Jump to content

Աբդուռախման Ավտորխանով

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Աբդուրախման Ավտորխանով
մարդ Խմբագրել Wikidata
Սեռարական Խմբագրել Wikidata
ՔաղաքացիությունՌուսական կայսրություն, ԽՍՀՄ, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, Ռուսաստան, ՌԽՖՍՀ, Գերմանիա, Իչկերիայի Չեչենական Հանրապետություն Խմբագրել Wikidata
ԱզգանունAvtorkhanov Խմբագրել Wikidata
Ծննդյան օր25 հոկտեմբերի 1908 Խմբագրել Wikidata
ԾննդավայրՉեչնիա Խմբագրել Wikidata
Մահվան օր24 ապրիլի 1997 Խմբագրել Wikidata
Մահվան վայրՄյունխեն Խմբագրել Wikidata
Տիրապետում էռուսերեն, ֆրանսերեն Խմբագրել Wikidata
Գրավոր լեզուչեչեներեն, գերմաներեն, անգլերեն, ֆրանսերեն Խմբագրել Wikidata
Մասնագիտությունպատմաբան, քաղաքագետ, պատմություն, գրող Խմբագրել Wikidata
Շրջանավարտն է՝Մոսկվայի կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտ Խմբագրել Wikidata
Գիտական աստիճանքաղաքագիտության դոկտոր Խմբագրել Wikidata
ԿուսակցությունԽՄԿԿ Խմբագրել Wikidata

Աբդուռախման Գենազովիչ (Գանազովիչ) Ավտորխանով (չեչեներեն՝ Ӏабдурахьман Геназович (Ганазович) Авторханов[1][2], ծնվել է Նիժնի Նաուրում (այժմ՝ Նադտերեչնոյե), Տերսկայա մարզ, Ռուսական կայսրություն — մահացել է 1997 թվականի ապրիլի 24-ին, Օլխինգ, Գերմանիա) — խորհրդային գիտնական, պատմաբան, գրող, հրապարակախոս և հասարակական գործիչ։ Քաղաքական գիտությունների դոկտոր (Dr. rer. pol.), ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ (մինչև պատերազմը), դիսիդենտ, խորհրդաբան[3][4][5][6][Ն 1], Չեչենո-Ինգուշական ԽՍՀ պատվավոր քաղաքացի[12]։

Երիտասարդ տարիներին ընդգրկվել է կուսակցական էլիտայում։ 1937 թվականին ձերբակալվել է, սակայն երկու անգամ արդարացվել է դատարանի կողմից։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո եղել է Ամերիկյան ռազմական ակադեմիայի պրոֆեսոր և դրա Գիտական խորհրդի նախագահ։ Հեղինակ է մի շարք գրքերի, որոնք նվիրված են ԽՍՀՄ պատմությանը և կառավարման համակարգին։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստորև ներկայացված կենսագրությունը հիմնված է հենց Աբդուրախման Ավտորխանովի հուշագրությունների և այլ հրապարակված աշխատությունների վրա, ինչպես նաև Թեոդոր Շաբադի հոդվածի վրա, որը լույս է տեսել «The International Herald Tribune» թերթում[13]։ Ինքը՝ Ավտորխանովը, այդ հոդվածը որակել է որպես ճշգրիտ ներկայացնող իր կենսագրությունը[Ն 2]։

Պետք է նշել նաև որոշ անհամապատասխանություններ Ավտորխանովի գրքերի միջև։ Օրինակ՝ «Իշխանության տեխնոլոգիան» գրքում նա պատմում է իր անձնական մասնակցության մասին 1929 թվականի իրադարձություններին Մոսկվայում՝ որպես Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտի (ԿՊԻ) ուսանող։ Իսկ իր «Հուշերում» նշվում է, որ այդ ժամանակ սովորում էր Գրոզնիի աշխատավորական ֆակուլտետում։

Բերվում և քննարկվում են նաև արխիվային տվյալներ, որոնք որոշ չափով տարբերվում են Ավտորխանովի հուշերում ներկայացված նյութերից։

Բացի այդ, 2001 թվականին «Մոսկովսկայա պրավդա» թերթում հրապարակվել է բավականին յուրօրինակ կենսագրություն՝ նվիրված Ավտորխանովին։

Խորհրդային զանգվածային մամուլում («Իզվեստիա», «Օգոնյոկ», «Սովետսկայա Ռոսիա» և այլն) տպագրվել են տարբեր՝ իրար հակասող կենսագրություններ։ Ավտորխանովի խոսքերով՝ «դրանց մեջ իմ անունից բացի ոչ մի ճշմարիտ խոսք չկա»[14][15]։

Կենսագրական խնդիրներով են լեցուն նաև ամերիկյան մամուլում հրապարակված նյութերը։ Օրինակ՝ «Time» հայտնի ամերիկյան ամսագիրը իր գրախոսության մեջ Ավտորխանովի «Կոմունիստական կուսակցության ապարատը» գրքի վերաբերյալ նշում է, թե նա դատավճռի բացակայությամբ 5 տարով աքսորվել է Սիբիր։ Մինչդեռ՝ ըստ Ավտորխանովի հիշողությունների՝ նա երկու անգամ ձերբակալվել է և շուրջ 5 տարի անցկացրել է Գռոզնիի և Մոսկվայի բանտերում՝ նախաքննության ընթացքում, որտեղ նաև ենթարկվել է խոշտանգումների։

«The New York Times» թերթը «Emigres Issue Warning» հոդվածում նրան կոչել է Ալեքսանդր Ավտորխանով[16]։

Ամերիկյան գիտական «The American Historical Review» ամսագրում Ռոբերտ Դանիելսը՝ նրա «Կուսակցապետության ծագումը» գրքի գրախոսության մեջ, նշում է, որ Ավտորխանովը գերմանացիների կողմից գերի է վերցվել[17]։

Վաղ տարիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աբդուրախման Ավտորխանովի մանկությունը անցել է Նիժնի Նաուր գյուղում (ներկայում՝ Նադտերեչնոյե, Նադտերեչնի շրջան), որտեղ էլ նա ծնվել է։ Ճշգրիտ ծննդյան տարեթիվը հայտնի չէ։ Իր «Հուշերում» նա գրում է․

…Ես ծնվել եմ Աստված գիտի երբ՝ ինչ-որ 1908 և 1910 թվականների միջեւ (երբ չեչենները աքսորվել էին, գյուղն էլ ավերվել էր)։

Այլ հատվածներից պարզ է դառնում, որ նա ծնվել է մոտավորապես 1909 թվականի կեսերից մինչև 1910-ի կեսերը[18]։ Նա միաժամանակ սովորել է ինչպես գյուղի ռուսական դպրոցում (5 դասարան), այնպես էլ արաբական մեքեթբ դպրոցում[Ն 3]։ Նրա ուսուցիչը եղել է առաջին չեչեն գրող կինը՝ Մարյամ Իսաևան։

Դպրոցն ավարտելուց հետո նա կարող էր ուսումը շարունակել միայն տեղական մահմեդական հոգևոր դպրոցում՝ մեդրեսեում։ Սակայն նրան հեռացրել են մեդրեսեից՝ աշխարհիկ գրականություն կարդալու համար։ 1923 թվականին նա փախել է տնից ու գնացել Գրոզնի։ «Ավտորխանով» ազգանունը նա ստացել է Գրոզնիի մանկատուն ընդունվելիս[18]։

Յոթերորդ դասարանից հետո ընդունվել է շրջանի կուսակցական դպրոց, որտեղ սովորել է մասնագիտական առարկաներ, օրինակ՝ «կուսակցական կառուցվածք», «տնտեսական կառուցվածք» և այլն։ Սովորական դպրոցական առարկաները երկրորդական նշանակություն են ունեցել։ Այդ դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել է աշխատավորական ֆակուլտետ (ռաբֆակ)։

Կուսակցական երիտասարդություն (1927–1929)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավտորխանովի կուսակցական երիտասարդությունը սկսվում է 1927 թվականին։ Նա անդամագրվում է ԱՄԿ(բ)-ին[18][Ն 4] (Ամենայն միության կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցություն) և, չավարտելով աշխատավորական ֆակուլտետը (ռաբֆակ), Չեչենական կուսակցական կազմակերպության առաջարկությամբ ընդունվում է Մոսկվայի Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտի (ԿՊԻ) պատրաստման բաժնի նախապատրաստական դասընթացներին։

Ինստիտուտում Ավտորխանովը մտերմանում է Բուխարինի կողմնակիցների մի խմբի հետ, որոնցից շատերը անձնական սերտ կապեր են ունեցել «աջ ընդդիմության» առաջնորդների հետ։

1928 թվականին նա տեղափոխվում է Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտի պատրաստման բաժնի երկրորդ կուրս, սակայն, ըստ իր խոսքերի, հիասթափվում է քաղաքականությունից և ցանկանում է ստանալ տեխնիկական կրթություն։ Բացի այդ, նրան ձգում էր տուն վերադառնալու ցանկությունը։ Այդ պատճառով նա թողնում է Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտը և վերադառնում Գրոզնի՝ ավարտելու ռաբֆակը, որն ավարտում է 1929 թվականին[Ն 5]։

Ռաբֆակը ավարտելուց հետո ընդունվում է Գրոզնիի նավթային ինստիտուտ, սակայն Չեչնիայի կուսակցական ղեկավարությունը թույլ չի տալիս նրան շարունակել կրթությունը և մոբիլիզացնում է կուսակցական աշխատանքի։

Կարիերան ԱՄԿ(բ)-ում (1929–1937)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որպես «մեծ հույսեր ներշնչող» չեչեն (այն ժամանակ Չեչնիայի մարզկոմում ընդհանրապես չկային չեչեններ), Ավտորխանովին անմիջապես նշանակեցին Չեչնիայի ԱՄԿ(բ) մարզկոմի կուսակցական հիերարխիայի երկրորդ ամենակարևոր պաշտոնում՝ կազմակերպչական բաժնի վարիչի պաշտոնակատար[18]։ Առաջին դեմքը մարզկոմում մարզկոմի պատասխանատու քարտուղարն էր, իսկ Ավտորխանովը փոխարինում էր նրան բացակայության ժամանակ։

Սակայն 1930 թվականին նրան նշանակած քարտուղար Ս.Ա. Խասմանը ազատվեց պաշտոնից, և նրա փոխարեն նշանակվեց նոր քարտուղար՝ Գ.Մ. Կարիբը (Թովմասյան)։ Կուսակցական ավանդույթի համաձայն՝ նոր ղեկավարը բերում է իր թիմը, և Ավտորխանովը վերադարձավ Մոսկվա՝ Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտի նախապատրաստական բաժին։

Այդ շրջանում, ըստ իր հիշողությունների, նա լուրջ էր ընդունում և հավատում Լենինի՝ ազգությունների հարցի վերաբերյալ 1917-ից հետո բազմիցս արտահայտված դիրքորոշմանը, ինչպես նաև կուսակցության համագումարների ու պլենումների որոշումներին[Ն 6]։ Նա համոզված էր, որ պետք է հաշվի առնել ազգային առանձնահատկությունները և չկիրառել միասնական քաղաքականություն ողջ ԽՍՀՄ տարածքում։

