բարեկամների շրջանում հայտնի է եղել Ալիքս փաղաքշական անունով։ Երբ Ալեքսանդրան փոքրիկ աղջնակ էր, նրանց տանը հաճախ հյուր է եկել դանիացի հեքիաթագիր Հանս Քրիստիան Անդերսենը, որը երեխաներին պատմել է իր պատմությունները։

Հայրը որպես Դանիայի գահի ժառանգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1848 թվականին մահացել է Քրիստիան VIII թագավորը։ Գահ է բարձրացել նրա միակ որդի Ֆրեդերիկ VII-ը։ Նոր թագավորը երկու անգամ ամուսնացել է, բայց սերունդներ չի ունեցել։ Ինչի հետևանքով երկրում առաջացել էր գահի շարունակականության ճգնաժամ։ Ֆրեդերիկը Դանիայի արքան էր և Շլեզվիգ Հոլշտայնի դուքսը։ Շլեզվիգ Հոլշտայնում գործում էր Սալիկայի օրենք (լատ.՝ Lex Salica), ըստ որի կանաց գահակալություն չէր թույլատրվում։ Դանիայում այդպիսի օրենք չկար։ 1852 թվականին մեծ տերությունները Լոնդոնում հրավիրված համաժողովում լուրջ ուշադրության արժանացնելով դանիական հարցին՝ որոշում են ընդունվել, որ արքայազն Քրիստիան Շլեզվիգ Հոլշտայն Զոնդերբուրգ Գլյուքսբուրգցին կդառնա Դանիայի և Ֆրեդերիկի տիրապետության տակ եղած ողջ տիրույթների նոր արքան։ Այդպիսով Ալեքսանդրայի հայրը շրջանցել է գահի մյուս թեկնածուներին, այդ թվում, իր զոքանչին և կնոջ հարազատ եղբորը[11](էջ 8):

Քրիստիանին շնորհվել է Դանիայի արքայազնի տիտղոս և ամբողջ ընտանիքը տեղափոխվել է Բերնստորֆի պալատ։ Ալեքսանդրայի ծնողները՝ Քրիստիանը և Լուիզան թագավորի հետ սառը հարաբերությունների մեջ էին, քանի որ հավանություն չէին տալիս նրա երրորդ մորգանատիկ ամուսնությանը դերասանուհի Լուիզա Ռասմուսենի հետ[10]։

Կյանքը Դանիայում և կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընտանիքը շարունակել է համեստ կենցաղ վարել և պալատական կյանքի ինտրիգներին չի մասնակցել։ Ալեքսանդրան իր սենյակը կիսում էր փոքր քրոջ՝ Դագմարի հետ։ Երեխաները իրենք էին կարում իրենց հագուստները, հարթարում էին անկողինը և միասին սեղան էին նստում[12](էջ 17): Ալեքսանդրան և Դագմարը միասին լողի պարապմունքների էին հաճախում, որոնք ղեկավարել է հայտնի շվեդական լողորդուհի Նենսի Էդբերգը[13]։ Ալեքսանդրայի երիտասարդ տարիներն անցել են Բերնստորֆ պալատում։ Այնտեղ տնային ուսուցիչները նրան սովորեցնում էին անգլերեն, ֆրանսերեն և գերմաներեն, կրոնի հիմունքներ։ Վաղ մանկությունից Ալեքսանդրան երաժշտական հակումներ է ցուցաբերել։ Մայրը սովորեցրել է դաշնամուր նվագել, իսկ դայակները նկարել և երգել են սովորեցրել։ Ապագա թագուհին լավ նվագում էր դաշնամուր, իսկ ավելի ուշ տիրապետել է նաև մանդոլինին [14](էջ 178): Ալեքսանդրան հաճախ ձիավարել է հոր հետ միասին զբոսնելով մերձակայքում[8][15]։

Արքայադուստրը օծվել է Կրիստիանսբորգ պալատում, կոնֆիրմացիայի ծիսակարգով[10]։ Ամբողջ կյանքում Ալեքսանդրան եղել է բարեպաշտ, իսկ Մեծ Բրիտանիա տեղափոխվելուց հետո դարձել է Բարձր եկեղեցու հետևորդ [11](էջեր 125, 176): Ալեքսանդրան Լոնդոնում առաջին անգամ եղել էր մանկության տարիներին՝ մոր հետ միասին, Քեմբիջի դքսուհու հրավերով[14](էջ 234):

Ամուսնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարսնացուի ընտրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա Դանիացի. նկարիչ՝ Ռիչարդ Լաուխերտ, 1862-1863 թվականներ, Լոնդոնի Թագավորական հավաքածու

1859 թվականի վերջին, երբ լրացել էր Վիկտորիա թագուհու և նրա ամուսին արքայազն Ալբերտի ավագ որդու` Ուելսի արքայազն Ալբերտ Էդուարդի 18 տարին, ծնողները` նրա անկանոն սեռական կապերը սանձելու ակնկալությամբ սկսել էին նրան համապատասխան կին փնտրել[8](էջ 21)[16]: Մեծ Բրիտանիայի թագուհին իր դստերը՝ կրոնպրինցեսա Վիկտորիա Պրուսիացուն հանձնարարել էր գերմանական արքայադտրերից համապատասխան թեկնածուներ ընտրել (անգլո-պրուսական հարաբերություններն ամրապնդելու համար)։ Ընտրվածները ընդամենը մի քանիսն էին, որոնք, ըստ լոնդոնյան թերթերի հրապարակումների, «համապատասխանում էին կարգավիճակով, բողոքական էին և արքայազնից երիտասարդ»։ Վիկտորիայի ընտրած թեկնածուներն էին Մարիա Նիդերլանդցին, Էլիզաբեթ Վիդիացին, Աննա Հեսսեն Դարմշտադցին, Ալեքսանդրինա Պրուսիացին, Մարիա Գասպարինա Սաքսեն Ալտենբուրգցին և արքայադուստր Ալեքսանդրան[17]։ Թագուհին և նրա որդին հանդիպելով բոլոր պոտենցիալ հարսնացուների հետ՝ համապատասխան թեկնածու համարել են միայն Ալեքսանդրային։ Սկզբում Վիկտորիա թագուհին նույնիսկ չէր էլ դիտարկում Ալեքսանդրային դանիական ծագման և սահմանամերձ Շլեզվիգ Հոլշտայնի խնդրի պատճառով, քանի որ բրիտանական թագավորական ընտանիքի անդամների մեծ մասը Պրուսիայի կողմնակիցներ էին[18]։ Ի վերջո, վստահելով իր դստեր դրական կարծիքին, Մեծ Բրիտանիայի թագուհին և նրա ամուսինը ընտրություն են կատարել հօգուտ Քրիստիան արքայազնի դստեր, նրա թեկնածությունն անվանելով «միակը, որին մենք կընտրենք»[10]։ Իսկ Բելգիայի թագավոր Լեոպոլդը, Վիկտորիային գրած նամակում արտահայտելով Բերտիի վարքի մասին իր մտահոգությունները, Ալեքսանդրայի թեկնածությունը պաշտպանել է հետևյալ հիմնավորումով.

Aquote1.png Ալիկայի բնավորության մեջ ինչ-որ անկեղծ, ուրախ բան կա, որը նրան կօգնի թեթև վերաբերվել իրականությանը՝ առանց ցնցումների և վախերի մեջ ընկնելու[16]։ Aquote2.png

Բացի բրիտանական թագավորական տնից Ալեքսանդրա արքայադստերը՝ որպես իրենց գահաժառանգին արժանի կին, դիտարկում էին նաև Նիդեռլանդների թագուհի Սոֆիա Վյուրտեմբերգցին և ռուսական կայսր Ալեքսանդր II-ը[8]։

Ալեքսանդրայի և Ուելսի արքայազնի ծանոթությունը տեղի է ունեցել 1861 թվականի սեպտեմբերի 24-ին, գերմանական Շպայեր քաղաքում, երբ Վիկտորիա Պրուսիացին եղբորը ծանոթացրել է Դանիայի արքայադստեր հետ։ Բերտին, ինչպես նրան անվանում էին ընտանեկան շրջապատում, 16-ամյա արքայադստեր արտաքինը չհավանելով քրոջը ասել էր. «քիթը շատ երկար է, ճակատը՝ շատ նեղ»[16]։ Սակայն նա պետք է ամուսնանար և նախքան իր վերջնական ընտրություն կատարելը արքայադստերը հրավիրել է Անգլիա այցելել։

Գրեթե մեկ տարի անց, 1862 թվականի սեպտեմբերին, Վիկտորիա թագուհին առաջին անգամ հանդիպել է արքայադստեր հետ։ Հանդիպումը տեղի է ունեցել Լակեն թագավորական պալատում՝ Վիկտորիայի հորեղբոր՝ Բելգիայի թագավոր Լեոպոլդ I-ի տանը։ Թագուհին հաճելիորեն զարմացել է նրա գեղեցկությամբ և անբասիր վարվելաձևերով։ Թագուհին երիտասարդ աղջկան տվել է հավամրգու ճերմակ ճյուղ, որը պոկել էր արքայազն Ալբերտը Բալմորալում և ասել, որ հույս ունի, որ այն երջանկություն կբերի։ Ուելսի արքայազնն ամուսնության առաջարկությունն Ալեքսանդրային արել է սեպտեմբերի 9 -ին՝ իռլանդացի թեթևաբարո դերասանուհի Նելլի Քլիֆդենի հետ սիրավեպից և հոր մահից հետո[8][10][11][16][19]։

Ալեքսանդրան մեկնել է Լոնդոն 1862 թվականի նոյեմբերին, որտեղ թագուհին նրա հետ ավելի մոտիկից ծանոթանալու հնարավորություն է ունեցել։ Վիկտորիան, հավանելով Ալեքսանդրային, Պրուսիայում գտնվող իր դստերն այսպես է գրել.

