Ադել (լեզու)
 Gɩdɩrɛ | |
|---|---|
| Տեսակ | լեզու և կենդանի լեզու |
| Ենթադաս | Ghana–Togo Mountain? |
| Երկրներ | Գանա, Տոգո |
| Լեզվակիրների թիվը | 37 000 (2003-2012). 26 400 Տոգոյում (2012) [1] և 11 000 Գանայում (2003) [2] |
| IETF | ade |
| ISO 639-3 | ade |
Ադել (ադել. Gɩdɩrɛ), լեզու, որով խոսում են արևելակենտրոնական Գանայում և արևմտակենտրոնական Տոգոյում: Լեզվով խոսում են բիդիրե ժողովրդի մարդիկ: Լեզվի ինքնանվանումն է գիդիրե: Ադելը պատկանում է Togorestsprachen կամ Տոգոյի մնացորդային լեզուներ ավանդական անվանումն ունեցող` գանա-տոնգոյական լեռնային լեզուների աշխարհագրական խմբին, որը մաս է Նիգերա-կոնգոյական լեզվընտանիքին պատկանող Կվա լեզվաճյուղի:
Լեզուն վտանգված չէ (EGIDS 5): Այն ստանդարտացված է, լեզվով կա գրականություն, ակտիվորեն օգտագործվում է բոլոր սերունդների կրողների կողմից, ինչպե՛ս տանը, այնպես էլ` հասարակական բնագավառում: Այդուամենայնիվ, այն լիովին կայուն չէ[3]: Լեզվակիրների թիվը 35–40.000 է:
Տարածվածություն և բարբառներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ադել լեզվով խոսում են Տոգոյում և Գանայում: Տոգոյում այն տարածված է Կենտրոնական շրջանի Սոտուբուա համայնքի Պագալա գյուղում: Գանայում` այն տարածված է արևելակենտրոնական մասում` Նկվանտա ավանից հարավ, Վոլտա շրջանում` Տոգոյի հետ սահմանի մոտ: Հյուսիսում դրա տարածվածության սահմանը հասնում է գիկյոդե և չալա ժողովուրդների, հարավում` նտրուբո ժողովրդի, իսկ արևելքում` Տոգոյի սահմանին [4][5]: Տոգոյում և Գանայում լեզվի տարածվածությունը շարունակական է և սահմանակից` գինյանգա, նաուդմ, լամա, թեմ լեզուներին[5]:
Ադելը բաժանված է երկու հիմնական` վերին և ստորին բարբառների: Դրանց միջև հասկանալիությունը 85–90% է: Դրանց միջև կան շեշտադրության և բառապաշարի չնչին տարբերություններ: Լեզվի բարբառները Տոգոյում և Գանայում տարբեր են[5]:
Թեև լեզուն վտանգված չէ, սակայն այն լիովին կայուն չէ: Ադելների միայն 1%-ն է սովորում լեզուն դպրոցում: Նրանց հիմնական երկրորդ լեզուն էվեն է: Դելո ժողովրդի համար ադելը երկրորդ լեզու է[5]:
Գիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գոյություն ունի ադելի երկու գրային համակարգ:
Գանայում` Գանայի լեզվաբանության, գրագիտության և աստվածաշնչյան թարգմանության ինստիտուտը մշակել է լեզվի այբուբենը, որպեսզի կարողանա Աստվածաշունչը թարգմանել ադելի:
| A | B | Bw | D | E | Ɛ | F | Fw | G | Gb | Gy | H | I | Ɩ | K | Kp | Ky | Kw | L | M | N | Ny | Ŋ | Ŋm | Ŋw | O | Ɔ | P | Pw | R | S | T | U | Ʋ | W | Y |
| a | b | bw | d | e | ɛ | f | fw | g | gb | gy | h | i | ɩ | k | kp | ky | kw | l | m | n | ny | ŋ | ŋm | ŋw | o | ɔ | p | pw | r | s | t | u | ʋ | w | y |
Տոգոյում օգտագործվող այբուբենը հիմնականում նույնն է, սակայն ֆրանսացի լեզվաբան Ժակ Ռոնժիեն օգռագործում է ավելի փոքր թվով տառամիացություններ` իր ադել-ֆրանսերեն բառարանում:
| A | B | C | D | E | Ɛ | F | G | Gb | I | Ɩ | J | K | Kp | L | M | N | Ny | Ŋ | O | Ɔ | P | R | S | U | Ʋ | W | Y |
| a | b | c | d | e | ɛ | f | g | gb | i | ɩ | j | k | kp | l | m | n | ny | ŋ | o | ɔ | p | r | s | u | ʋ | w | y |
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Gblem-Poidi, Kantchoa
- ↑ Asante (Ashanti) History Much of the modern nation of Ghana
- ↑ «Adele in the Language Cloud». Ethnologue (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-11-ին. Վերցված է 2021-04-09-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ http://www.ethnologue.com/map/TG
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 http://www.ethnologue.com/map/GH
- ↑ GILLBT 2009
- ↑ Jacques Rongier, Dictionnaire français-adele, Abidjan, Institut de Linguistique appliquée, Université nationale de Côte d’Ivoire, 1998
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Adinyah, John B. (1995). «Adele kinship terms, role relationships, and family obligations». GILLBT (Ghana Institute of Linguistics, Literacy and Bible Translation) academic seminar week: proceedings of the 1994 seminar. Legon: Institute of African Studies, University of Ghana. էջեր 4–11.
- Clerk, Nicolas (1892). «Meine reise in den Hinterländern von Togo, nach Nkónyã, Boëm, O̱boo̱so, Salaga, Krakye» [My journey in the hinterlands of Togo, to Nkónyã, Boëm, O̱boo̱so, Salaga, Krakye]. Mitteilungen der geographischen Gesellschaft. IX: 77–98.
- Bertho, J. (1952). «Les Dialectes du Moyen-Togo» [The Dialects of Middle Togo]. Bulletin de l'Institut Français d'Afrique Noire. XIV: 1046–1107.
- Christaller, J. G. (1895). «Die Adelesprache im Togogebiet» [The Adele language in the Togo region]. Zeitschrift für afrikanische und oceanische Sprachen. I: 16–33.
- Heine, Bernd (1968). Die Verbreitung und Gliederung der Togorestsprachen [The distribution and structure of the Togorest languages]. Berlin: Dietrich Reimer.
- Kantchoa, Laré (2014). «La classification nominale du gidere, langue volta-mono du Togo et du Ghana». Revue du CAMES: Lettres, Langues et linguistique. 2: 120–132.
- Nonon Kpamnona, Mikpakpè Adjovi (2012). Le nominal en adélé: une esquisse d'étude préliminaire (MA thesis). Université de Lomé.
- Rongier, Jacques (1998). Dictionnaire français-adele. Abidjan: Institut de Linguistique Appliquée.
- Westermann, Diedrich (1922). «Vier Sprachen aus Mitteltogo: Likpe, Bowili, Akpafu und Adele, nebst einigen Resten der Borosprache» [Four languages from central Togo: Likpe, Bowili, Akpafu and Adele, along with some remnants of the Boro language]. Mittheilungen des Seminars für Orientalische Sprachen. XXIV: 1–59.