1930 թվականին Ավտորխանովը «Պրավդա» թերթում հոդված գրեց՝ քննադատելով ազգային ծայրամասերում առկա վիճակը, մասնավորապես՝ գյուղատնտեսության համընդհանուր կոլեկտիվացման գործընթացը[19]։ Նա նշում էր, որ 1924 թվականի Սահմանադրությամբ միութենական կենտրոնական իշխանությանը վերապահված էին միայն արտաքին քաղաքականությունը, պաշտպանությունը, տրանսպորտը և կապը, իսկ մնացած հարցերը պետք է լուծվեին տեղում՝ տեղական պայմաններին համապատասխան[15]։

Հոդվածում նա անդրադառնում էր գրագիտության ցածր մակարդակին Չեչնիայում (միայն 4% գրագետ չեչեններ), տեղական կադրերի հանդեպ արհամարհական վերաբերմունքին և կոլեկտիվացման համար պատրաստության բացակայությանը։ Մի քանի օր անց Ստալինը կուսակցության համագումարում հայտարարեց, որ կուսակցությունը փոխել է իր քաղաքականությունը և անցել է ամբողջ ԽՍՀՄ-ում կոլեկտիվացման արագացված ուղու։ Արդյունքում՝ հոդվածը խստորեն քննադատվեց «Պրավդայում», և Ավտորխանովը ստիպված եղավ նամակ գրել թերթին՝ հրաժարվելով իր տեսակետներից։

Այնուամենայնիվ, նրան հեռացրեցին ԿՊԻ-ից և տեղափոխեցին ԱՄԿ(բ) ԿԿ-ի ազգային մամուլի սեկտոր։ 1930 թվականի վերջում նրան գործուղեցին Կովկաս։ Նա աշխատեց որպես Չեչենական ինքնավար շրջանի հանրակրթության բաժնի վարիչ, հիմնեց Չեչենական ազգային դրամատիկական թատրոնը և դարձավ դրա տնօրենը։ 1932 թվականին նշանակվեց «Պարտիզդատի» Չեչենական բաժնի տնօրեն։

Այս ժամանակահատվածում նա հրատարակում է մի շարք գրքեր՝ «Դեպի Չեչենիայի պատմության հիմնական հարցերը» (1930), «Չեչենիայի կարճ պատմամշակութային և տնտեսական ուրվագիծ» (1931), «Հեղափոխությունն ու հակահեղափոխությունը Չեչենիայում» (1933), «Հեղափոխությամբ ծնված միավորումը» (1934)։ Ըստ նրա՝ այդ գրքերը սիրողական նշումներ էին, ոչ թե պրոֆեսիոնալ պատմաբանի աշխատություններ, ինչպես նա դարձավ ավելի ուշ։ Նա նաև համահեղինակել է «Չեչենական լեզվի քերականություն» գիրքը՝ Հ. Յանդարովի և Ա. Մացիևի հետ՝ հանդես գալով որպես «կուսակցության մարզկոմի կողմից ներկայացուցիչ»[18]։

Նրան ընդունել էին ԽՍՀՄ գրողների միության քննադատության սեկտորում, և նա մասնակցել էր Գրողների առաջին համագումարին։

1933 թվականին ընդունվել է Մոսկվայում՝ ԱՄԿ(բ) ԿԿ-ին առընթեր մարքսիզմ-լենինիզմի դասընթացներին, իսկ 1934-ին վերադարձել է ԿՊԻ։ Այդ պահին ինստիտուտը բաժանվել էր մասնագիտացված հաստատությունների։ Նա ընդունվել է պատմության ֆակուլտետ և ավարտել այն 1937-ին։ Ուսման ընթացքում եղել է ԱՄԿ(բ) ԿԿ-ի քարոզչական խմբի անդամ։ Ավարտելուց հետո նրան ուղարկեցին աշխատանքի Գրոզնի՝ Չեչենո-Ինգուշական մարզկոմի տրամադրության տակ։

Այս շրջանում նա ընկերություն էր անում Մագոմեդ Շատաևի հետ[20]։

Ձերբակալություն և բանտարկություն (1937—1942)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավտորխանովին, ով նոր էր վերադարձել Մոսկվայից հայրենիք՝ ավարտելով արտոնյալ ուսումնական հաստատությունը, սպասվում էր ոչ թե աշխատանք, այլ ձերբակալում և բանտարկություն։

1937 թվականի հուլիսի 31-ից օգոստոսի 1-ի գիշերը Չեչնիայում ձերբակալվեց 14 հազար մարդ, ինչը կազմում էր ամբողջ բնակչության շուրջ 3 տոկոսը։ Մի քանի ամիս անց՝ հոկտեմբերի 10-ին, Չեչենո-Ինգուշական ԱՄԿ(բ) մարզկոմի պլենումի ժամանակ ձերբակալվեցին բոլոր ղեկավարները՝ բացի առաջին քարտուղարից։ Նրանց թվում ձերբակալվեց նաև Ավտորխանովը, ով այդ օրը նոր էր վերադարձել Մոսկվայից և հրավիրվել էր պլենումին[18]:493-496։

Չնայած նրան, որ բոլորը ձերբակալվել էին միասին, նրանց նկատմամբ առաջադրված մեղադրանքները տարբեր էին։ Ավտորխանովին մեղադրում էին ՌՍՖՍՀ քրեական օրենսգրքի 58-րդ հոդվածի մի շարք կետերով՝ հայրենիքի դավաճանություն, զինված ապստամբության նախապատրաստում, լրտեսություն, վնասատվություն, հակահեղափոխական հակախորհրդային ագիտացիա և հակահեղափոխական կազմակերպության մասնակցություն։ Առաջին չորս մեղադրանքներով սահմանված էր բարձրագույն պատիժ՝ գնդակահարություն[18]:514-515։

Նրա դեմ տարվող նախաքննությունը տևեց երեք տարի և ուղեկցվում էր ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ հոգեբանական կտտանքներով, ներառյալ գնդակահարության իմիտացիան։ Սակայն ոչ մի մեղադրանք չհաստատվեց, և 1940 թվականի մարտի 19-ին դատարանը նրան արդարացրեց։ ՆԳԺԿ-ն բողոքարկեց այդ վճիռը, և Ավտորխանովը ազատ արձակվեց միայն մայիսի 19-ին[18]:574։

Կարճ ժամանակ անց այդ վճիռը չեղարկվեց, և 1940 թվականի դեկտեմբերին նրան կրկին ձերբակալեցին։ 1941 թվականի հոկտեմբերին կայացած նոր դատով նրան դատապարտեցին չորս տարվա ազատազրկման՝ «գաղափարախոսականի վնասատվության» մեղադրանքով։ Սակայն դատարանը որոշեց անմիջապես ազատ արձակել նրան՝ հաշվի առնելով նախորդ կալանքի ժամկետը։ Այս վճիռն էլ բողոքարկվեց, սակայն վերջում ՌՍՖՍՀ Գերագույն դատարանը լիովին արդարացրեց նրան, և Ավտորխանովը վերջնականապես ազատ արձակվեց 1942 թվականի ապրիլի 22-ին[18]:608։

Ավտորխանովի խոսքով՝ գնդակահարության իմիտացիայից հետո նա ինքն իրեն երդվեց պայքարել խորհրդային իշխանության դեմ[18]:528.

Վերադառնալով մենախցիկ՝ սպանություններից անմիջապես հետո ես ինքս ինձ ասացի. «Այս քաղաքական համակարգը մարդկության պատմության ամենադժոխային բռնապետությունն է։ Եթե ինձ վիճակված է դեռ ապրել, իմ ողջ կյանքը նվիրված է լինելու խորհրդային բռնապետության դեմ պայքարին՝ ինձ հասանելի բոլոր միջոցներով։ Ամեն»։

Նախապատերազմական տարիներ և անցում նացիստական Գերմանիայի կողմ (1940–1945)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1940 թվականի հունվարին (ավելի քան մեկուկես տարի առաջ մինչ նացիստական Գերմանիայի հարձակումը ԽՍՀ-ի վրա[18]) Չեչնիայում սկսվեց հակախորհրդային ապստամբություն[21]՝ Հասան Իսրաիլովի կողմից, ով Ավտորխանովի մանկության ընկերը էր։ 1942 թվականի փետրվարին Իսրաիլովը միավորվեց մեկ այլ ապստամբության ղեկավար Մայրբեկ Շերիպովի հետ։ Նրանք կարողացան լիովին վերահսկողության տակ առնել ամբողջ լեռնային Չեչնիան։ Ապստամբության առաջնորդները նպատակ ունեին տարածել պայքարը դեպի Վրաստանի, Դաղստանի և Կովկասի այլ շրջանների լեռնային տարածքներ։

Բերիայի անձնական հանձնարարությամբ՝ Ավտորխանովին նախատեսված էր ուղարկել Իսրաիլովի մոտ՝ նրան հանձվել համոզելու կամ՝ սպանելու առաքելությամբ։ Սակայն դրա փոխարեն, 1942 թվականի երկրորդ կեսին Ավտորխանովը անցավ ընդհատակ և անցավ ռազմաճակատի գիծը՝ նացիստական Գերմանիայի կողմը։ Նա գերմանական հրամանատարությանը փոխանցեց Իսրաիլովի նամակը՝ առաջարկելով դաշնակցություն՝ ապագա անկախ Չեչնիայի պայմանով։ Գերմանացիները մերժեցին այս առաջարկը՝ նշելով, որ իրենք դաշնակիցների կարիք չունեն։ Այնուամենայնիվ, Ավտորխանովին նշանակեցին Կովկասյան ռազմաճակատի գերմանական հրամանատարության քարոզչական բաժնում։

Շուտով, 1943 թվականի հունվարին, նա տեղափոխվեց Բեռլին՝ փորձելով հասնել նրան, որ գերմանացիները լրջորեն վերաբերվեն Կովկասի խնդիրներին։ Թեև գերմանացիները հետաքրքրություն չցուցաբերեցին, նրան ներառեցին մի հաստատության աշխատակազմում, որը, ըստ Ավտորխանովի, վճարում էր աշխատավարձ ռուս էմիգրանտներին, ովքեր ունեին տարբեր մասնագիտություններ՝ սկսած կրկեսի արտիստներից մինչև լրագրողներ։ Նրա աշխատանքը ներառում էր քաղաքական և պատմական վերլուծություններ պատրաստելը Կովկասի վերաբերյալ։

Բացի այդ, Ավտորխանովը համագործակցում էր Գերմանիայում հրատարակվող ռուսական մամուլի հետ և անդամակցում էր Հյուսիսային Կովկասի ազգային կոմիտեին (որը լքեց 1944 թվականին)։

Վտարանդի (DP, 1945—1948)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Տեղահանված անձ» (Displaced Person, DP)․ այսպիսին էր Ավտորխանովի կարգավիճակը Գերմանիայի պարտությունից հետո։

1945 թվականի ապրիլին նա լքեց Բեռլինը և տեղափոխվեց Ամերիկյան օկուպացիոն գոտի։ Այնտեղ նա սկսեց համագործակցել էմիգրանտական «Անտիբոլշևիկյան ժողովուրդների բլոկ» կազմակերպության հետ և ռուսերենով հրատարակում էր «Նաբատ» անունով հանդես, որտեղ «Սուրովցև» կեղծանունով տպագրեց հոդվածաշար՝ «Բռնապետության փիլիսոփայությունը» վերնագրով։

Բացի դրանից, նա նյութեր էր հրապարակում ռուսական էմիգրանտական «Սեվ» ամսագրում, որը հրատարակվում էր Ռուսաստանի սոլիդարիստների Ժողովրդա-աշխատանքային միության կողմից։ Նաև գերմաներենով հոդվածներ էր տպագրում Neue Zeitung թերթում, որը հրատարակվում էր ամերիկյան ռազմական վարչակազմի կողմից։