Aquote1.png Որքան կսիրեր նրան թանկագին Ալբերտը։ Նա այնքան լավն է, այնքան համեստ, բնական[16]։ Aquote2.png

Հաջորդ անգամ, մի քանի ամիս անց, Ալեքսանդրան մեկնել է Մեծ Բրիտանիա թագավորական նավով։ 1863 թվականի հունվարի 15-ին Կոպենհագենում ստորագրվել է ամուսնական պայմանագիր[14]։ 1863 թվականի մարտի 7-ին նա ժամանել է Քենթ կոմսությունում գտնվող ծովափնյա Գրեյվզենդ քաղաք՝ եղբոր ուղեկցությամբ[18][20]։ 

Հարսանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարսանեկան լուսանկար Ալեքսանդրա և Ալբերտ Էդուարդ

Հարսանեկան արարողությունը տեղի է ունեցել 1863 թվականի մարտի 10-ին, Քենթերբերի արքեպիսկոպոս Չարլզ Թոմաս Լոնգլիի ղեկավարությամբ, Վինձոր ամրոցի Սուրբ Գեորգ մատուռում։ Արարողակարգի վայրի ընտրությունը լայն քննադատության է արժանացել հասարակության շրջանում։ Հարսանիքը կայացել էր Լոնդոնի արվարձանում, որտեղ գրեթե չկային հասարակ հանդիսատեսներ։ Հրավիրված հյուրերից շատերը դժգոհ էին շատ երկար ճանապարհից։ Հարսնացուի կողմից հրավիրվել էին միայն առավել մտերիմ ազգականները։ Թագավորական ընտանիքն այդ ժամանակ դեռևս սգում էր բոլորովին վերջերս մահացած արքայազն Ալբերտի կորուստը։ Հարսանիքին ներկա բոլոր կանայք մոխրագույն, մանուշակագույն կամ ծիրանագույն հագուստներ էին կրում[10], իսկ ինքը ՝ թագուհին պսակադրության արարողությանը հետևում էր Եկատերինա Արագոնացու էրկերից[21], իսկ դրան հաջորդած հարսանյաց ճաշկերույթին չմասնակցեց[16]։

Ալեքսանդրայի հարսանեկան հագուստը սպիտակ ատլասե զգեստ էր՝ կրինոլինով պահվող փարթամ կիսաշրջազգեսով։ Շլեյֆը[22] պատրաստված էր արծաթե մուարից[23]։ Հագուստը, ինչպես նաև քողը ժանեկազարդված էին չորս աստիճանական շերտերով։ Դեպի խորան նրան ուղեկցում էր հայրը և Քեմբրիջի դուքսը[14][18]։

Իր ամուսնության մասին Ալեքսանդրան գրել է կրոնպրինցեսա Պրուսիացուն.

Aquote1.png Գուցե դու կարծում ես, որ ես ուզում եմ քո եղբոր կինը դառանալ միայն նրա դիրքի համար, բայց, նույնիսկ, եթե նա կովբոյ լիներ, ես կսիրեի նրան նույնքան և որևէ մեկի հետ նրան չէի փոխի[8][16]։ Aquote2.png
Արքայազն Էդուարդի հարսանեկան նվերը

Իրենց մեղրամիսն ամուսիններն անցկացրել են Օսբորն Հաուսում, Ուայթ կղզում, որտեղ շնորհավորանքներ են ստացել Էտոն քոլեջի ուսանողներից, այդ թվում Ռենդոլֆ Չերչիլից[10]։ Թագուհին, որպես հարսանեկան նվեր, նորապսակներին նվիրել է Սանդրինգհեմյան պալատը[24]։ Ալեքսանդրան ամուսնուց նվեր է ստացել ադամանդե խույր, իսկ սկեսուրից՝ Վիկտորիա թագուհուց, օպալից և ադամանդներից պատրաստված վզնոց։ Դանիայի թագավորը Ալեքսանդրային նվիրել է ադամանդակուռ ոսկե խաչ, որը Դագմար Բոհեմացի թագուհու՝ դանիական միապետ Վալդեմար II-ի կնոջ խաչի ճիշտ պատճենն էր[18]։

Տարեվերջին Ալեքսանդրայի հայրը ժառանգել է դանիական գահը, Գեորգ եղբայրը դարձել է Հունաստանի արքա, իսկ կրտսեր քույր Դագմարը նշանադրվել է ռուսական գահի ժառանգորդ` ցեսարևիչ Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչի հետ։ Այդ ժամանակ քաղաքական իրադրությունը հագիստ չէր․ Դանիայի թագավորը շարունակում էր պայքարել Ավստրիայի և Պրուսիայի հետ Շլեզվիգ Հոլշտայնի համար։ Գերմանական զորքերը ներխուժեցին դքսություն և իշխանությունը զավթեցին։ Դրանով իսկ երկու հինգերորդով նվազեցնելով Դանիայի թագավորության տիրույթները։ Ի հեճուկս Վիկտորիա թագուհու և նրա դստեր Վիկտորիա Պրուսիացու, Ալեքսանդրան և Ալբերտ Էդուարդը հանդես էին գալիս ի պաշտպանություն դանիական կողմի։ Ընդհանուր առմամբ, գերմանացիների նկատմամբ հակակրանքը, որը տածում էին Ալեքսանդրայի ծնողները և հենց նա ինքը, պահպանվել է մինչև Ալեքսանդրայի կյանքի վերջը[15]։ Չնայած հակագերմանական հայացքներին, դանիայի արքայադուստրը շարունակել է մնալ Վիկտորիա Պրուսիացու մտերիմ ընկերուհին՝ գրեթե 40 տարի, ընդհուպ մինչև 1901 թվականի օգոստոսին քաղցկեղից վերջինի մահանալը[10]։

1864 թվականի սկզբին ծնվել է ամուսինների առաջնեկը՝ Ալբերտ Վիկտորը[14]։ Նա լույս աշխարհ էր եկել երկու ամիս ժամկետից շուտ։ Եվ հետագայում, Ալեքսանդրայի բոլոր վեց երեխաներն էլ ժամկետից շուտ են ծնվել։ Կենսագիր Ռիչարդ Հյուն գրում է, որ Ալեքսանդրան դիտավորյալ էր մոլորեցնում իր սկեսուրին երեխայի ծննդյան ամսաթվի հարցում, որպեսզի վերջինս չկարողանա ներկա գտնվել ծննդաբերությանը[25]։ Տիկին Բլեքբեռնը, որը արքայական ընտանիքի բուժքույրն էր, գրել է.