Ամերիկյան ռազմական ակադեմիայի պրոֆեսոր (1948—1979)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1948 թվականին նա դասախոսությունների շարք կարդաց Խորհրդային Միության մասին ռազմական ակադեմիայում, որը հետագայում հայտնի դարձավ որպես ԱՄՆ բանակի Ռուսական ինստիտուտ (անգլ.՝ U.S. Army Russian Institute) Գարմիշում (Գերմանիա): Հաջորդ տարի նա ընդունվեց աշխատակազմ։ Ավտորխանովը աշխատեց այնտեղ մինչև 1979 թվականին թոշակի անցնելը։ Նա դասավանդում էր Ռուսաստանի և ԽՍՀՄ-ի քաղաքական պատմություն (XIX—XX դարեր), Կոմունիստական կուսակցության պատմություն և կազմակերպություն, խորհրդային կոմունիզմի գաղափարախոսություն և դոկտրինա, ղեկավարում էր քաղաքական գիտությունների ամբիոնը և ակադեմիական խորհրդի նախագահն էր[18]:709, 718, 750—752։ Եչկար տարիների ծառայության համար ԱՄՆ բանակում պարգևատրվել է մեդալով[Ն 7]։

Այս շրջանը հանդիսացավ Ավտորխանովի ստեղծագործական ամենաարդյունավետ ժամանակահատվածը։ Նա դարձավ խորհրդագիտության ամենաակտիվ և արտադրողական ներկայացուցիչներից մեկը։ 1950 թվականին նա Մյունխենում մասնակցեց ԽՍՀՄ-ի պատմության և մշակույթի ուսումնասիրման ինստիտուտի հիմնադրմանը, ինչպես նաև Հյուսիսային Կովկասի հակաբոլշևիկյան ազգային միավորման և նրա «Ազատ Կովկաս» հանդեսի ստեղծմանը։ Նա ակտիվ մասնակցություն ունեցավ «Ազատագրում» ռադիոկայանի ստեղծման գործում (հետագայում՝ Ռադիո «Ազատություն»), և կազմակերպեց նրա Հյուսիսային Կովկասի խմբագրությունը։ Ռադիո «Ազատության» ռուսական բաժնում նա կարդում էր ռադիոդասախոսությունների շարքեր՝ «Անհատապաշտության պաշտամունքի պատմություն», «Ինչպիսին էր կուսակցության պատմությունը» թեմաներով, և վարում էր «Կուսակցությունը այսօր» բաժինը։

1950 թվականին «Սերման» շաբաթաթերթում Ալեքսանդր Ուրալով կեղծանունով տպագրվեց նրա «Կուսակցության նվաճումը» գիրքը։

Այս գիրքը, որը թարգմանվել էր ֆրանսերեն, 1951 թվականին հրատարակվեց «Staline au pouvoir» («Ստալինը իշխանության գլուխում») անվամբ։ Այն դարձավ բեսթսելեր։ Հետագայում գիրքը թարգմանվել է անգլերեն, իտալերեն և իսպաներեն[18]:669։ Դրան հղում են արել հայտնի խորհրդագետներ, ինչպիսիք են՝ Զբիգնև Բժեզինսկին, Միլովան Ջիլասը, Բորիս Սուվարինը[22], Ռոբերտ Քոնքուեսթը[23] և այլք։

1959 թվականին առաջին անգամ լույս տեսավ նրա ԽՍՀՄ-ում ամենահայտնի գիրքը՝ «Իշխանության տեխնոլոգիան» (1976 թվականին վերատպվել է որպես երկրորդ՝ լրացված տարբերակ)։ 1966 թվականին անգլերենով հրատարակվել է նրա մենագրությունը՝ «The Communist Party Apparatus», իսկ 1973 թվականին՝ «Պարտոկրատիայի ծագումը» գիրքը։

1976 թվականին հրատարակվեց «Ստալինի մահվան առեղծվածը. Բերիայի դավադրությունը» գիրքը, որտեղ առաջին անգամ հնչեցվում է Ստալինի բռնի մահվան վարկածը։ Ավտորխանովը պնդում է, որ Ստալինը սպանվել է Կենտկոմի բարձրաստիճան ղեկավարների կողմից։

Հետագա գործունեություն (1979—1997)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թոշակի անցնելուց հետո Ավտորխանովը շարունակում էր իր հրապարակախոսական գործունեությունը։ Լույս տեսան նրա «Հուշեր», «Բրեժնևի ուժն ու անզորությունը», «Անդրոպովից մինչև Գորբաչով» և այլ գրքեր։ Վերահրատարակվում էին նաև նրա նախորդ աշխատությունները, որոնցից մի քանիսը նա լրացնում էր։ Նա շարունակում էր համագործակցել «Ազատություն» ռադիոկայանի և մի շարք հանդեսների հետ։ Իր թոշակային շրջանի հրապարակումներում, արդեն ազատված լինելով ղեկավարության ճնշումից[18]:741—745, 747—752, նա ավելի կոշտ քննադատում էր ամերիկյան արտաքին քաղաքականությունը՝ նշելով նրա փոխզիջողականությունն ու խորհրդային կոմունիզմի ագրեսիվ բնույթի ոչ ճիշտ ըմբռնումը։

Նա առաջաբաներ էր գրում գրքերի համար։ Նրա գործունեության շրջանակը լայն էր․ օրինակ՝ նա գրել է ինչպես Տրոցկու օրագրերի, այնպես էլ կալմիկ գրող Բալիկովի «Աղջկա պատիվը» վեպի անգլերեն թարգմանության առաջաբանը։ Ավտորխանովը ուշադիր հետևում էր Չեչնիայում իրադարձությունների զարգացմանը Խորհրդային իշխանության անկումից և անկախության հռչակումից հետո (տե՛ս «Ավտորխանովն ու Չեչնիան»):

Նա մահացել է 1997 թվականի ապրիլի 24-ին Գերմանիայի Օլսինգ քաղաքում՝ 88 տարեկան հասակում։

Կենսագրության այլընտրանքային տարբերակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային իշխանության անկումից հետո բացված Մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտի (ԻԿՊ) արխիվներում հայտնաբերվել են Ավտորխանովի ինքնակենսագրականները՝ գրված 1934 և 1937 թվականներին՝ ընդունման հանձնաժողովի համար և համապատասխանաբար ավարտական փուլում[24]։ Դրանցում ներկայացված ժամանակագրությունը հետևյալն է.

  • 1924-1926 թվական - սովորում էր կոմկուսակցական դպրոցում։
  • 1926-1927 թվական - «Սերլո» թերթի խմբագրի օգնական։
  • 1927-1929 թվական - սովորում էր Գրոզնիի աշխատավորական ֆակուլտետում։
  • 1929-1930 թվական - Չեչնիայի մարզկոմի կազմակերպչական բաժնի վարիչի օգնական[Ն 8]։
  • 1930-1931 թվական - Չեչնիայի մարզային կրթության բաժնի (ОблОНО) վարիչ։
  • 1932-1933 թվական - Գրոզնիի «Պարտիզդատ» հրատարակչության մասնաճյուղի տնօրեն։
  • 1934 թվական - ուսանող Մարքսիզմ-լենինիզմի կուրսերում՝ ՎԿՊ(բ) Կենտկոմի հովանու ներքո, այնուհետև՝ ԻԿՊ ուսանող։
Այս տվյալները հակասում են Ավտորխանովի ավելի ուշ արված հայտարարություններին, թե իբր նա սովորել է ԻԿՊ-ում 1927-1928 և 1930 թվականներին։ Սակայն այս հակասությունը կարելի է հեշտությամբ բացատրել նրանով, որ եթե նա նշեր իր ԻԿՊ-ից հեռացման փաստը, ապա նրան պարզապես չէին ընդունի նորից։

Մականուններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճանաչված լինելուց խուսափելու նպատակով՝ Ավտորխանովը երբեմն օգտագործում էր տարբեր գրական մականուններ՝ թաքցնելու իր հեղինակությունը պետական մարմիններից։ Իրականում կարելի է նշել, որ նա հարկադրված էր թաքցնել իր հեղինակությունը ինչպես խորհրդային, այնպես էլ ամերիկյան կողմերի կառավարություններից Սառը պատերազմի տարիներին։ Ստորև ներկայացված են փաստագրված հայտնի մականուններից մի քանիսը․

  • Ալեքսանդր Ուրալով[15]:7
  • Սառը պատերազմի - «Նաբատ» ամսագրում[18]:668
  • Պրոֆեսոր Տեմիրով - «Ազատություն» ռադիոկայանում[18]:751

Սա լիարժեք ցուցակ չէ։ Ավտորխանովը նշում է, որ Հիտլերյան Գերմանիայում ապրելու ընթացքում՝ Բեռլինում, տպագրվել է տարբեր մականուններով՝ արտագաղթածների, Վլասովի կողմնակիցների և գերմանական պարբերականներում։ Բացի այդ, 1970-ականների սկզբին նույնպես ստիպված էր օգտագործել մականուններ, քանի որ իր ռազմական ակադեմիայի ղեկավարը արգելել էր առանց նախնական թույլտվության որևէ հրապարակում (թեև այդ պահանջը իրավական հիմք չուներ, Ավտորխանովը նախընտրեց խուսափել բարդություններից և ենթարկվել)[18]:741։

Անձնական կյանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավտորխանովի առաջին կինը եղել է Սեպիատ Իբրահիմովնան (ծնունդով Կուրբանովա, 1914-մահը անհայտ է)։ Նրա եղբայրներից էին․

Նրա եղբայրներից էին․

  • Իսրապիլ Կուրբանով — կուսակցության Հյուսիսային Կովկասի մարզկոմի ինստրուկտոր Ռոստովում[18]:404[25],
  • Օսման Կուրբանով — «Խիմէլեմենտ» գործարանի ինժեներ,
  • Իսա Կուրբանով (1895—1937) — Նավթային ինստիտուտի գործարանային ֆակուլտետի վարիչ, հետապնդվել և գնդակահարվել է Բուտովոյում,
  • Մաադ — կահույքի գործարանի տնօրեն, սպանվել է քննիչի կողմից,
  • Մումակի — զոհվել է պատերազմի ժամանակ[26]։

Նրանք ունեցել են երկու դուստր՝

  • Զարա[18]:574, 722,
  • Կոմետա (ծնված 1941 թ․)[18]:722։

Ավտորխանովի երկրորդ կինը եղել է Լյուդմիլա Պետրովնան[27][28]։

Նրանց դուստրը նույնպես Զարա անունով է հիշատակվում[27]։

Նաև ունեցել է երկու թոռնուհի՝ Նատալյա և Տատյանա[18]:723։

Խորթ որդին եղել է Տամերլանը (նույն ինքը՝ Կունտա)[27][29]։

Վերջինիս որդին՝ Ավտորխանովի թոռը՝ Գինաս Սաշա Տամերլան Կիֆեր-Կունտա (Kiefer-Kunta), ծնվել է 1972 թվականի մայիսի 18-ին և մահացել 1973 թվականի ապրիլի 17-ին[30]։

Դերը պատմագիտական գիտությունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավտորխանովի գրքերը փորձ են՝ առանց փաստագրական նյութի օգտագործման ցույց տալու, թե ինչպես կոմունիստական գաղափարներն ուտոպիայից վերածվեցին իրականության ԽՍՀՄ-ում։

Նա ստացել է առաջնակարգ կոմունիստական դաստիարակություն և կրթություն, պատկանել է ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ անվանացանկին։ Նրա խոսքերով, ինքը մոտ է եղել բարձրագույն կուսակցական շրջանակներին ստալինյան հեղաշրջման վճռական ժամանակաշրջանում (1927-1937 թվականներ), անձամբ ճանաչել է ԿԿ անդամներից շատերին և կուսակցական ընդդիմությունների առաջնորդներին։

Ինստիտուտում սովորելու ընթացքում նա տեղեկատվություն էր ստանում հատուկ կաբինետներում, հատուկ սեմինարներում և պարզապես իշխանության վերնախավի հետ շփումից։ Այս տեղեկատվությունը փակ էր սովորական մարդկանց և նույնիսկ կուսակցության բարձրաստիճան անդամների մեծամասնության համար։ 1930-1933 թվականներին աշխատել է բարձր կուսակցական պաշտոններում։ Նա անցել է ստալինյան բանտերի միջով։ Կովկասցի լինելով՝ նա նաև կարողացել է զգալ Ստալինի բնավորության ազգային գծերը։

Նրա ձևավորման շրջանի մարդկանց ճնշող մեծամասնությունը ոչնչացվել է ստալինյան տեռորի ժամանակ՝ նա փրկվել է[Ն 9]։

Մյուսները դարձել են ստալինյան և հետստալինյան ռեժիմների բարձրաստիճան կուսակցական պաշտոնյաներ (Սուսլով, Պոնոմարյով, Յուդին և այլն)։ Նրանք և այդ իրադարձությունների այլ տեղեկացված մասնակիցներ, նույնիսկ անվանացանկում ավելի բարձր դիրք ունեցողները (ինչպես օրինակ Խրուշչովը), պատմաբաններ չէին, այլ քաղաքական գործիչներ և, ինչպես գրում է Ավտորխանովը, նրանց կողմից բերվող որոշ տեղեկատվություն թելադրված է ոչ թե իրադարձության մասին պատմելու նպատակով, այլ իրենց շահեկան լույսի ներքո ներկայացնելու համար։

Ավտորխանովն իր խոսքերով, իրեն մեղավոր չի համարում ստալինյան ռեժիմի գործողություններում՝ այդ ժամանակի մեծ մասը նա սովորում էր։

Բացի այդ, Ավտորխանովն ակտիվորեն ապրել և աշխատել է XX դարի Եվրոպայի երեք առաջատար հակամարտող ուժերի պայմաններում՝ խորհրդային համակարգի, նացիստական Գերմանիայի և արևմտյան ժողովրդավարության։

Իր «Ստալինի մահվան առեղծվածը» գրքում[1] Ավտորխանովը պատմում է տեղեկատվության մեկ այլ աղբյուրի մասին։ ԽՍՀՄ-ում «Իշխանության տեխնոլոգիա» գրքի լայն ճանաչումը հանգեցրեց նրան, որ խորհրդային մարդիկ սկսեցին նրան հաղորդել նոր փաստերի մասին (տե՛ս ներքևում՝ Ավտորխանովի գրվածքները ԽՍՀՄ-ում)։ Այն փաստերը, որոնց իսկությունը նրա մոտ կասկածներ չէր առաջացնում, նա ներառել է իր նոր գրքերում։

Արևմուտքում առավել օգտագործվող աշխատությունների թվին են պատկանում «Իշխանության տեխնոլոգիան», «Ստալինի մահվան առեղծվածը[14]. Բերիայի դավադրությունը», Communist Party Apparatus, The Chechens and the Ingushes during the Soviet Period and Its Antecedents։

Ստալինի կողմից ստեղծված իշխանության եզակի համակարգի անվանման համար նա ներմուծեց «պարտոկրատիա» տերմինը, նկարագրեց և ուսումնասիրեց այս համակարգը։

Ռուս հրապարակախոս և ԽՄԿԿ նախկին անդամ Ռոյ Մեդվեդևը, որին Ավտորխանովը մեղադրում էր ԿԳԲ-ում երկարամյա աշխատանքի մեջ, հայտարարել է, որ Ավտորխանովի գրքերում «պարունակվում է պարզ հորինվածքների, ուղղակի սուտ տեղեկատվության զգալի քանակ»[31]։

Ավտորխանովի պատմական հայեցակարգը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ Ավտորխանովի, ԽՍՀՄ-ում գործում էր եզակի համակարգ, որը նա անվանում էր «պարտոկրատիա», որը ներկայացնում էր կատարելապես նախագծված և համաշխարհային պատմության մեջ նմանը չունեցող գործիք բռնապետի անձնական իշխանության համար։ Այս համակարգի հիմնական սկզբունքները դրվել են Լենինի կողմից և հասցվել կատարելության Ստալինի կողմից։ Ստալինի մահից հետո համակարգը, փոփոխվելով մանրամասներում, շարունակում էր գործել։

Ավտորխանովի խոսքերով, Խորհրդային Միությունը իրականում կառավարում էր ոչ թե կուսակցությունը և նույնիսկ ոչ թե նրա կանոնադրական մարմինները (ինչպես ԿԿ-ն կամ Քաղբյուրոն), այլ բռնապետի կողմից նշանակված անձնական վարչակազմը։ Ձևականորեն այս վարչակազմը պետք է կատարեր միայն տեխնիկական գրասենյակային գործառույթներ։ Իրականում այն իր ձեռքերում էր պահում երկրի կառավարումը։ Ստալինի օրոք վարչակազմը կոչվում էր «Ընկ. Ստալինի քարտուղարություն» (չշփոթել ԿԿ Քարտուղարության հետ), հետագայում այն տարբեր կերպ էր կոչվում, բայց էությունը մնում էր նույնը։ Բրեժնևի օրոք այս վարչակազմի որոշ անդամներ, օրինակ՝ Ալեքսանդրովը, Ցուկանովը և այլք, ստացել են բարձր պաշտոնական կարգավիճակ՝ որպես ԽՄԿԿ ԿԿ անդամներ և անդամության թեկնածուներ։ Վարչակազմը նախապատրաստում էր բոլոր փաստաթղթերը կուսակցության կենտրոնական կանոնադրական մարմիններում քննարկման համար։ Այն դրված էր կուսակցությունից և պետությունից վեր։

Բռնապետության երկրորդ գործիքը ԿԿ «Հատուկ հատվածն» էր, որի ձեռքում էր կուսակցական կադրերի կյանքն ու կարիերան՝ ԿԿ-ից մինչև շրջկոմների քարտուղարներ։ Այս հատվածը ընտրում էր ողջ անվանացանկը և նրանց սպասարկող անձնակազմը (սպասավորներին, բժիշկներին և այլն)։ Նույն հատվածը հետևում էր անվանացանկին՝ Ստալինի դեմ դավադրությունները կանխելու համար։ ԿԿ Հատուկ հատվածին ուղղակիորեն ենթարկվում էին տեղական «հատուկ հատվածները», որոնք կատարում էին նույն խնդիրը տեղական ղեկավարների նկատմամբ, ինչպես նաև անջատողականության կանխարգելման խնդիրներ։ «Հատուկ հատվածին» (ոչ թե ՆԳԺԿ-ին) էին ենթարկվում ՆԳԺԿ ստորաբաժանումները, որոնք ապահովում էին ղեկավարության պաշտպանությունը։

Ավտորխանովի մտքով, «տոտալիտար պարտոկրատիայի» նոր տիպի բռնապետության ձևավորումը հնարավոր դարձավ իշխանության հատուկ տեխնոլոգիայի օգտագործման արդյունքում՝ «քաղաքականության սինթեզը հանցագործության հետ»։ Այս հիմքի վրա ձևավորվեց բարձրագույն իշխանության «եռանկյունին»՝ կուսակցական ապարատ, ռազմական ապարատ և ԿԳԲ։ «Չեկիզացիայից» հետո, ըստ Ավտորխանովի, իշխանական կառույցները ձևականորեն միասնական և միակ քաղաքական կուսակցությունը ոչ պաշտոնապես բաժանվեց երկու կուսակցության՝ «բաց» (հասանելի հատուկ ընտրված զանգվածների համար) և «փակ» («կուսակցություն կուսակցության մեջ», «կուսակցական էլիտա»), որին հասանելիություն ունեին միայն ընտրյալները։ Փակ կուսակցության դիկտատուրան («պարտոլիգարխիա», «կոմունիստական պարտոկրատիա» և այլն), որի գործունեության մասին գիտեր միայն սահմանափակ անձանց շրջանակը, կարողացավ հաստատել յուրովի եզակի «կուսակցական-ոստիկանական և տոտալիտար-ահաբեկչական» ռեժիմ։ Ավտորխանովի կարծիքով, այս ռեժիմը բոլոր խորհրդային մարդկանց վերածեց «մոնոկուսակցական պետության» սեփականության, որն անողոք շահագործում է նրանց։ Ավելի ընդհանուր առումով, այն պայմաններում, երբ ըստ Ավտորխանովի, «ժողովրդին սովորեցնում են չմտածել», իսկապես իշխող ուժը մեկն է՝ «համընդհանուր չեկիզմ։ Չեկիզմ պետական, չեկիզմ կուսակցական, չեկիզմ կոլեկտիվ, չեկիզմ անհատական։ Չեկիզմ գաղափարախոսության մեջ, չեկիզմ պրակտիկայում։ Չեկիզմ վերևից ներքև։ Չեկիզմ ամենազոր Ստալինից մինչև աննշան գաղտնի գործակալ»։

Այսպիսով, գերագույն բռնապետն իրականացնում էր իշխանություն կուսակցության նկատմամբ։ Կուսակցության միջոցով նա իրականացնում էր իշխանություն երկրի նկատմամբ, քանի որ բոլոր ձեռնարկություններում և կազմակերպություններում ստեղծվում էին կուսակցական ֆրակցիաներ (հետագայում կոչվում էին «կուսակցական բջիջներ») տվյալ ձեռնարկության կամ կազմակերպության բոլոր կուսակցության անդամներից։ Այս ֆրակցիաների անդամները պարտավոր էին բոլոր հարցերով քվեարկել այնպես, ինչպես կորոշեր ֆրակցիան, իսկ ֆրակցիան ենթարկվում էր տեղական կուսակցական կոմիտեներին, որոնք, իրենց հերթին, լիովին կախված էին ԿԿ «Հատուկ հատվածից»։

Համակարգը Ստալինը սկսեց ձևավորել 1922 թվականին, դառնալով կուսակցության Գլխավոր Քարտուղար։ Սա հիմք ծառայեց Լենինի այժմ հայտնի դիտողության համար «Ստալինի անսահման իշխանության մասին»՝դիտողություն, որը լենինյան Քաղբյուրոյի մյուս անդամները նախընտրեցին թաքցնել և անտեսել։

Ավտորխանովը և Չեչնիան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1980-ականների վերջին-1990-ականների սկզբին Ավտորխանովի ստեղծագործությունները սկսեցին ակտիվորեն հրատարակվել ԽՍՀՄ-ում, հատուկ հետաքրքրություն նրա կերպարը գրավում էր հայրենիքում՝ Չեչենո-Ինգուշեթիայում։ Խորհրդային Միության փլուզումից մի քանի ամիս առաջ՝ 1991 թվականին, Ավտորխանովը ստացել է Չեչեն-Ինգուշական ԽՍՀՐ-ի պատվավոր քաղաքացիություն[12]։