Aquote1.png Նա [Ալեքսանդրան] լիաթոք ուրախանում էր, երբ երեխաները վազեվազ մտնում էին մանկական սենյակ։ Նա հագնում էր ֆլանելե գոգնոցը և ինքն էր լողացնում երեխաներին, իսկ հետո նայում էր փոքր մահճակալներին քնած երեխաներին[10]։ Aquote2.png

Երրորդ երեխայի հղիության ընթացքում արքայադուստրը սկսել է տառապել հոդացավերից, ինչի հետևանքով նա սկսվել է կաղալ[8][10][11][16]։

Հասարակության մեջ թագաժառանգի կինը իրեն արժանապատիվ էր պահում և կարողանում էր բոլորի վրա լավ տպավորություն գործել, տանը քնքուշ էր հարազատների հետ, ուներ հումորի զգացում[11][12]։ Ազատորեն տիրապետում էր անգլերենին, բայց խոսում էր ընդգծված դանիական առոգանությամբ[8]։ Ալեքսանդրան սիրում էր պարել, չմուշկներով սահել և դայվինգ[10]։ Ի հեճուկս Վիկտորիա թագուհու, նա հաճախ էր ձիավարում, որը ըստ թագուհու, կարող էր խոչընդոտել երեխա ունենալուն[16][25]։ Թագուհու և նրա հարսի միջև պարբերաբար քաղաքական վեճեր էին ծագում Պրուսիայի նկատմամբ վերաբերմունքի շուրջ։ Ալեքսանդրան կտրականապես չէր աջակցում արքայադուստր Ելենայի՝ Բերտիի կրտսեր քրոջ ամուսնությունը գերմանական արքայազն Քրիստիան Շլեզվիգ Հոլշտայնցու հետ, որը Ավգուստենբուրգյան տան անդամ էր, որը ակնկալում էր Շլեզվիգ Հոլշտայնի դքսի գահին բազմել[15]։

Ուելսի արքայադուստր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա Դանիացի
նկարիչ՝ Ֆրանց Կսավեր
1864 թվական
Թագավորական հավաքածու, Լոնդոն

1864 թվականի աշնանը թագավորական զույգը պաշտոնական այցով մեկնել է Սկանդինավյան թերակղզու երկրներ[16](էջ 97): 1868 թվականի ապրիլին ամուսինները մեկնել են Իռլանդիա։ Այդ ժամանակ Ալեքսանդրան դեռ նոր էր կազդուրվել ծննդաբերությունից հետո, սկսել էր քայլել առանց հենակների և արդեն հղի էր չորրորդ երեխայով[11](էջ 94): Թագավորական զույգն արտասահմանյան ուղևորության ժամանակ եղել է Ավստրիայում, Եգիպտոսում, Հունաստանում։ Ճանապարհորդությունը տևել է վեց ամիս։ Հունաստանում եղած ժամանակ նրանք այցելել են Ալեքսանդրայի եղբորը՝ Գեորգ I թագավորին, որից հետո մեկնել են Ղրիմ՝ այցելեցին վայրեր, որտեղ մարտական գործողություններ էին ծավալվել Ղրիմի պատերազմի ժամանակ, ինչպես նաև եղել են Իսմայիլ-Փաշայի հարեմում։ Ուելսի արքայադուստրը Թուրքիայի պատմության մեջ եղել է առաջին կինը, որին թույլատրվել էր ընթրիքի ժամանակ նստել սուլթանի կողքը[10](էջ 93-100):

Ալեքսանդրայի և նրա ամուսնու համար Սանդրինգհեմյան պալատը ամենասիրելի նստավայրն է եղել։ Լոնդոնում նրանք բնակվում էին Մարլբորո հաուսում (անգլ.՝ Marlborough House): Շատ կենսագիրներ համակարծիք են այն հարցում, որ Դանիայի արքայադստեր և անգլիական գահաժառանգի ամուսնությունը երջանիկ է եղել, որի վկայությունն էին վեց երեխաները և երկար տարիներ ամուսնու հետ ինտենսիվ նամակագրությունը։ Սակայն կենսագիրները գրում են, որ Ալբերտ Էդուարդը բավարար ժամանակ չէր տրամադրում Ալեքսանդրային և ժամանակի ընթացքում նրանց հարաբերությունները սառել են։ 1871 թվականին, երբ Ալբերտը հիվանդացել էր որովայնային տիֆով և որն էլ արքայազն Ալբերտի մահվան պատճառն էր դառնալու, Ալեքսանդրան խնամել է ամուսնուն, որի շնորհիվ նրանց հարաբերությունները կրկին ջերմացել են[11](էջ 110)[10](էջ 111):

Արքայազն Էդուարդին հասարակությունը քննադատաբար էր վերաբերվում, քանի Ալեքսանդրայի ռևմատիկ ցավերի ժամանակ նրա նկատմաբ բավարար հոգատարություն չէր ցուցաբերել[25](էջ 132-134): Բացի այդ, ամբողջ ամուսնության ընթացքում Ալբերտ Էդուարդը բազմաթիվ սիրուհիներ է ունեցել։ Նրա սիրուհիներից են եղել դերասանուհի Լիլի Լենգտրին և Սառա Բեռնարը, Դեյզի Գրենվիլ, կոմսուհի Ուորլիկը, իսկ «աշխարհիկ առյուծ» Ալիսա Կեպելի հետ կապը շարունակվել է Էդուարդի կյանքի վերջին 12 տարիների ընթացքում։ Ամուսնու բոլոր սիրուհիներից Ալեքսանդրան առավել բարեհաճ վերաբերմունք է ցուցաբերել հենց Ալիսայի նկատմամբ[26]։ Ալեքսանդրան 1910 թվականին նրան անգամ թույլատրել էր այցելել Էդուարդի մահիճին[11](էջ 271)[12](էջ 18, 180): Ինքը՝ Ալեքսանդրան ամբողջ կյանքում հավատարիմ է եղել ամուսնուն[11](էջ 100-101):

Ալեքսանդրան տառապել է ժառանգաբար փոխանցված ականջի սկլերոզից, որը տարիների ընթացքում նրան գրեթե խուլ էր դարձրել։ Հիվանդության պատճառով նա ավելի ու ավելի հաճախ էր ժամանակ անցկացնում երեխաների շրջապանում, մեկնում էր Դանիա հարազատների մոտ և ձիավարում էր։ Ալեքսանդրան ամբողջ կյանքում սիրել է շներ[11]։ 1870-ական թվականներին նա սկսել է սիրողական լուսանկարչությամբ զբաղվել՝ դասեր ստանալով հայտնի լուսանկարիչ Ֆրեդերիկ Ռալֆից։ Ալեքսանդրայի որոշ աշխատանքներ ներկայացվել են ցուցահանդեսում, 1897 թվականին[8]։

1871 թվականին Ուելսի արքայադուստրը մի վերջին անգամ հղիացել է, որից ծնված որդին՝ Ալեքսանդր Ջոնը, հաջորդ օրն իսկ մահացել է։ Ալեքսանդրան թագուհուն խնդրել էր հասարակությունից թաքցնել երեխայի մահը, բայց Վիկտորիայի պնդմամբ պաշտոնական սգո օր է հայտարարել։ Մամուլում երեխայի մահը նկարագրվել է որպես դժբախտ վիժում և անտանելի դիմակահանդես։ Երեխային հուղարկավորել են Սանդրինգհեմի Սուրբ Մարիամ Մագթաղենացի եկեղեցում, լիովին գաղտնի, ի տարբերություն իր նախնիների, որոնց դարեր շարունակ թաղել էին Վինձոր ամրոցում[10](էջ 80-85):

1873 թվականին ցեսարևիչ Ալեքսանդրը տիկնոջ՝ Մարիա Ֆեոդորովնայի հետ (Ալեքսանդրայի քրոջ, որի առաջին փեսացու Նիկոլայը մահացել էր 1865 թվականին Նիցցայում) և ավագ երեխաների հետ հյուրընկալվել են Ուելսի արքայազնի և Ալեքսանդրայի մոտ՝ Մարլբորո հաուսում։ Անգլիացի և ռուս հարազատները այցելում էին թատրոններ, ազնվական պարահանդեսներ, թագավորական նստավայրեր և մի քանի անգամ եղել են Վիկտորիա թագուհու մոտ ընդունելության[27]։ Հաջորդ տարի ժառանգորդ զույգը մեկնել է Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ Բերտիի կրտսեր եղբայր Ալֆրեդը ամուսնանում էր Ալեքսանդր II կայսեր միակ դստեր՝ մեծ իշխանուհի Մարիայի հետ[11]։ 1875-1876 թվականներին Ուելսի արքայազնը ութ ամիս ճամփորդել է Հնդկաստանում, իսկ Ալեքսանդրան, ի հեճուկս իրեն, մնացել էր տանը։ Այդ ընթացքում Ալբերտը վայելում էր իր ազնվական ընկերների ընկերակցությունը, զբաղվում որսորդությամբ, հրաձգությամբ՝ այցելելով տեսարժան վայրեր[10]։ Նույն թվականին Ալեքսանդրան իր զարմուհի Մարիա Էդինբուրգցու կնքամայրն է դարձել․ Մարիան հետագայում դառնալու էր Ռումինիայի թագուհի[28]։

Ալեքսանդրան ամուսնու և երեխաների հետ ամեն տարի ամռանը մեկնում էին Դանիա, որտեղ Ֆրեդերիկսբորգում ամբողջ Եվրոպայից հավաքվում էին դանիական միապետերի արքայական հարազատները[14]։

Ալեքսանդրա Դանիացի (ձախից) և նրա քույրը, այն ժամանակ դեռ ցեսարևնա Մարիա Ֆեոդորովնա, 1875