Ավտորխանովն ակտիվորեն հետաքրքրվում էր 1990-ականներին Չեչնիայում տեղի ունեցող իրադարձություններով։

Մասնավորապես, 1991 թվականին ռադիոյով իր ելույթում, որը հրապարակվել է (կրճատումներով) «Լիտերատուրնայա գազետա»-ում, նա դիմել է չեչեն ժողովրդին և նախագահ Դուդաևին։ Իր կոչում Ավտորխանովը կոչ արեց փնտրել խաղաղ ուղիներ դեպի Չեչնիայի անկախություն և բանակցել ժողովրդավարական Ռուսաստանի հետ։ Նա նաև կոչ արեց չտրվել հին ռեժիմի կողմնակիցների սադրանքներին, ովքեր հրահրում են թշնամանք կովկասյան ժողովուրդների միջև[32]։

1992 թվականի հոկտեմբերին Դուդաևն այցելեց նրան Գերմանիայում։ Այդ ժամանակ Կովկասում տեղի ունեցող իրադարձությունների ազդեցության տակ Ավտորխանովը եկավ այն եզրակացության, որ Չեչնիան ազատագրություն կստանա միայն Ռուսաստանի ազատագրման միջոցով։

Ունենալով ԳԴՀ քաղաքացիություն՝ Ավտորխանովը կոչվում էր Իչկերիայի նախագահ Դուդաևի անձնական ներկայացուցիչ[33](ինչպես հետագայում Աբումուսլիմովը Մասխադովի ներկայացուցիչն էր)։

1994 թվականի օգոստոսին և հոկտեմբերին նա դիմեց համապատասխանաբար Ելցինին և Դուդաևին։ Նա կոչ արեց Ելցինին կանգնեցնել շարժումը դեպի պատերազմ, որը պետք չէ ոչ Ռուսաստանին, ոչ Կովկասին, և հանդիպել Դուդաևի հետ։

Դուդաևին ուղղված դիմումում նա զգուշացրեց Ռուսաստանի դեմ գազավաթ (սրբազան պատերազմ) հայտարարելու դեմ, քանի որ «պատերազմ հայտարարել է ոչ թե Ռուսաստանը, այլ մոսկովյան մեծապետական կլիկան, որը... չհայտարարված պատերազմի մեջ է իր սեփական ժողովրդի հետ»։

Դիմելով չեչենական ընդդիմության առաջնորդներին՝ նա հայտարարեց, որ աջակցում է այլընտրանքային ծրագրերով ընդդիմության գոյությանը։ Սակայն զինված ընդդիմությունը ընդդիմություն չէ, ինչպես նաև հրոսակախումբերի գործունեությունը անթյույլատրելի է։

Ավտորխանովից վերջին նամակը Դուդաևը ստացել է իր մահից մի քանի օր առաջ՝ 1996 թվականի ապրիլին[34]։

Ավտորխանովի գրվածքները ԽՍՀՄ-ում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԽՍՀՄ-ում հայտնի էր «Իշխանության տեխնոլոգիա» գիրքը, որը հրատարակվել է 1959 թվականին և լույս է տեսել երկրորդ լրացված հրատարակությամբ 1976 թվականին[35]։ Այն տարածվում էր «Սամիզդատի» միջոցով։ «Սամիզդատի» միջոցով դրա տարածման սկիզբը դրեց գեներալ Գրիգորենկոն[1]։ «Միտք» պետական հրատարակչությունը տպագրել է այն փակ անվճար հրատարակությամբ կուսակցական էլիտայի համար[18]:6։

Սովորական քաղաքացիներին այն կարդալու համար դատում էին։ Այդպիսի առաջին հայտնի դատավարությունը Յուրի Գենդլերի և մյուսների դատավարությունն էր 1968 թվականին։ Այնուհետև նմանատիպ դատավարությունները շարունակվեցին։

Պաշտոնական խորհրդային քարոզչությունը տպագրում էր հոդվածներ, որո[36]:17-23[Ն 10]նք արատավորում էին Ավտորխանովին և հակասում էին միմյանց։ Բացի պաշտոնական քարոզչությունից, այս գիրքը և դրա հեղինակին փորձում էին վարկաբեկել նաև (այդ ժամանակ) դիսիդենտներ եղբայրներ Ռոյ և Ժորես Մեդվեդևները[3]:17-23[Ն 10]։

ԿԳԲ-ի կողմից ստեղծված գրքի հայտնիության կողմնակի և անսպասելի արդյունքը դարձավ այն, որ խորհրդային մարդիկ սկսեցին նամակներ գրել Ավտորխանովին՝ գրքում արծարծված թեմաների վերաբերյալ լրացուցիչ տեղեկատվությամբ։

Այսպես կոչված «գլասնոստի» դարաշրջանում Ավտորխանովի որոշ աշխատություններ հրապարակվեցին խորհրդային մամուլում։ Բայց այստեղ էլ դրանք ենթարկվեցին գրաքննության։ Այսպես, «Իշխանության տեխնոլոգիայի» հրապարակման մեջ ամբողջությամբ բաց էր թողնված հեղինակի 1976 թվականի նախաբանը, որում Ավտորխանովը նկարագրում էր իր գրքերի դեմ սադրանքները և խորհրդային մամուլում հեղինակի վրա զրպարտությունը։

«Ստալինի մահվան առեղծվածի» ամսագրային տարբերակի հրապարակման մեջ («Նովի Միր» 1991. № 5) ամբողջությամբ բաց են թողնված առաջին 7 գլուխները 13-ից և վերջաբանը՝ այսինքն կեսից ավելին։ Բացի այդ, բաց է թողնված փոքր, բայց էական պարբերությունը երկու պարբերությունների միջև, որոնք տպագրված են ամբողջությամբ։ Ահա ջնջված պարբերությունը[37].

Բոլոր երեք դավադրությունները՝ Ստալինի դեմ, Բերիայի դեմ և Խրուշչովի դեմ, վկայում են մեկ բանի մասին՝ խորհրդային ռեժիմը չի կարող փոխել իր կառավարիչներին օրինական մեթոդներով։ Այդպես է եղել միշտ։ Այդպես կլինի նաև հետագայում։

XII գլխում՝ «Ինչպես տեղի ունեցավ հեղաշրջումը», բաց են թողնված մեկուկես պարբերություն, որոնք ներառում են հետևյալ պնդումը[38].

Բոլշևիկների մոտ հենց համակարգի գաղտնի բնույթն է շարունակական, և քանի դեռ ստալինականության լիակատար վերացում տեղի չի ունեցել, «Ստալինի գործի» արխիվներին հասանելիություն չի լինի։

Ահա ևս մեկ բացառված պարբերություն[39].

Բայց «անկարող մարդը» (Խրուշչովը) հանդես եկավ որպես մեծագույն սֆինքս։ Նա իրականացրեց այն, ինչ Ստալինը ցանկանում էր, բայց չկարողացավ. վերացրեց Բերիային և բերիականներին Մալենկովի և մալենկովականների ձեռքերով, Մալենկովին և մալենկովականներին՝ Մոլոտովի և մոլոտովականների ձեռքերով, Մոլոտովին և մոլոտովականներին՝ «առաջ քաշվածների»՝ բրեժնևների ձեռքերով։ Եվ այդպիսով տասը տարի կառավարեց մեծ պետությունը «Իվանուշկա-հիմարի» համբավով, բայց հանճարեղ տղամարդու գլխով։

Այսպիսի էական կրճատումների ցանկը, որոնք կապված չեն ծավալի կրճատման հետ, կարելի է շարունակել։

Ձերբակալություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր կյանքի ընթացքում Ավտորխանովը մի քանի անգամ փոխել է իր բնակության վայրը, և գրեթե ամեն անգամ նոր վայրում նրա գտնվելը սկսվել է բանտով:

  1. 1923 թվականին պատանի հասակում նա փախչում է տնից դեպի Գրոզնի: Նրան բռնում են կայարանում առանց տոմսի, և քանի որ նրա հետ փախած զարմիկի մոտ ատրճանակ են գտնում, նրանց բանտարկում են ավազակության կասկածանքով: Նրանք բանտում մնացին մի քանի օր[40]:79-81։
  2. Գրոզնիից Ավտորխանովը 1927 թվականին տեղափոխվում է Մոսկվա: Քաղաքում գտնվելու առաջին օրերին նա, երազելով ստանալ Տրոցկու ավտոգրաֆը, երկու օրվա ընթացքում սպասում է նրան մի հաստատության մուտքի մոտ, որտեղ Տրոցկին աշխատում էր: Նրան ձերբակալում են, և նրա մոտ դանակ գտնելով, հետաքննություն են սկսում առաջնորդի վրա մահափորձի մասին: Նա երկու շաբաթ նստում է բանտում,իրականացվում է հետաքննություն, որից հետո նրան ազատում են[41]:122—134։
  3. Ավտորխանովի վերադարձը Գրոզնի և հետագա նոր տեղափոխումը Մոսկվա 1934 թվականին ԻԿՊ-ում սովորելու համար, կարծես թե անցնում է առանց ձերբակալությունների: Բայց երբ նա 1937 թվականին ինստիտուտն ավարտելուց հետո վերադարձավ Գրոզնի, նրան առաջին իսկ օրը ձերբակալում են կուսակցության մարզկոմի պլենումի ժամանակ «չեչենական բուրժուական-ազգայնական կենտրոնի» գործով՝ հանրապետության ողջ կուսակցական ակտիվի հետ միասին: Այդ անգամ նա բանտարկության մեջ մնաց 5 տարի (1940 թվականին փոքր ընդմիջումով): Արդարացվել է Չեչենա-Ինգուշական ԻԽՍՀ Գերագույն դատարանի կողմից[42]։
  4. 1942 թվականին Ավտորխանովն անցավ ռազմաճակատի գիծը և անմիջապես ձերբակալվեց գեստապոյի կողմից՝ խորհրդային լրտեսության կասկածանքով: Նա դա համարում էր փոքր թյուրիմացություն, բայց հետո իմացավ, որ միայն ընկերների համառ ցուցմունքները և որոշ գերմանացիների ողջամտությունը փրկեցին նրան անխուսափելի մահից[43]։
  5. 1945 թվականին նա Բեռլինից գրավմումից հետո տեղափոխվեց ամերիկյան գոտի, որտեղ մասնակցեց Գերմանիայում գտնվող Ստալինի հակառակորդ էմիգրանտների խորհրդակցությանը: Այս անգամ փորձառու Ավտորխանովը խուսափեց ամերիկյան բանտից միայն այն պատճառով, որ բոլորից միակն էր, որ դեմ արտահայտվեց բանաձևին, որով առաջարկվում էր Արևմուտքի ժողովրդավարություններին օգնություն՝ Ստալինի անխուսափելի ագրեսիայի դեմ: Նա կեղծ փաստաթղթեր պատրաստեց և անհետացավ: Բանաձևի հեղինակները (այդ թվում՝ գեներալ Բիչերախովը), որոնք այն փոխանցել էին ամերիկյան ռազմական իշխանություններին, ձերբակալվեցին նրանց կողմից և երկու տարի նստեցին բանտում, իսկ հիտլերյան բանակի Հայկական լեգեոնի նախկին հրամանատար գնդապետ Սարգսյանը հանձնվեց խորհրդային իշխանություններին։

Հիշատակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Իչկերիայի փաստացի անկախության տարիներին (1992-1994 և 1996-2000 թվականներին) Գրոզնիի կենտրոնական փողոցը կրում էր Ավտորխանովի անունը:
  • 2008 թվականին Ավտորխանովի անունը տրվեց Գրոզնիի կենտրոնական փողոցներից մեկին (նախկին Կլարա Ցետկինի փողոց)[44][45], ինչպես նաև Ավտորխանովի ծննդավայրում՝ Նադտերեչնոյում[46][47]։

Ստեղծագործություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացի հիմնական, բնագրային տարբերակներից, բերվում են նաև որոշ թարգմանություններ և տարբերակներ: Ստեղծագործությունների հղումները, որտեղ դա հատուկ նախատեսված չէ, տրվում են հիմնական տարբերակներին:

Գրքեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
    • Չեչենիայի պատմության հիմնական հարցերին. Խորհրդային Չեչենիայի տասնամյակին նվիրված Չեչենիա: «Սերլո» հրատարակչություն, 1930. — 105 էջ, 22 սմ. Գրքի ամբողջական տեքստը հետագայում ընդգրկվել է հեղինակի «Հեղափոխություն և հակահեղափոխություն Չեչնիայում» աշխատության առաջին գլխում։
    • Չեչնիայի համառոտ պատմամշակութային և տնտեսական ակնարկ Ռոստով-Դոն: Սևկավ-գրքեր, 1931
    • Հեղափոխություն և հակահեղափոխություն Չեչնիայում. Թերքի մարզում քաղաքացիական պատերազմի պատմությունից. համառոտ ակնարկներ Գրոզնի: Չեչենական ազգային հրատարակչություն, 1933. — 173 էջ.
    • Չեչեներեն լեզվի քերականություն / Խ. Յանդարով, Ա. Մացիև, Ա. Ավթորխանով Գրոզնի, 1933 Հրատարակվել է չեչեներեն լեզվով։
    • Հեղափոխության ծնունդ հանդիսացող միավորումը Գրոզնի: Պարտիզդատ, 1934
    • Ժողովրդասպանություն ԽՍՀՄ-ում. Չեչեն ժողովրդի ոչնչացումը Մյունխեն: «Ազատ Կովկաս», 1952. — 69 էջ ISBN 5-7110-0131-0 Վերահրատարակություն՝ Չեչենո-ինգուշ ժողովրդի սպանությունը. Ժողովրդասպանություն ԽՍՀՄ-ում / Ալեքսանդր Ուրալով (ծածկանուն) Մոսկվա: «Վսյա Մոսկվա» ՍՊԸ, 1991. — 79 էջ, 20 սմ. ISBN 5-7110-0131-0
    • Իշխանության տեխնոլոգիան Ֆրանկֆուրտ/Մայն: «Պոսև-Վերլագ», 3-րդ հրատարակություն, 1983. — 109 էջ, 17 սմ. LCCN: unk84-022143 LC դասակարգում՝ JN6598.K7 A83 1976
    1. Իշխանության տեխնոլոգիա Ֆրանկֆուրտ/Մայն: Possev-Verlag, 1-ին հրատարակություն, 1959 — 379 էջ, 25 սմ Անգլերեն թարգմանություն՝ Stalin and the Soviet Communist Party: A Study in the Technology of Power. New York: Praeger, 1959 — 379 էջ Վերահրատարակումներ՝
      • Մոսկվա: «Սլովո» / «Նовый мир», 1991
      • Վոպրոսի իստորիի («Պատմության հարցեր») ամսագրում՝
        • 1991 թ.՝ համար 1–12
        • 1992 թ.՝ համար 1–3, 6–7, 10–12
        • 1993 թ.՝ համար 2–3
      • Առցանց տարբերակ՝ Lib.ru կայքում
    2. Պարտոկրատիայի ծագումը (2 հատորով) Ֆրանկֆուրտ/Մայն: Possev-Verlag, 2-րդ հրատարակություն, 1983 I հատոր՝ ԿԿ և Լենին II հատոր՝ ԿԿ և Ստալին
    3. Ստալինի մահվան գաղտնիքը. Բերիայի դավադրությունը Ֆրանկֆուրտ/Մայն: Possev-Verlag, 5-րդ հրատ., 1986 — 316 էջ Վերահրատարակումներ՝
      • Նовый мир ամսագրում՝ 1991, թիվ 5, էջ 194–233
      • Առցանց տարբերակ՝ Lib.ru կայքում
    4. Անդրոպովից մինչև Գորբաչով. Գործերն ու օրերը Փարիզ: YMCA-Press, 1986 — 347 էջ ISBN 2-85065-088-9
    5. Բրեժնևի ուժն ու անուժությունը. Քաղաքական էսքիզներ Ֆրանկֆուրտ/Մայն: Possev-Verlag, 2-րդ հրատ., 1980 — 327 էջ, 17 սմ LCCN: 79-385746
    6. Լենինը Ռուսաստանի ճակատագրում. Պատմաբանի մտորումներ Գարմիշ-Պարտենկիրխեն: Prometheus-Verlag, 1990 — 485 էջ
    7. Կրեմլի կայսրությունը. Խորհրդային գաղութատիրության տիպ Գարմիշ-Պարտենկիրխեն: Prometheus-Verlag, 1988 — 425 էջ Վերահրատարակումներ՝
      • Մ.: ԴԻԿԱ-Մ, 2001 — 476 էջ; 18 սմ, ISBN 5-901115-02-3
      • Մինսկ: Պոլիֆակտ, Մոսկվա: Դружբա народов, 1991 — 107 էջ; 26 սմ
    8. Հուշեր Ֆրանկֆուրտ/Մայն: Possev-Verlag, 1983 — 761 էջ; 17 սմ Վերահրատարակում՝ Ինքս իմ մասին և իմ դարաշրջանի մասին Մ.: ԴԻԿԱ-Մ, 2003 — 734 էջ LCCN: 2004-363387

Օտարալեզու թարգմանություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Staline au pouvoir (ծածկանուն՝ Alexandre Ouralov) Փարիզ: Les Iles D’Or, 1951 — 318 էջ Թարգմանություն ռուսերենից՝ Jacques Fondeur LCCN: 52-040262
  2. The Reign of Stalin / Alexander Uralov (ծածկանուն) Westport, Conn.: Hyperion Press, 1975 — 256 էջ Անգլերեն թարգմանություն Staline au pouvoir գրքից Վերատպում՝ 1953 թվականի հրատարակության՝ Bodley Head, Լոնդոն

Հրապարակումներ ժողովածուներում և պարբերականներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ավտորխանով Ա. Ռ. Մշակութային կառուցման ձեռքբերումներն ու թերությունները Չեչնիայում // «Հեղափոխություն և լեռնցի», հանդես, № 5, 1929: «Չեչնիայի պատմության որոշ հարցերի վերաբերյալ» // «Հեղափոխություն և լեռնցի» (հանդես) — Ռոստով Դոն վրա, 1929 — Ավտորխանովի առաջին գիրքը: Կուսակցության ազգային հարցի վերաբերյալ դիրեկտիվների իրականացման մասին // «Պրավդա», № 170, 1930 թվականի հունիսի 22, էջ 4. — Մոսկվա. — Քննադատություն՝ Յակովլևի և Կույբիշևի զեկուցման թեզիսների վերաբերյալ (ԽՄԿԿ (բ) XVI համագումարում): Հեղինակը պնդում է, որ կուսակցությունը բավարար ուշադրություն չի դարձնում ծայրամասերում ազգային կադրերի վրա և պնդում է, որ լայն կոլեկտիվացումից առաջ անհրաժեշտ է իրականացնել հողաբաժանում ազգային շրջաններում: Նամակ խմբագրությանը // «Պրավդա», № 182, 1930 թվականի հուլիսի 4, էջ 6. — Մոսկվա. — Նախորդ հոդվածում արտահայտված դիրքորոշման մերժում: Չեչնիայում ազգային գրականության ստեղծման ուղիներով // «Առաջընթացի մեջ», № 9 և № 10, 1931: Ձացեպիլինը, Ազիևը և երեք անձանց խումբը // «Գրոզնենսկի ռաբոչի» (Գրոզնիի աշխատավոր), 1931 թվաականի հոկտեմբեր։ (Դասակարգային թշնամիների դեմ պայքարի պակասի վերաբերյալ։ Հիշատակվում են՝ Յանդարովի, Չուլիկովի, Մամաևի ազգանունները։ Հավանաբար հենց այս հոդվածն է, որի համար Ավտորխանովը հետագայում ամաչել է): Չեչենները և ինգուշները խորհրդային ժամանակաշրջանում և մինչ դա // «Հյուսիսային Կովկասի պատնեշը. Ռուսաստանի առաջխաղացումը դեպի մուսուլմանական աշխարհ». էջեր 146–194 — Նյու Յորք: St. Martin’s Press, 1982 — ISBN 0-312-07575-8. — Չեչնյայի և Ինգուշեթիայի պատմությունը ԽՍՀՄ կազմում: Պատմագիտական գիտության վիճակը ԽՍՀՄ-ում // Գիտաշխատողների (էմիգրանտների) կոնֆերանսի նյութեր, տեղի է ունեցել Մյունխենում 1951 թ. հունվարի 11–14-ը։ — Մյունխեն: ԽՍՀՄ-ի ուսումնասիրության ինստիտուտ, 1951։ 95 էջ; 21 սմ. — Հատոր 3: Կուսակցության նվաճումը // «Պոսև», № 40 (227) (1950 թ.) — № 16 (255) (1951 թ.) — Լիմբուրգ/Լան (Գերմանիա): — Ավտորխանովի առաջին գիրքը Արևմուտքում։ Հեղինակը նկարագրում է ստալինյան հեղաշրջումը և Լենինի ստեղծած հին կուսակցության ոչնչացումը: Ազատ Կովկաս, № 3 (18), 1953 թվականի մարտ — Ստալինի նեկրոլոգը․ «…Դադարեց բաբախել գայլի սիրտը և գործել սատանայական միտքը։ Գնաց մի մարդ, ում մեջ ոչինչ մարդկային չկար՝ ո՛չ հոգի, ո՛չ սեր, ո՛չ խղճահարություն… Գնաց մարդ, ով անմահացրեց իր անունը միլիոնավոր մահերով… Կաղնու ցից՝ նրա գերեզմանին։ Հավերժ անեծք նրա հիշատակին։ Զարկ տալու պատերազմ՝ նրա ժառանգությանը!!!…»

Ֆորում. ԽՄԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի 1936 թ. սեպտեմբերյան պլենումի հարցը։ Մեծ մաքրազտման որոշ հարցեր. պատասխան իմ քննադատներին // Slavic Review, հատ. 26, № 4 (դեկտեմբեր, 1967), էջեր 665–672

— Պատասխան ամերիկացի սովետաբաններ Շլյուսսերի և Արմսթրոնգի քննադատությանը, ովքեր պնդում էին, թե «էմիգրանտ հեղինակ Ավտորխանովի» տվյալները Խրուշչովի զեկույցի լույսի ներքո անհուսալի են։

«Ռիբենտրոպ-Մոլոտով» պակտի փակ kulisային պատմությունը // Континент, № 4 (1975), էջ 300–319 — Փարիզ

— Պակտի նախապատմության և գաղտնի արձանագրությունների նկարագրություն։ Հեղինակը պնդում է, որ Գիտլերի համար առավել կարևոր կլիներ «Ռիբենտրոպ–Միկոյան» պակտը, որով ԽՍՀՄ-ը պարտավորվում էր ապահովել Գերմանիային պատերազմ վարելու համար անհրաժեշտ ամեն բան, քան թե մի քաղաքական թուղթ, որն իրականում ոչինչ չէր նշանակում երկու բռնապետերի համար։

Բրեժնևը հեռվից // Նովոյե ռուսսկոյե սլովո, 1978 թվականի հունվարի 29 — Նյու Յորք։

Ողբերգություն, որ գերազանցեց «Լևիաֆանին» // Գրաննի, գիրք 115 (1980), էջ 242–248

— Հեղինակը պնդում է, որ ստալինյան համակարգը իր դաժանությամբ գերազանցել է Հոբսի՝ 17-րդ դարի անգլիացի փիլիսոփայի երևակայած սարսափելի աբսոլյուտիստական պետությանը։

«Պատմությունը շատ սոված ապստամբություններ գիտի՝ հուսահատ հպատակների՝ անբարոյական ղեկավարների դեմ։ Ստալինի օրոք սովածները չէին ապստամբում՝ նրանք զանգվածաբար փռվում էին փողոցներում ու մահանում» (էջ 245)

Լենինյան բռնապետության ակունքներում // Գրաննի, գիրք 113

Կոբան և Կամոն // Նովի ժուռնալ, № 110 (1973 թվականի մարտ), էջեր 266–287

— Հոդվածը ներկայացնում է քրեական ուղղությունը բոլշևիկյան կուսակցության ներսում։

«Հավերժ Միկոյան» շարք. Նովի ժուռնալ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նվիրված Միկոյանի կենսագրության անհայտ կամ քիչ հայտնի փաստերին.