1877 թվականի գարնանը Ալեքսանդրան մեկնել է Հունաստան՝ բուժման և արքա եղբորը հյուընկալելու։ 1877-1878 թվականների Ռուս-թուրքական պատերազմի վերաբերյալ Ուելսի արքայադուստրը արտահայտվել է ի օգուտ Ռուսաստանի, իսկ Օսմանյան կայսրության և Հունաստանի սահմանների վերանայման հարցում հանդես է եկել ի օգուտ վերջինիս։

Ալեքսանդրան շատ դժվարությամբ է բաժանվել իր ավագ որդիներից՝ Ալբերտ Վիկտորից և Գեորգից, երբ նրանք՝ ռազմա-ծովային նավատորմում իրենց ծառայության և ընդհանուր կրթության շրջանակներում, ուղևորվում էին ամբողջ աշխարհով արտասահմանյան շրջագայության։ Հրաժեշտ տալով որդիներին, Ալեքսանդրան անընդհատ հեծկլտացել է, իսկ հետագա երեք տարիներին, այդ ամբողջ ճանապարհորդության ընթացքում նամակներ է ուղարկել նրանց։

1881 թվականին ամուսինները մեկնել են Սանկտ-Պետերբուրգ՝ որպես Մեծ Բրիտանիայի արքունիքի ներկայացուցիչներ, կայսր Ալեքսանդր III և կայսրուհի Մարիա Ֆեոդորովնայի թագադրման ժամանակ։ Գտնվելով Ռուսաստանում, Ալեքսանդրան իր ողջ ժամանակն անցկացրել է թագուհի քրոջ ընկերակցությամբ[10][11]։

Որպես անգլիական գահի ժառանգորդ, Ուելսի արքայադուստրը կատարել է բազմաթիվ հասարակական պարտականություններ։ Ըստ Վիկտորիա թագուհու խոսքերի.

Aquote1.png Ալեքսանդրան ստանձնել է հանրային գործերը, լարվածությունից և հոգնածությունից ինձ ազատելով։ Նա շուկաներ է բացում, համերգներ և հիվանդանոցներ է հաճախում իմ փոխարեն... նա երբեք չի դժգոհում, ընդհակառակը, փորձում է ապացուցել, որ դա նրան հաճույք է պատճառում, բայց այն ինձ համար շատ հոգնեցուցիչ զբաղմունք է[10]։ Aquote2.png

Հասարակությունը միշտ ողջունել է թագավորական ընտանիքին։ Մի անգամ, Իռլանդիայի Կորկ քաղաքում այցի ժամանակ, զույգը հանդիպել է դժգոհ ամբոխի, որը մեծ մասամբ իռլանդական ազգայնականներից էր կազմված։ Հավաքվածները սուլել են բարձրաստիճան հյուրերին, փայտերով և սև դրոշներով թափահարել։ Ինչպես գրել են բրիտանական թերթերը, «չնայած ամբոխը կատաղած էր, Ալեքսանդրան բարեհամբույր էր և ժպտերես, իսկ հավաքված մարդկանց բնութագրել է որպես խանդավառ»։ Այդ իռլանդական այցի ժամանակ Ալեքսանդրան Դուբլինում ստացել է Տրինիտի քոլեջի դոկտորի աստիճան։ Նա հատուկ հոգածություն է ցուցաբերել Թագավորական հիվանդանոցի խնդիրներին, որտեղ հաճախել է պարբերաբար։ Այնտեղ ապագա թագուհին անձամբ ծանոթացել է Ջոզեֆ Մերիկի հետ, որը հայտնի էր որպես Մարդ-Փիղ՝ մարմնի սարսափելի ձևախախտումների համար[10][11]։

1892 թվականին ավագ որդու մահը մեծ հարված էր Ուելսի արքայադստեր համար։ Նրա մահից հետո սենյակները, որտեղ ապրել էր արքայազնը, նրա անձնական իրերը և դիմանկարները մոր կարգադրությամբ մնացին նույն տեսքով, ինչպես վարվել էր Վիկտորիա թագուհին՝ 1861 թվականին արքայազն Ալբերտի մահից հետո։ Ավագ որդու մահվան կապակցությամբ Ալեքսանդրան ասել է. «Ես թաղեցի իմ հրեշտակին, իսկ նրա հետ նաև իմ երջանկությունը»։ Մոր և երեխաների միջև պահպանված նամակները վկայում են նրանց մտերիմ հարաբերությունների մասին[10][11]։

1894 թվականին Լիվադիայում մահացավ Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր III-ը։ Նոր թագավոր դարձավ Ալեքսանդրայի եղբորորդի Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչը։ Ալեքսանդրան երկուսուկես ամսով մեկնեց Ռուսաստան, որտեղ լիովին աջակցեց հարազատ քրոջը, որը ծանր էր տանում ամուսնու մահը։ Ամուսնու, հոր, եղբոր և այլ ազգականների հետ Ալեքսանդրան մասնակցել է Սանկտ Պետերբուրգում կայացած կայսեր հուղարկավորությանը։ 1896 թվականի մարտ-ապրիլ ամիսներին նա անցկացրել է Լազուրե ափին իր դստրերի՝ Վիկտորիայի և վերջերս ամուսնացած Մոդի ընկերակցությամբ, քրոջ՝ Մարիա Ֆեոդորովնայի և հարազատներից մեծ իշխաններ Գեորգիի և Միխայիլի հետ[10][11][14][27]։

1898 թվականին մահացավ Ալեքսանդրայի մայրը՝ Դանիայի թագուհի Լուիզան։ Հոկտեմբերի 15-ին բազմաթիվ հարազատներ էին ներկա Ռոսկիլդե տաճարում (դանիերեն՝ Roskilde Domkirke) կայացած նրա հուղարկավորությանը[14]։

Ուելսի արքայադուստր կոչումը Ալեքսանդրան կրել է ավելի երկար, քան մեկ ուրիշը դրանից առաջ և հետո[18][24]։

Ալեքսանդրան թագադրման օրը. նկարիչ՝ Լյուկ Ֆիլդս, 1905 թվական, Թագավորական հավաքածու, Լոնդոն

Թագուհի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կառավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1901 թվականի հունվարի 22-ին Վիկտորիա թագուհու մահից հետո Ալբերտ Էդուարդը, ով ընդունել է գահակալման Էդուարդ VII անունը, և Ալեքսանդրան դարձան բրիտանական միապետեր։ Նույն տարում նոր թագուհուն շնորհվեց Կապիչի շքանշան։ 1488 թվականից ի վեր նա եղավ առաջին տիկինը, որն արժանացել է այդ ասպետական պատվին[10][29]։ Երկու ամիս անց արքայազն Գեորգը, Յորքի դուքսը և նրա կին Վիկտորիա Մարիան մեկնեցին կայսրությունով մեկ շրջայցի, իրենց երեխաներին թողնելով թագավորի ու թագուհու խնամքի տակ։ Ալեքսանդրան Գեորգի մի քանի երեխաների կնքամայրն էր. ապագա թագավոր Էդուարդ VIII, Քենթի դուքս Գեորգի և արքայադուստր Մարիայի, ինչպես նաև իր թոռ Ալեքսանդր Կոնաուտացու[28]։ Թագադրման արարողությունը նախատեսում էին անցկացնել 1902 թվականի հունիսին, Յորքի դքսի և նրա կնոջ վերադարձից հետո, սակայն այն տեղափոխվել է Էդուարդի կույր աղիքի բորբոքման պատճառով։ Թագուհին զորահանդեսին և թագավորական ձիավարությանը ներկա եղավ առանց ամուսնու։ Թագավորի վիրահատությունը կատարվել է վիրաբույժ Ֆրեդերիկ Տրիվզի ղեկավարությամբ։ Ամուսնու ապաքինվելուց հետո, 1902 թվականի օգոստոսի 9-ին տեղի է ունեցել թագադրումը Լոնդոնի աբբայությունում։ Նոր թագը, որում տեղադրված էր հայտնի Կոխինուր ադամանդը, Ալեքսանդրայի գլխին դրել է Յորքի արքեպիսկոպոս Ուիլյամ Մակլագանը (էջ 243-249)[11]։