  • № 105 (1971 թվականի դեկտեմբեր), էջեր 249–259
  • № 107 (1972 թվականի հունիս), էջեր 200–204 — «Բաքվի քսանյոթերորդ կոմիսարը» (1917–1918)
  • № 108 (1972 թվականի սեպտեմբեր), էջեր 266–282 — «Փախուստի ու դավանանքի վարպետը» (1918–1920)
  • № 111 (1973 թվականի հունիս), էջեր 215–234 — «Կուսակցական հանձնակատար Վոլգայում և Հարավարևելքում» (1920–1926)Ստալինը սպանե՞ց Լենինին // Նովի ժուռնալ, № 152 (1983 թ. հունիս), էջեր 240–259

— Հեղինակը կրկին ներկայացնում է իր տեսակետը՝ ըստ որի Լենինի վերադարձը քաղաքական ակտիվ կյանք կդառնար Ստալինի քաղաքական մահը։ Նա ներկայացնում է փաստարկներ՝ ի պաշտպանություն Լենինի հնարավոր սպանության վարկածի։

Լենինը և Կենտկոմը շարքը // Նովի ժուռնալ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոդվածաշար, որտեղ հեղինակը ցույց է տալիս, թե ինչպես էր Լենինը երբեմն հայտնվում փոքրամասնության մեջ Կենտկոմում և ինչ մեթոդներով էր հասնում իր նպատակին։ Այս հոդվածների բովանդակությունը հիմնականում ներառվել է հեղինակի «Պարտոկրատիայի ծագումը» գրքում։

  • № 100 (1970 թվականի սեպտեմբեր), էջեր 329–349 — «Լենինը և ԿԿ-ն Հոկտեմբերյան հեղաշրջման ժամանակ»
  • № 101 (1970 թվականի դեկտեմբեր), էջեր 208–220 — «ԿԿ-ն ընդդեմ Լենինի ապստամբության հարցում»
  • № 102 (1971 թվականի մարտ), էջեր 217–234 — «Լենինը և ԿԿ-ն հուլիսյան ապստամբությունից հետո»
  • № 103 (1971 թվականի հունիս), էջեր 214–223 — «Առաջին ճգնաժամը ԿԿ-ում իշխանության գրավումից հետո»
  • Ո՞վ է կոլխոզների հայրը // Նովի ժուռնալ, № 113 (1973 թ. դեկտեմբեր), էջեր 242–256 — Հեղինակը հիմնավորում է, որ կոլխոզների իրական «հայրը» Լենինը չէ, այլ Ստալինը, թեև ստալինիզմը դիտարկվում է որպես լենինիզմի ամենահաջորդական կիրառումը։ Մարդակերություն հացով երկրում // Նովի ժուռնալ, № 153 (1983 թ. դեկտեմբեր), էջեր 199–212 — ԽՍՀՄ-ում 1930–1934 թթ. սովի մասին։ Ներքին առևտրի մոդելից անցում՝ պետական մատակարարմանը։ Քարտային համակարգ, քաղաքների և սոցիալական խմբերի դասակարգում։ Նամակ խմբագրությանը // Նովի ժուռնալ, № 155 (1984 թ. հունիս), էջեր 199–212 — Նախորդ հոդվածում՝ «Մարդակերություն հացով երկրում», առկա անճշտությունների ուղղում։

ԽՍՀՄ արտաքին և ներքին ռազմավարություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԽՍՀՄ էքսպանսիայի քաղաքականության նոր փուլը // Նովի ժուռնալ, № 104 (1971 թ. սեպտեմբեր), էջեր 210–236

— Խորհրդային ռազմավարության վերանայում. հրաժարում այն գաղափարից, որ ցանկացած տեղական պատերազմ անխուսափելիորեն կվերածվի միջուկային։ Քննարկվում է ԽՍՀՄ արտաքին և ռազմական քաղաքականությունը Եվրոպայի, Չինաստանի, Ինդոչինայի և Մերձավոր Արևելքի ուղղությամբ։

Կրեմլի եվրոպական ռազմավարությունը // Նովի ժուռնալ, № 119 (1975 թ. հունիս), էջեր 169–190

— ԽՍՀՄ նպատակները եվրոպական անվտանգության խորհրդաժողով գումարելու ձգտման հարցում (սկսած՝ 1954 թ. մարտի 31-ից)։

Կրեմլի գլոբալ ռազմավարությունը // Նովի ժուռնալ, № 126 (1975 թ. մարտ), էջեր 198–217

— ԽՍՀՄ արտաքին շահերը տարբերվում են Ռուսաստանի կայսրության շահերից։ ԽՍՀՄ-ը «համակեցությունը» պատկերացնում է որպես սովորական պատերազմի բացակայություն՝ շարունակվող գաղափարական պայքարի պայմաններում, այսինքն՝ աշխարհի խաղաղ նվաճում։

ԽՍՀՄ ներքին քաղաքականություն և հասարակական կառուցվածք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամն ու ԽՍՀՄ մուսուլմանական ժողովուրդները // Նովի ժուռնալ, № 139 (1980 թվականի հունիս), էջեր 172–202

— Խորհրդային քաղաքականության պատմություն մուսուլմանական ժողովուրդների նկատմամբ՝ նախ աջակցություն, ապա ճնշում։ Հեղինակը նշում է, որ ի տարբերություն իշխանության կարծիքի, մուսուլման ժողովուրդները ոչ հուսալի աջակցություն են ոչ արտաքին, ոչ էլ ներքին ճգնաժամերի պարագայում։

ԽՍՀՄ հակասահմանադրությունը // Նովի ժուռնալ, № 128 (1977 թվականի սեպտեմբեր), էջեր 179–197

— Նոր սահմանադրությունում ևս բացակայում է իշխանությունների բաժանման սկզբունքը, որն հիմք է համարվում արևմտյան սահմանադրությունների համար։ Քննարկվում է նաև կուսակցության ղեկավար դերի մասին դրույթը։

Իշխանության վարպետների դարբնոցը. ԿԿԿԿ բարձրագույն քաղաքական կադրերի դպրոցը // Նովի ժուռնալ, № 131 (1978 թվականի հունիս), էջեր 219–241

— Քննարկվում է Կոմունիստական կուսակցության համար կադրեր պատրաստող բարձրագույն դպրոցների կառուցվածքը և գործունեությունը։ Մանրամասն ներկայացվում է Կարմիր պրոֆեսորների ինստիտուտը, որի ուսանողներից է եղել նաև հեղինակը։

Խորհրդային ղեկավարություն և ներքին ճգնաժամ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրեժնևի վերջին համագումարը // Նովի ժուռնալ, № 144 (1981 թվականի սեպտեմբեր), էջեր 146–173

— Տպագրվել է Բրեժնևի մահից առաջ։ Քննարկվում է ԽՄԿԿ 26-րդ համագումարը (1981): Վերլուծվում են ներքին և արտաքին քաղաքականության արդի խնդիրները՝ եվրոկոմունիզմ, Լեհաստան, Աֆղանստան, տնտեսություն։ Հեղինակը խոսում է ղեկավարության ծերացման մասին և կանխատեսում, որ Բրեժնևի անմիջական հաջորդների օրոք (Քիրիլենկո, Չերնենկո, Ռոմանով, Գորբաչով) լուրջ փոփոխություններ չեն լինի։ Սակայն հաջորդ սերունդը (Ինոզեմցև, Ֆալին և ուրիշներ), որոնք անձամբ ծանոթ են Արևմուտքին, կարող են հրաժարվել որոշ գաղափարական դոգմաներից։

Ազգությունների հարցը, Կովկաս, հեղափոխություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազատ Կովկաս, № 1 (հոկտեմբեր 1951)

— Ա. Ավթորխանովի տեսակետը. ԽՍՀՄ ոչ ռուս ժողովուրդների ազատագրումը հնարավոր է միայն ռուս ժողովրդի հետ միասին։

Հնարավո՞ր է հեղափոխություն ԽՍՀՄ-ում / Ա. Ուրալով (ծածկանուն) // Посев, № 37 (1950 թվականի սեպտեմբեր), էջեր 11–13

— Հեղինակը, ելնելով Լենինի հեղափոխության տեսությունից, ցույց է տալիս, որ ԽՍՀՄ-ում հեղափոխությունը հնարավոր է։

Ստալինի մահվան առեղծվածը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նորից Ստալինի մահվան առեղծվածի մասին // Նовый Мир, № 12 (1991 թվականի դեկտեմբեր), էջեր 235–242

— Ներկայացվում են նոր տվյալներ, որոնք հաստատում և լրացնում են հեղինակի նախորդ տեսակետը։ Ըստ հեղինակի՝ առեղծվածը ոչ թե սպանության փաստի մեջ է, այլ այն բանում, թե ինչպես է դա տեղի ունեցել։ Հեղինակը պնդում է՝ մնացել է նույն եզրակացության վրա (էջ 238)։

Կովկաս՝ պատմություն և ընկալում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քառասուն տարի Չեչենո-ինգուշիայում // Caucasian Review, № 10 (1960), էջեր 3–9

— Հեղինակը քննադատում է խորհրդային պրոպագանդան, ըստ որի՝ Խորհրդային իշխանությունն առաջընթաց է բերել Կովկասի ժողովուրդներին։ Նշվում է, որ միայն Ստալինի ռեպրեսիաների տարիներին սպանվել է տաս անգամ ավելի շատ չեչեն և ինգուշ, քան 19-րդ դարի ռուս-կովկասյան պատերազմի 15 տարիների ընթացքում։

Մոռացե՛ք գազավատի մասին // Литературная газета, № 43 (1991 թվականի հոկտեմբերի 29), էջ 2

— Հատված Ա. Ավթորխանովի զրույցից՝ «Ազատություն» ռադիոկայանի եթերում։ Սեղմված տարբերակ։ Քննարկվում են քաղաքական և մշակութային խնդիրներ, ներառյալ Իսլամի տեղը Կովկասում և պատմական պատրանքների վերանայում։