Գահ բարձրանալուց հետո Ալեքսանդրայի պարտականությունների շրջանակը ընդլայնվել էր։ Նա իր ծառաների և ֆրեյլինների (պալատական ազնվական տիկնայք) մեծ մասին պահպանել է իրենց պաշտոններում։ Երկար տարիներ նրան որպես անձնական քարտուղար և ննջարանի վերահսկող է ծառայել լեդի Շառլոտա Նոլիսը։ 1903 թվականի դեկտեմբերի 10-ին, երբ թագուհին գտնվում էր Սանդրինհեմում, Շառլոտայի սենյակում, որը գտնվում էր Ալեքսանդրայի անձնական հանգստի սենյակների ներքևում, առաստաղի գերանը սկսել է այրվել։ Լեդի Նոլիսը պալատում տագնապ է բարձրացրել և Ալեքսանդրային անձամբ հանել է անվտանգ տեղ, որի համար ավելի ուշ պարգևատրվել է ոսկե մեդալով[30]։ Մեծ դքսուհի Մեկլեմբուրգ Ստրելիցկային ասել է. «Մենք պետք է արժանին մատուցենք ծեր Շառլոտին, քանի որ նա փրկեց թագուհու կյանքը»[11]։

1905 թվականի մարտի 22-24 թագուհին իր կրտսեր դստրերի և փեսայի՝ արքայազն Կարլ Դանիացու (ապագա Նորվեգիայի թագավոր) ուղեկցությամբ իրականացրել է իր պաշտոնական այցը Պորտուգալիա՝ ի պատասխան պորտուգալական միապետերի Մեծ Բրիտանիա նախորդ տարվա այցի։ Առաջին օրը Ալեքսանդրան հանդիպել է թագուհի Ամելիայի և այրիացած թագուհի Մարիա Պիայի հետ։ Հաջորդ օրը Կարլ արքայազնի ուղեկցությամբ զբոսնել է քաղաքի կենտրոնում առանց պահակախմբի։ Այցի վերջին օրը նա այցելել է քաղաք Սինտրա փեսայի հետ և ճաշել է այրիացած թագուհու ընկերակցությամբ։ Նույն օրը հյուրերը մեկնել են տուն[31]։

Ձմռանը 1905-1906 թվականի Յորքի դուքսը կնոջ հետ միասին կրկին մեկնել են արտերկիր՝ Բրիտանական Հնդկաստան, թողնելով թոռների խնամքը նախնիներին։ Այդ ձմռանը 87 տարեկան հասակում իր դստեր Մարիա Ֆեոդորովնայի ձեռքերում մահացել է թագավորը՝ Դանիական արքա Քրիստիան IX, Ալեքսանդրայի հայրը։ 1907 թվականին թագուհին քրոջ հետ  միասին Դանիայում փոքր Վիդերե վիլլա են գնել, որտեղ միասին շատ ժամանակ են անցկացրել որպես մասնավոր անձիք։ 1908 թվականին թագուհին ամուսնու և Վիկտորիա դստեր հետ պաշտոնական այցով մեկնել է Ռուսական կայսրություն։ 1909 թվականի գարնանը Էդուարդ VII, Ալեքսանդրան և այրիացած կայսրուհին Միջերկրական ծովով ճամփորդել են։ Նրանք այցելել են Իտալիա, որտեղ կատարել են պաշտոնական այց թագավոր Վիկտոր Էմանուիլ III-ին և նրա տիկնոջը Ելենային[11][27]։

Ալեքսանդրա 1904

Շատ կենսագիրներ գրում են, որ Ալեքսանդրային դիտավորյալ չեն ցույց տվել բազմաթիվ պետական թղթեր և սահմանափակել են արտասահմանյան այցերի քանակը, որ նա չկարողանար ազդել ամուսնու քաղաքական որոշումների վրա։ Թագուհին դեմ է Գերմանիայի, նրա էքսպանսիայի և Եվրոպայի  քաղաքական ասպարեզում նրա հետ ցանկացած մերձեցմանը։ Օրինակ, 1890 թվականին Ալեքսանդրան գրել է բաց ուղերձ է բրիտանացի նախարարներին ու զինծառայողներին, որում կոչ է արել չեղյալ հայտարարել բրիտանական կղզի Հելգոլանդը գերմանական գաղութ Զանզիբարի հետ փոխանակումը։ Նա նշել է, որ կղզին ռազմավարական նշանակություն ունի Մեծ Բրիտանիայի համար և պատերազմի դեպքում, նա կարող է ետ մղել գերմանական ագրեսիան[11]։ Չնայած Ալեքսանդրայի ջանքերին, 1890 թվականի հուլիսի 1-ին ստորագրվեց կղզին գաղութի հետ փոխանակման Զանզիբարի պայմանագիրը։ Գերմանացիները ամրապնդվել են Հելգոլանդում, և ըստ գրող Ռոբերտ Էնսօրի, Ալեքսանդրայի կանխատեսման համաձայն կղզին «հանցավոր գործողությունների և ծովում Գերմանիայի պաշտպանության անկյունաքարը դարձավ»[32]։ Գերմանական Frankfurter Zeitung թերթը Ալեքսանդրա թագուհուն և նրա կայսրուհի քրոջը անվանել է միջազգային հակագերմանական դավադրության կենտրոն։ Ալեքսանդրան ամբողջ կյանքըում չի վստահել է իր եղբորորդին, գերմանական կայսեր Վիլհելմ II-ին, անվանելով նրան «մեր ներքին թշնամին»[10]։

1910 թվականին Ալեքսանդրան բրիտանական միապետների տիկիններից առաջինն էր, որը ներկա է եղել մեծ Բրիտանիայի համայնքների Պալատի քննարկմանը։ Երկու ժամ նա նստել է կանանց համար նախատեսված հատվածում, երբ քննարկվում էր օրինագծերի վրա լորդերի պալատի վետո դնելու իրավունքը վերացնելու մասին Պառլամենտի մասին օրենքը։ Մասնավոր կարգով Ալեքսանդրան արտահայտել է այն ընդունելու իր անհամաձայնությունը։ Դրանից հետո նա հեռացել է հունական կղզի Կերկիրա, որտեղ այցելել է եղբորը։ Գտնվելով արձակուրդում, նա թագավորի առողջության վատթարացման մասին լուր է ստացել և անմիջապես մեկնել է Լոնդոն։ Նա ժամանել է թագավորի մահվանից մի քանի ժամ առաջ, որը տեղի է ունեցել գիշերը մայիսի 6-ին։ Թագուհին անձամբ է նրան թթվածին տվել շնչառությունը հեշտացնելու համար նախատեսված բալոնից։ Ալեքսանդրան տեղեկացրել է պալատական Ֆրեդերիկ Պոնսոբնիին։ «Ես ինձ քար եմ զգում, որը չի կարող շնչել, չի կարողանում լաց լինել և հասկանալ, թե իրականում ինչ է կատարվում»։ Նրա մահից հետո Ալեքսանդրան Բուքինգհեմյան պալատից տեղափոխվել է Մարլբորո հաուզ, պահպանելով Սանդրինգհեմը[10][11][33]։

Այրիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա թագուհի, 1923 թվական

Լինելով այրի՝ Ալեքսանդրան դարձել է մայր թագուհի նոր թագավորի Գեորգ V-ի ժամանակ։ 1910 թվականից մինչև կյանքի վերջը նա կրել է նորին Մեծություն թագուհի Ալեքսանդրա տիտղոսը։ Ամուսնու մահից հետո առաջին ամիսներին Ալեքսանդրան չի մասնակցել հասարակական կյանքին և մեկուսացած ապրել է Սանդրինհեմում, որտեղ նրան այցելում էին միայն ամենամոտ ընկերներն ու հարազատները։ Հաջորդ տարի որդու թագադրմանը նա չի մասնակցել։ Այրիցած թագուհին շուտով վերադարձել է իր պարտականություններին։ Նա զբաղվել է կրթության, առողջության, բարեգործության և քույրական գործի հարցերով։ 1912 թվականից ամեն տարի անցկացվում է Ալեքսանդրա Ռոուզի օր, տոն, որը նվիրված է Դանիայի արքայադստեր Մեծ Բրիտանիա գալու 50-ամյակին։ Այդ օրը հաշմանդամ մարդկանց պատրաստած արհեստական վարդերը վաճառքի են դրվում, իսկ ստացված գումարով օգնում են կին կամավորներինց, որոնք աշխատում են հիվանդանոցում։ Այժմ միջոցառման անցկացումը դրվել է թագուհու թոռնուհու վրա՝ արքայադուստր Ալեքսանդրա Քենթացիի։ Ամուսնու մահից հետո թագուհին այսպես է բնորոշել իր հրապարակային կյանքը. «Ես չեմ հանձնվի. Ես առաջ կգնամ։ Ես աշխատելու եմ մինչև վերջ»[10]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ օտարերկրյա միապետներին և արքայազններին Վինձոր ամրոցի սուրբ Գեորգ մատուռում Կապիչի շքանշաններ փակցնելու սովորությունը, որով նրանց բարձրացնում էին ասպետական արժանապատվության պատվանդանին, հասարակության կողմից կոշտ քննադատության է արժանացել, քանի որ ասպետական շքանշանի արժանացած շատերը կռվում էին Մեծ Բրիտանիայի դեմ։ Մայր-թագուհին միացել է «պոկել այդ սարսափելի գերմանական շքանշանները» պահանջին։ Հասարակական ճնշման ներքո թագավորը զրկել է բոլոր գերմանական շքանշանակիրներին առավելության նշան շքանշանից։ Ալեքսանդրան, սակայն պաշտպանել է իր արքայական ընտանիքի հեսենյան ազգականներին, որոնք իր կարծիքով «միայն զինվորներ էին կամ ենթականեր, որոնք կատարում են գերմանական դաժան տիրակալի հրամանները»[11]։ Թագուհին դեմ է եղել արքայազն Լյուդվիգ Բատենբերգցուն իր գերմանական ծագում ունենալու համար Առաջին ծովային լորդի պաշտոնից ազատելուն[10]։ Պատերազմի ընթացքում նա պարբերաբար հաճախել է հիվանդանոցներ և հոսպիտալներ, որտեղ շփվել է զինվորների հետ։ 1915 թվականի հունվարի 19-ին, երբ թագուհին Սանդրինգհեմում էր գտնվում պալատի շրջակայքը ռմբակոծության ենթարկվեց Զեփելինից (անգլ.՝ Zeppelin)[10]: 1918 թվականի ամռանը Ալեքսանդրայի ազգական, նախկին ռուսական կայսր Նիկոլայ II-ը, նրա կինը (որը Էդուարդ VII թագավորի հարազատ քույրն էր), նրանց երեխաները սպասավորները գնդակահարվել են բոլշևիկների կողմից Եկատերինբուրգի Իպատևյան տանը։ Այրիացած թագուհին Գեորգ արքային խնդրել է միջոցներ ձեռնարկել իր քրոջը փրկելու համար, որը այն ժամանակ դստեր և մյուս Ռոմանովների հետ Ղրիմում էին գտնվում։ 1919 թվականի մարտին Մարիա Ֆեոդորովնայի համար HMS Marlborough հատուկ գծանավն է ուղարկվել և Ղրիմում գտնվող Ռոմանովների ընտանիքի անդամներին արտասահման են տեղափոխել[24]։ Մայիսի 8-ին Ալեքսանդրան Լոնդոնում հանդիպել է քրոջ հետ։ Թագուհու ջանքերի շնորհիվ նրա քրոջ համար հատուկ հիմնադրամ է ստեղծվել, որից նա անգլիայի թագավորից տարեկան 10 000 ֆունտ ստեռլինգ նպաստ է ստացել[15][27]։ Ալեքսանդրա թագուհին հատուկ ուշադրության է արժանացրել նրա կրտսեր թոռանը՝ արքայազն Ջոնին, որը էպիլեպսիայով հիվանդ էր և մեկուսացած ապրում էր իր դայակի հետ։ Ի տարբերություն երեխայի ծնողների, թագուհին հաճախակի էր գնում Սանդրինգհեմ` թոռանը տեսակցության, մինչև 1919 թվականին նրա մահանալը։ Երիտասարդ արքայազնը հուղարկավորվել է Ալեքսանդրայի նորածին որդու կողքին, սուրբ Մարիա Մագդալենայի եկեղեցում (էջ 285-293)[10]։

1920-ական թվականների սկզբին այրիացած թագուհին այցելել է մի քանի ընտանեկան հարսանիքներ, այդ թվում, կայսրուհի քրոջ ուղեկցությամբ, իր թոռան՝ Յորքի դուքս Ջորջի և տիկին Էլիզաբեթ Բոուզ Լայոնի, ապագա թագավորի ու թագուհու հարսանիքին[10]։ Մտերիմներից շատերը հավաստել են, որ պատերազմից հետո խիստ ծերացել էր, ինչը չէր նկատվել մինչև պատերազմական տարիները[11]։ Նա սկսել էր կրել մութ քողեր և շպարվում էր բավականին հաստ շերտով դիմահարդարվելով։ Այդ պատճառով նրա դեմքը, ինչպես գրել են, «էմալի նման» էր երևում[12]։

Այդ ժամանակից սկսած Ալեքսանդրան այլևս չի լքել Բրիտանական կղզիները։ 1920 թվականին նրա աչքի արյունատար անոթը պայթեց, որի հետևանքով որոշ ժամանակ տեսողությունը վատացել էր։ Կյանքի մայրամուտին թագուհին տառապում էր ամնեզիայից և խոսքի խնդիր ուներ։ Այրիության ամբողջ ժամանակաշրջանում նրա միջնեկ դուստրը՝ արքայադուստր Վիկտորյան միշտ նրա կողքին է եղել։ Նրան հաճախակի այցելել է քույրը, որը Ղրիմից մեկնելուց հետո ապրում էր Դանիայում, Հվիդյորե վիլլայում[11][24][27]։ Այրիացած թագուհու մտերիմ ընկերուհիներից էր Հունաստանի թագուհի Օլգան, որն այդ ժամանակ ապրում էր Լոնդոնում` իր դուստր Մարիայի հետ։

1925 թվականի նոյեմբերի 15-ին թագուհին վերջին անգամ մի փոքր ուղևորություն է կատարել Սանդրինգհեմի շրջակայքով։ Հաջորդ օրը պաշտոնական տեղեկագիր է արձակվել, որտեղ հաղորդվել է, որ Ալեքսանդրան մի քանի անգամ սրտի նոպաներ է ունեցել։ Նա մահացել է 1925 թվականի նոյեմբերի 20-ին Սանդրինգհեմում։ Նրա կողքին էին թագավորիը, թագուհին և նրանց երեխաները։ Հուղարկավորվել է ամուսնու կողքին՝ Վինձոր ամրոցի Սուրբ Գեորգ մատուռում[7][10]։

Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա թագուհու հուշարձան, Լոնդոն

1932 թվականի հունիսի 8-ին, Ալեքսանդրա Ռոուզի օրը Լոնդոնում բացվել է Ալեքսանդրա թագուհու հուշարձանը, որի հեղինակն է քանդակագործ Ալֆրեդ Գիլբերտը[34]։ Հուշարձանի բացման ժամանակ այդ առիթով հատուկ պատրաստված ձոն է կատարվել, որի երաժշտությունը գրել է հայտնի անգլիացի կոմպոզիտոր և թագավորական երաժշտության վարպետ Էդուարդ Էլգարը ճանաչված բանաստեղծ Ջոն Մեյսֆիլդի բառերի հիման վրա[35]։

Մեծ Բրիտանիա տեղափոխվելով Ալեքսանդրան կարճ ժամանակում կարողացել է ժողովրդականություն նվաճել բրիտանական ժողովրդի շրջանում[10][11][12]։ Անգլիական թագաժառանգի հետ ամուսնության տարում ի պատիվ Ուելսի նոր արքայադստեր, նրա անունով է կոչվել վերջերս վերակառուցված Ալեքսանդրա պալատը և դրան հարող այգին։ Մեծ Լոնդոնն ունի մոտ 67 ճանապարհներ և փողոցներ, որոնք կրում են բրիտանական թագուհու անունը[36]։ Մահդիստների ապստամբության (արաբերեն مهدي‎‎, ISO 233: mahdī օծյալ) ժամանակ վիրավորներին օգնություն ցուցաբերելու համար Ալեքսանդրան իր սեփական խնայողությունների հաշվին նավ է ուղարկել, որը ի պատիվ նրա կոչվել է «Ալեքսանդրա»։ 1897 թվականին տեղի է ունեցել Վիկտորիա թագուհու գահակալության ադամանդե հոբելյանը, որի կապակցությամբ Ալեքսանդրայի ղեկավարությամբ Մեծ Բրիտանիայի աղքատ ընտանիքներից 40 000 բնակիչների համար ճաշկերույթ է կազմակերպվել։ Անգլո-բուրական պատերազմի ժամանակ նա բժշկական նավ է ուղարկել Աֆրիկա, որը կրել է «Ուելսի արքայադուստր» անունը[8]։ Ի հիշատակ թագուհու, Լոնդոնի Թագավորական հիվանդանոցում կանգնեցվել է Ալեքսանդրայի արձանը ամբողջ հասակով[14][37]։

Թագավորական զույգի ֆինանսների վարման պարտականությունը, որոնցում Ալեքսանդրան ոչինչ չէր հասկանում, վերապահված է եղել սըր Դայտոն Պրոբինին։ Նրա թոռան՝ Էդուարդի, Վինձորի դքսի խոսքերով. «Թագուհու առատաձեռնությունը երբեմն տարակուսանք էր առաջացնում նրա ֆինանսական խորհրդատուների մոտ։ Ամեն անգամ, երբ նա ֆինանսական օգնություն խնդրող նամակ էր ստանում, թագուհին անմիջապես ուղարկում էր գումարը, նույնիսկ չհավաստիանալով, թե ուղարկողը իրո՞ք կարիքի մեջ է, թե՝ ոչ»[38]։ Ալեքսանդրան ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում իր շռայլության մասին ծառայողների բողոքներին և հաճախ նրանցից հեռու էր մնում կամ ձևացնում էր, թե չի լսում[11]։