Նշումներ, նախաբաններ, քննարկումներ և այլն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Տրոցկի, Լև Դավիդովիչ։ Օրագրեր և նամակներ / Լև Տրոցկի ; Խմբագիր՝ Յու. Գ. Ֆելշտինսկի ; Նախաբան՝ Ա. Ա. Ավտորխանով։ — Տենաֆլի (Նյու Ջերսի): Էրմիտաժ, 1990։ — 302 էջ՝ լուսանկարներով, դիմանկարներով, ֆաքսիմիլեներով; 23 սմ — ISBN 1-55779-021-3։ Վերածննդի կայծեր․ Քաղաքական պայքարի և բարոյական լուսավորության փորձ / Սերգեյ Սոլդատով; Նախաբան՝ Աբդուռահման Աբդուռահմանով; Ներածություն՝ Մարտին Դյուքերստ — Լոնդոն: Overseas Publications Interchange, 1984 — ix, 413 էջ, [30] էջ՝ հավելվածներով; 18 սմ. ISBN 0-903868-71-7։ Ս. Սոլդատովը, ով եղել է ընդհատակյա «Խորհրդային Միության Դեմոկրատական Շարժման» (ԴԴՇԽՄ) կազմակերպիչներից մեկը, պատմում է կազմակերպության և իր մասին։ Գրքի նախաբանում Ավտորխանովը նշում է, որ ԴԴՇԽՄ-ը տարբերվում էր այլ դիսիդենտական կազմակերպություններից նրանով, որ այն ընդհատակյա էր։ Հետևաբար, լինելով ԿԳԲ-ին անհայտ՝ բացահայտ ելույթների տեսանկյունից, կարողացել է գործել հինգ տարի։ Այն բացահայտվել է միայն այն ժամանակ, երբ անդամները դադարել են պահել գաղտնիության կանոնները։ Այսպիսով, նա կոտրում է լեգենդը խորհրդային գաղտնի ոստիկանության պրոֆեսիոնալիզմի մասին։ ԽՍՀՄ-ը այսօր և վաղը / Մալևսկի-Մալևիչ; Ներածություն՝ Ավտորխանովի կողմից — Փարիզ, 1972։ — 184 էջ ; 22 սմ. — LCCN 00-399119։ Աղջկա պատիվը. Պատմություն կալմիկների պատմության և հասարակության մասին / Բալիկով, Սանջի Բասանովիչ; Թարգմանություն՝ Դավիթ Չավչավաձե; Մեկնաբանություն և բառարան՝ Արաշ Բորմանշինով; Ռուսերեն նախաբան՝ Ա. Ավտորխանով։ — Բլումինգթոն: Մոնղոլական ընկերություն, Ինդիանայի համալսարան; 1990։ — 201 էջ։ Դ. Ս. Անինի «1917 թ․ հեղափոխությունը՝ իր առաջնորդների աչքերով» գրքի վերաբերյալ։ Հռոմ, 1971 // Նոր հանդես — № 107 (Հունիս 1972), էջ 269—272։ — Այս և հաջորդ երկու հոդվածները քննարկում են Լենինի և ՌԿՍԴ(բ) Կենտրոնական Կոմիտեի դերը Փետրվարյան և Հոկտեմբերյան հեղափոխություններում։ Անին. Լենինը 1917 թվականին. Նամակ խմբագրությանը // Նոր հանդես — № 109 (Դեկտեմբեր 1972), էջ 276—281։ Պատասխան Դ. Անինին // Նոր հանդես — № 109 (Դեկտեմբեր 1972), էջ 281—285։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Ибрагимова, З. Х. Царское прошлое чеченцев. Власть и общество / Акад. наук ЧР, Комплексный НИИ РАН, Ин-т Востоковедения РАН. — М.: Пробел-2000, 2009. — С. 176. — 580 с. — ISBN 978-5-98604-149-0
  2. ↑ «Авторханов Абдурахман Геназович». Сахаровский центр. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  3. ↑ Литвинова Т. Н. Народы Северного Кавказа в период Великой Отечественной войны // Актуальные проблемы истории Второй мировой и Великой Отечественной войн: по материалам работы круглого стола (г. Воронеж, 10—11 марта 2015 г.) / редкол.: Կաղապար:К.и.н. А. А. Богдашкин (отв. секр.), д.полит.н. А. С. Железняков (отв. ред.), к.воен.н. Е. В. Ильинов, Կաղապար:К.и.н. Е. Д. Строганова, Կաղապար:К.и.н. В. В. Теплухин (отв. ред.). — ВВИА им. Н. Е. Жуковского; ИС РАН. — Воронеж: Научная книга. — С. 82. — ISBN 978-5-4446-0705-3
  4. ↑ Кислицын С. А. Лидеры российской власти и оппозиции. — Ростов н/Дону: ДЮИ, 2002. — Т. 2. — С. 157. — ISBN 5-89871-024-8
  5. ↑ Kislitsyn S. Eurasian Prospects for Integration in the Post-Soviet Area // Russian Journal of Political Studies. — APHR s.r.o., 2015. — Т. 1, Is. 1. — С. 19. — ISSN 2410-910X. Архивировано из первоисточника 31 հոկտեմբերի 2021.
  6. ↑ Вдовин А. И. Коллаборационизм // СССР. История великой державы (1922—1991 гг.). — М.: РГ-Пресс, 2018. — С. 300. — ISBN 978-5-9988-0612-4
  7. ↑ Burds J. The Soviet War Against 'Fifth Columnists': The Case of Chechnya, 1942—4(անգլ.) // Journal of Contemporary History. — Sage Publications, 2007. — Т. 42. — № 2. — С. 292. — ISSN 1461-7250. Архивировано из первоисточника 10 հունիսի 2021.
  8. ↑ David-Fox M. Memory, Archives, Politics: The Rise of Stalin in Avtorkhanov's Technology of Power(անգլ.) // Slavic Review. — University of Texas Press, 1995. — В. 4. — Т. 54. — С. 991. — ISSN 0037-6779. Архивировано из первоисточника 31 հոկտեմբերի 2021.
  9. ↑ Перов С. С. «Эмоциональные режимы» провинциальных городов юга РСФСР в межвоенный период по материалам оккупационной прессы // Голос минувшего. — Краснодар: Издательство КубГУ, 2014. — № 3—4. — С. 116. — ISSN 2073-2821.
  10. ↑ Казначеев А. В. История ислама на Северном Кавказе в советский период // Научные проблемы гуманитарных исследований. — Пятигорск: Изд-во ИРПРГСК, 2012. — В. 2. — С. 47.
  11. ↑ Оленникова А. Ю. Героизм и коллаборационизм в истории Великой Отечественной войны // Сборник материалов Всероссийской научно-практической конференции, посвящённой 68-й годовщине Победы советского народа в Великой Отечественной войне (Омск, 13—14 мая 2013 г.) / отв. ред. Կաղապար:Ы, Կաղապար:Ы, Կաղապար:Ы. — ОмГУ им. Ф. М. Достоевского; ОмГУПС. — Омск, 2013. — С. 163—164.
  12. ↑ 12,0 12,1 «Ali Askerov. Historical Dictionary of the Chechen Conflict». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  13. ↑ Theodore Shabad. Yakir Reportedly Testifies That Dissent Was Imported — The International Herald Tribune Aug. 29, 1973 p. 3
  14. ↑ 14,0 14,1 A. Авторханов. «Загадка смерти Сталина» — Possev-Verlag, 1986 стр. 3
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Авторханов A. Технология власти — Possev-Verlag, 1983 809 c.
  16. ↑ Emigres Issue Warning, The New York Times, 1953
  17. ↑ R. Daniels. //The American Historical Review June 1976, p.633
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 18,12 18,13 18,14 18,15 18,16 18,17 18,18 18,19 18,20 18,21 «Авторханов A. Мемуары. Frankfurt/Main: Possev-Verlag, 1983, 763 с.» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 7-ին.
  19. ↑ «Правда». 22 июня 1930 г. стр. 4.
  20. ↑ Шатаев Магомед из Курчалоя.
  21. ↑ Восстание Хасана Исраилова
  22. ↑ A Few Questions Concerning the Great Purge. — Slavic Review, 1967.
  23. ↑ R. Conquest. The Great Terror. — Oxford University Press, 2008.
  24. ↑ M. David-Fox. Memory, Archives, Politics // Slavic Review. Winter, 1995. p. 993 (обратный перевод с англ.)
  25. ↑ «Авторханов Абдурахман Геназович (1908—1997), советолог». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 15-ին.
  26. ↑ Сапият Курбанова (Авторханова) р. 1914 // Rodovid
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 «Абдурахман Авторханов в памяти современников». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
  28. ↑ В браке с Авторхановым не позднее 1948 года с. 664—665, 671 Авторханов A. Мемуары. Frankfurt/Main: Possev-Verlag, 1983 Արխիվացված 2021-11-30 Wayback Machine
  29. ↑ «20 лет без Абдурахмана Авторханова». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
  30. ↑ «Кавказский некрополь в Мюнхене». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
  31. ↑ А. Авторханов: Рой Медведев и его роль в советском диссидентстве. Արխիվացված 2016-12-20 Wayback Machine — ж-л «Столица», № 1, 1991
  32. ↑ Литературная газета, 1991 г., № 43 стр. 2
  33. ↑ Егоров А. И. Право на службе политике: германский опыт в постбиполярную эпоху (1990-е — 2006 г.) // Вестник Кемеровского государственного университета. — Кемерово: КемГУ, 2012. — № 1 (49). — С. 64. — ISSN 2078-8975. Архивировано из первоисточника 30 մայիսի 2019.
  34. ↑ Алла Дудаева. Миллион первый. — «Абилов, Зейналов и сыновья», 2002. Стр. 105, 140—142, 145—146, 230
  35. ↑ Петр Григоренко. В подполье можно встретить только крыс… — Детинец, 1981, с. 595—596
  36. ↑ «Авторханов A. Мемуары. Frankfurt/Main: Possev-Verlag, 1983, 763 с.» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 7-ին.
  37. ↑ Cp.: A. Авторханов «Загадка смерти Сталина» — Possev-Verlag, 1986 стр. 2-3 и «Загадка смерти Сталина» («Новый мир» 1991. № 5)
  38. ↑ A. Авторханов «Загадка смерти Сталина» — Possev-Verlag, 1986 стр. 224
  39. ↑ A. Авторханов «Загадка смерти Сталина» — Possev-Verlag, 1986 стр. 255
  40. ↑ «Авторханов A. Мемуары. Frankfurt/Main: Possev-Verlag, 1983, 763 с.» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 7-ին.
  41. ↑ «Авторханов A. Мемуары. Frankfurt/Main: Possev-Verlag, 1983, 763 с.» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 7-ին.
  42. ↑ Ибрагимов, 2012, էջ 28
  43. ↑ A. Авторханов. «Покорение партии» — «Посев» № 227 стр. 15
  44. ↑ «Память об ученом-политологе Абдурахмане Авторханове увековечили названием улицы». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 8-ին.
  45. ↑ улица Абдурахмана Авторханова
  46. ↑ «Память об ученом-политологе Абдурахмане Авторханове увековечили названием улицы (Чечня)». Regnum (ռուսերեն). 2008 թ․ հոկտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 13-ին.
  47. ↑ «Улица А.Г.Авторханова в Грозном». mapdata.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 13-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Աբդուռախման_Ավտորխանով&oldid=10441290» էջից