Ալեքսանդր Դանիացի, նկարիչ՝ Ֆիլիպ դե Լասլո

Ամբողջ կյանքում Ալեքսանդրան հասարակությունից թաքցրել է պարանոցի վրայի ոչ մեծ սպին, հավանաբար, մանուկ հասակում վիրահատության հետքը[10]։ Թերությունը թաքցնելու համար նա հագնում էր չոկեր կամ բարձր օձիքներով զգեստներ։ Ալեքսանդրայի շնորհիվ չոկերը հայտնի է դարձել բրիտանական հասարակությանը և ավելի քան 50 տարի նորաձև է համարվել։ Ալեքսանդրան այնքան մեծ ազդեցություն է ունեցել նորաձևության վրա, որ երբ 1867 թվականին նա ռևմատիզմի ուժեղ նոպա է ունեցել և սկսել է կաղալ, շատ կանայք սկսել են պատճենել այդ հիվանդությունը, այն անվանելով Ալեքսանդրայի կաղություն[8]։ Նա կրել է Ռեդֆերն բրիտանական նորաձևության տան հագուստը։ Գնումներ է կատարել Փարիզում Ժակ Դյուսեից կամ Ֆրոմոնտ տնից։ Ալեքսանդրան իր զուգագուլպաներն անձամբ էր լցակարում, իսկ նրա հին զգեստները օգտագործվում էին կահույքի պաստառապատման համար[11]։ 1880-ական թվականների վերջում Ուելսի արքայադուստրը սկսել է հավաքել ռուսական Ֆաբերժե ընկերության ապրանքանիշներ, որոնց ծանոթացել է քրոջ՝ Մարիա Ֆյոդորովնայի շնորհիվ․ ռուսական ցարը Զատիկի կապակցությամբ կնոջը նվիրում էր Ֆաբերժեի ձվեր։ Արդյուքնում, հետագայում Լոնդոնում բացվեց միակ օտարերկրյա ֆիրման, որի հիմնական գնորդները թագավորական ընտանիքի անդամներն էին։ Ալեքսանդրան ուներ Ֆաբերժեի ծաղիկների ունիկալ հավաքածու, որն էլ հետագայում լրացրել են թագուհիներ Մարիան և Եղիսաբեթ Բոուզ-Լայոնը (Թագավորական հավաքածուում ներկայումս 26 -ն են)[39]։

1926 թվականին ծնված Ալեքսանդրայի թոռնուհին՝ արքայադուստր Եղիսաբեթ Ալեքսանդրա Մարիա Յորքցին, ապագա Եղիսաբեթ II, իր երկրորդ անունը՝ Ալեքսանդրա, ստացել է ի պատիվ նրա[40]։

Մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա թագուհին ներկայացվել է մի քանի բրիտանական սերիալներում և ֆիլմերում.

Երեխաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրան և Էդուարդ VII-ը իրենց երեխաների հետ՝ Ջորջ, Վիկտորիա, Մոդ, Ալբերտ Վիկտոր և Լուիզա, ընտանեկան նկար, 1885

Թագավոր Էդուարդ VII-ի հետ համատեղ կյանքում Ալեքսանդրան ունեցել է վեց երեխա[8][24][27].

Զինանշան, տիտղոսներ և ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զինանշան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Coat of Arms of Alexandra of Denmark.svg

Ալեքսանդրա Դանիացու զինանշանի հիմքում նրա ամուսնու և հոր զինանշաններն են։ Վահանի գագաթին Սուրբ Էդուարդի թագն է։ Կանաչ մարգագետնի վրա հենված վահանը բռնել են ոսկե ընձառյուծը, զինված մուգ կարմիրով և նույն գույնի թագով պսակված [ըմբոստ առյուծը զգոն է] և մահակով մորուքավոր վայրենին [անտառային մարդ][52][53]։

Վահանը կանացի է (շեղանկյուններով), բաժանված է երկու մասի։

Աջից անգլիական թագավորական զինանշանն է, որը չորս մասերի է բաժանված.

1-ին և 4-րդ մասերում մուգ կարմիր դաշտում լազուրով զինված երեք ոսկե ընձառյուծներ են (քայլող զգոն առյուծ), որոնք դասավորված են մեկը մյուսի վրա (Անգլիա)
2-րդ մասում, ոսկեզօծ դաշտում լազուրով զինված մուգ կարմիր առյուծ է, որը շրջապատված է երկկողմանի ծաղկած (ներսից ծաղկազարդ և դրսից հակառակ ծաղկազարդ) ներքին ժապավենագծով [ Շոտլանդիա ]
3-րդ մասում լազուրե դաշտում արծաթե լարերով ոսկե տավիղ է [ Իռլանդիա ][54]։ Վահանը շրջապատված է Կապիչի շքանշան ժապավենով, որի լազուրե դաշտի վրա ոսկե մակագրություն կա. 
Aquote1.png Honi soit qui mal y pense
- Թող ամաչի այս մասին վատ մտածողը
 Aquote2.png

Ձախից Գլյուքսբուրգների զինանշանն է։ Վահանի մուգ կարմիր ֆոնը արծաթե խաչով չորս մասի է բաժանված (Դանեբրոգ).

1-ին մասում ոսկեզօծ դաշտի վրա երեք թագակիր լազուրե ընձառյուծներ [քայլող զգոն առյուծներ], մուգ կարմիրով զինված և մուգ կարմիր սրտերով շրջապատված [ Դանիա ] 
2-րդ մասում ոսկեզօծ դաշտի երկու լազուրե ընձառյուծներ են [քայլող զգոն առյուծներ], որոնք զինված են մուգ կարմիրով [ Շլեզվիգ ].
3-րդ մասը երեք մասից է, առաջինում լազուրե դաշտում երեք ոսկե թագ [ Կալմարյան ունիա ], երկրորդում՝ մուգ կարմիր դաշտում արծաթե վահանիկ՝ ոսկով պսակված թագով։ Երրորդը երկու մասից է. վերևի լազուրե դաշտում արծաթե ոչխար, որը զինված է ոսկով [ Ֆարերյան կղզիներ ], ներքևի լազուրե դաշտում արծաթե սպիտակ արջ [ Գրենլանդիա ]
4-րդ մասը երկու կեսից է. վերևի ոսկեզօծ դաշտում մուգ կարմիրով զինված լազուրե ընձառյուծ [քայլող զգոն առյուծ], որը քայլում է 9 մուգ կարմիր սրտերի վրայով [ Գոթական թագավորություն ], ներքևի մուգ կարմիր դաշտում ոսկե թագով պսակված ոսկե դրակոն [ Վանդալների թագավորություն ])։ 

Վահանի վրա վահանիկ կա, որը չորս մասանանի է.

1-ին մասի մուգ կարմիր դաշտում կիսված վահանիկն է (վերևում՝ արծաթ, ներքևում՝ մուգ կարմիր) շրջապատված եղինջի տերևի մասերով [ Հոլշտեյն ]
2-րդ մասում մուգ կարմիր դաշտում արծաթե կարապ է, որը թագադրված է ոսկե թագով. այն կրում է վզակապի նման
3-րդ մասի մուգ կարմիր դաշտում արծաթե ձիավոր է լատերով (զրահազգեստով), արծաթե ձիով, գլխավերևում բարձրացրած աջ ձեռքին նույն մետաղից սուր, ձախ ձեռքում լազուրե վահան ոսկե խաչով, թամբը և սանձը լազուրե են ոսկով երիզված, սրի բռնակը, հեծնելու հենակը, ամրագոտիները և մյուս մասերը ոսկեգույն են (Պոգոնյա)
4-րդ մուգ կարմիր դաշտում ձիու գլուխ է, որի վրայից ևս մեկ վահան կա։ Վահանը երկու կեսից է. ձախում, ոսկե դաշտի վրա երկու մուգ կարմիր գոտներ են [ Օլդենբուրգներ ], աջում, լազուրե դաշտում ոսկե խաչ [ Դելմենհորստ ])[53]։

Տիտղոսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Encyclopædia Britannica
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Lundy D. R. The Peerage
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.) / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Deutsche Nationalbibliothek, Staatsbibliothek zu Berlin, Bayerische Staatsbibliothek, Österreichische Nationalbibliothek Record #118648039 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  5. ↑ 5,0 5,1 https://web.archive.org/web/20080210110244/http://www.stgeorges-windsor.org/history/hist_burials_date.asp
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Kindred Britain
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Alexandra Caroline Marie Charlotte Louise Julia zu Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg, Princess of Denmark. Ալեքսանդրա Դանիացի Thepeerage.com. կայքում (անգլ.)
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 Rappaport, Helen. Queen Victoria: A Biographical Companion : Alexandra of Denmark. — London : ABC-CLIO, 2003. — P. 21—25. — 465 p. — ISBN 0-316-63003-9, 978-1851093557. (անգլ.)
  9. ↑ «HM King Christian IX of Denmark». European Royal History.
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 10,25 10,26 10,27 10,28 10,29 10,30 10,31 Duff, David. Alexandra: Princess and Queen: — London : Collin, 1980. — 327 p. — ISBN 0-00-216667-4, 9780002166676. (անգլ.)
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 11,22 11,23 11,24 11,25 Battiscombe, Georgina. Queen Alexandra. London: Constable, 1969. — ISBN 0-09-456560-0. (անգլ.)
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Priestley, J. B. The Edwardians. London : Heinemann, 1970. — P. 17—18, 170. — 302 p. — ISBN 0-434-60332-5. (անգլ.)
  13. ↑ Nancy Edberg // Idun. — 1890. (շվեդերեն)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 14,8 Williamson, David. Queen Alexandra; a Biography. London : HardPress Publishing, 2012. ISBN 1-290-35028-0, 978-1290350280. (անգլ.)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Purdue, A. W.Alexandra. Oxford University Press. Ալեքսանդրա Դանիացու մասին հոդված Oxford Dictionary of National Biography.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 16,8 16,9 Кларк, Стефан. Самый французский английский король. Жизнь и приключения Эдуарда VII.[1] Archived 2021-10-25 at the Wayback Machine. Москва : РИПОЛ классик, 2015. — P. 80—81, 85—86, 88, 94, 97. — 352 p. — ISBN 978-5-386-08482-0. Իրինա Լիտվինովայի թարգմանություն անգլերենից (ռուս.)
  17. ↑ Meyrick, Broadley Alexander. The boyhood of a great king, 1841-1858: an account of the early years of the life of His Majesty Edward VII. London : Harper and Brothers, 1906. — P. 369—370. — 399 p
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Прокофьева Е.В., Скуратовская М.В. 100 великих свадеб. Москва : Вече, 2012. — P. 215—219. — 432 p. — ISBN 978-5-444-40060-9. (ռուս.)
  19. ↑ Bentley-Cranch, Dana. Edward VII: Image of an Era 1841-1910. London : Her Majesty's Stationery Office, 1992. — P. 44. — 160 p. — ISBN 0-11-290508-0, 9780112905080.
  20. ↑ Henry Nelson O'Neil The Landing of HRH The Princess Alexandra at Gravesend, 7th March 1863, Թագավորական հավաքածու, Արքայադուստր Ալեքսանրա Դանիացու ժամանումը Գրեյվզենդ 1863 թվականի մարտի 7-ին, յուղաներկ
  21. ↑ ելուստանման պատշգամբից, որը գտնվում է խորանի վերևում
  22. ↑ զգեստի ետևի երկար փռվածք
  23. ↑ խիտ մետաքսե գործվածք ալիքանման փայլով
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Lehman, H. Eugene. Lives of England's Reigning and Consort Queens. London : AuthorHouse, 2011. — P. 623—628. — 707 p
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Hough, Richard. Edward & Alexandra: Their Private And Public Lives. London : Hodder & Stoddart, 1992. — P. 116, 132—134, 143. — 369 p. — ISBN 0-340-55825-3, 9780340558256. (անգլ.)
  26. ↑ Aronson, Theo. The King in Love: Edward VII's Mistresses: Lillie Langtry, Daisy Warwick, Alice Keppel. London : Harpercollins, 1988. — P. 195. — 301 p. — ISBN 0-7195-4526-9. (անգլ.)
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 Боханов, А.Н. Мария Фёдоровна. Москва : Вече, 2013. — P. 273—275, 314, 325, 385—387. — 448 p. — ISBN 978-5-444-40138-5. (ռուս.)
  28. ↑ 28,0 28,1 Christenings of the Royal Family Archived 2011-08-06 at the Wayback Machine. (անգլ.)
  29. ↑ 29,0 29,1 Weir, Alison. Britain's Royal Families, The Complete Genealogy. London : Random House, 2008. — P. 319—320. — 400 p. — ISBN 0-09-953973-X, 9780099539735. (անգլ.)
  30. ↑ Obituary: Miss Charlotte Knollys // The Times : газета. — 1930. — 2 April. — P. 12. (անգլ.)
  31. ↑ Nobre, Eduardo. Família Real - Álbum de Fotografia. Lisboa : Quimera, 2002. — P. 248. — 122, 124—125 p. — ISBN 978-972-589-088-2. պորտուգալերեն
  32. ↑ Ensor, Robert. England 1870–1914 : [англ.]. — London : Clarendon Press, 1936. — P. 194. — 642 p.
  33. ↑ Эдуард, герцог Виндзорский. A King's Story: The Memoirs of H.R.H. The Duke of Windsor K.G. : [англ.]. — London : Cassell and Co, 1951. — P. 77, 85—86. — 435 p.
  34. ↑ Dorment, Richard. Alfred Gilbert's Memorial to Queen Alexandra. The Burlington Magazine. — 1980. — January (no. CXXII). — P. 47—54. (անգլ.)
  35. ↑ Alexandra The Rose Queen // The Times. — 1932. — 1 June. — P. 13. (անգլ.)
  36. ↑ Weinreb, Ben; Hibbert, Christopher. The London Encyclopaedia : [англ.]. — London : Pan Macmillan, 2011. — P. 16. — 1120 p. — ISBN 0-230-73878-8, 9780230738782.
  37. ↑ Statue: Queen Alexandra statue Erection date: 1908 Ալեքսանդրա թագուհու արձանը Լոնդոնի Թագավորական հոսպիտալի մուտքի դիմաց (անգլ.)
  38. ↑ Эдуард, герцог Виндзорский. A King's Story: The Memoirs of H.R.H. The Duke of Windsor K.G. London : Cassell and Co, 1951. — P. 77, 85—86. — 435 p. (անգլ.)
  39. ↑ Каролина де Гито, Стивен Паттерсон (2019)։ «Русские сокровища британской короны»։ Москва: СЛОВО։ էջեր 445, 467 
  40. ↑ Brandreth, Gyles. Philip and Elizabeth: Portrait of a Marriage. London : Century, 2004. — P. 103. — 448 p. — ISBN 0-7126-6103-4, 978-0712661034. (անգլ.)
  41. ↑ «Edward the King». Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  42. ↑ Lillie. Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  43. ↑ The Elephant Man. Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  44. ↑ Mrs Brown. Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  45. ↑ All the King's Men. Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  46. ↑ Passion. Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  47. ↑ The Lost Prince. Internet Movie Database կայքում (անգլ.)
  48. ↑ The Times (17/Jul/1990) - Obituary: Margaret Lockwood. Մարգարետ Լոկվուդի մահախոսականը (անգլ.)
  49. ↑ Weir, Alison. Britain's Royal Families, The Complete Genealogy. London : Random House, 2008. — P. 319—320. — 400 էջեր ISBN 0-09-953973-X, ISBN 978-0-09-953973-5. (անգլ.)
  50. ↑ Dimond, Frances. Վիկտորիա Բրիտանացի Oxford Dictionary National Biography կայք (2004). (անգլ.)
  51. ↑ Zeepvat, Charlotte. Մոդ Բրիտանացի Oxford Dictionary National Biography կայքում (2004).(անգլ.)
  52. ↑ Pinches, John Harvey, Pinches, Rosemary. The Royal Heraldry of England. Heraldry Today, 1974. էջ 174, 260. — 334 p. — ISBN 0-900455-25-X, 9780900455254. (անգլ.)
  53. ↑ 53,0 53,1 Георгий Вилинбахов, Михаил Медведев Геральдический альбом. Лист 3 (рус.) Вокруг света : журнал. — 1990. — 1 июня (№ 6 (2597)).
  54. ↑ Георгий Вилинбахов, Михаил Медведев. Геральдический альбом. Лист 2 (рус.) // Вокруг света : журнал. — 1990. — 1 апреля (№ 4 (2595)).
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 {Montgomery-Massingberd, Burke's royal families of the world.։ London: Burke's Peerage։ 1977-<1980>։ ISBN 0-85011-029-7։ OCLC 18496936 P. 69—70. — 594 p.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ալեքսանդրա_Դանիացի&oldid=8620385» էջից