Ադիսոնի հիվանդություն
Ադիսոնի հիվանդություն | |
---|---|
Պատկեր:Addisons hyperpigmentation.jpg Ադիսոնի հիվանդության ժամանակ դիտվող լնդերի հիպերպիգմենտացիա | |
Տեսակ | անբուժելի/հազվագյուտ հիվանդություն և հիվանդության կարգ |
Պատճառ | մակերիկամային խնդիրներ[1] |
Հիվանդության ախտանշաններ | որովայնային և գոտկային ցավեր, քաշի կորուստ, մաշկի մգացում[1] |
Բժշկական մասնագիտություն | Էնդոկրինոլոգիա |
Անվանվել է | Թոմաս Ադիսոն |
Հոմանիշներ | Ադդիսոնի հիվանդություն, քրոնիկ մակերիկամային անբավարարություն, հիպոկորտիզոլիզմ, հիպոադրենալիզմ, առաջնային մակերիկամային անբավարարություն[1] |
Ախտորոշում | արյան և մեզի հետազոտություն, ճառագայթային ախտորոշում[1] |
Բուժում | գլյուկոկորտիկոստերոիդներ (օր.՝ հիդրոկորտիզոն, ֆլուդրիկորտիզոն)[1][2] |
Բարդություններ | մակերիկամային կրիզ[1] |
Հաճախություն | 0.9-1.4 10.000 -ից (զարգացած երկրներում)[1][3] |
Սկիզբը | միջին տարիքից, ավելի հաճախ կանանց մոտ[1] |
Addison's disease Վիքիպահեստում |
Ադիսոնի հիվանդություն. հայտնի է նաև որպես առաջնային մակերիկամային անբավարարություն կամ հիպոկորտիզոլիզմ անվանմամբ, երկարաժամկետ էնդոկրին (ներզատիչ) խանգարում, որի ժամանակ մակերիկամների կողմից չի արտադրվում բավարար քանակով ստերոիդ հորմոններ[1]: Հիվանդության ախտանշանները սովորաբար ժամանակի հետ են զարգանում, իսկ առաջին դրսևորումները կարող են լինել ընդհանուր բնույթի՝ թուլություն, քաշի կորուստ և որովայնի ցավ[1]: Մաշկի որոշ տեղամասերում կարող է դիտվել հիպերպիգմենտացիա (գույնի մգացում)[1]: Հիվանդների մոտ, ժամանակի ընթացքում, որոշակի գործոնների ազդեցությամբ պայմանավորված կարող է զարգանալ մակերիկամային կրիզ, որի ժամանակ դիտվում է զարկերակային ճնշման արտահայտված անկում, փսխումներ, գոտկային ցավեր և գիտակցության կորուստ[1]: Հրահրող գործոնների (տրիգերների) թվում կարող են լինել տարբեր պատճառագիտություն ունեցող սթրեսը (օրինակ՝ վիրահատություն կամ վնասվածք), կամ ինֆեկցիան[1]:
Ադիսոնի հիվանդությունը առաջանում է մակերիկամների գործառույթի կորստի պատճառով, որի արդյունքում սինթեզվում են ոչ բավարար քանակներով կորտիզոլ և ալդոստերոն[1]: Տվյալ խնդիրների պատճառը հիմնականում աուտոիմուն վնասումն է՝ զարգացած երկրներում, և տուբերկուլյոզը՝ զարգացող երկրներում[4]: Այլ պատճառների թվում կարող են լինել որոշ դեղորայքային խմբեր, սեպսիսը և արյունազեղումը զույգ մակերիկամներ[1][4]: Երկրորդային մակերիկամային անբավարարությունը առաջանում է անբավարար ադրենոկորտիկոտրոպ (ԱԿՏՀ) հորմոնի (արտադրվում է հիպոֆիզի կողմից) կամ կորտիկոլիբերինի (արտադրվում է հիպոթալամուսի կողմից) հետևանքով[1]: Չնայած առաջացման պատճառների այս հստակ տարբերակմանը, մակերկամային կրիզ կարող է զարգանալ մակերիկամային անբավարարության բոլոր դեպքերում[1]: Ադիսոնի հիվանդության ախտորոշումը հիմնականում ընդգրկում է արյան և մեզի ընդհանուր քննությունը, ինչպես նաև ճառագայթային ախտորոշման մեթոդները[5]:
Բուժումը ներառում է բացակայող հորմոնների սինթետիկ անալոգներով փոխարինող թերապիա[1]: Օգտագործվող կորտիկոստերոիդներից են՝ հիդրոկորտիզոնը և ֆլուդրոկորտիզոնը[1][2], հիմնականում պերօրալ (խմելու ձևով) օգտագործման եղանակով[1]: Հորմոնալ փոխարինող թերապիան շարունակական է՝ մինչև կյանքի վերջ, մշտապես ուշադրության տակ պահելով հիվանդի մոտ հնարավոր այլ առողջական խնդիրների առաջացումը[6]: Աղի բարձր հագեցվածությամբ սննդակարգը որոշ հիվանդների մոտ նույնպես կարող է օգտակար լինել[1]: Եթե հիվանդության ախտանշանները խորանում են, ապա ցուցված է կորտիկոստերոիդների արդեն հարմարսողական ընդունումը (մ/մ, ն/ե ներարկումների ձևով), այդ իսկ պատճառով հիվանդներին խորհուրդ է տրվում մշտապես ունենալ իրենց մոտ դեղի անհրաժեշտ չափաբաժինը[1]: Հիվանդների մոտ հաճախակի կարիք է լինում նաև մեծ ծավալներով ներերակային դեքստրոզ (մոնոսախարիդ) պարունակող հեղուկների ընդունումը[1]: Բուժման բացակայության պայմաններում մեծանում է մակերիկամային կրիզի զարգացման հավանականությունը, որը կարող է հանգեցնել մահվան[1]:
Ադիսոնի հիվանդության տարածվածությունը կազմում է 0.9 -1.4 մարդ 10.000 բնակչության շրջանում, զարգացած երկրներում[1][3]: Հիվանդությունը հաճախակի հանդիպում է միջին տարիքի կանանց շրջանում[1]: Երկրորդային մակերիկամային անբավարարությունը հանսիպում է ավելի հաճախ[3]: Բուժում ստացող հիվանդների մոտ հիվանդության երկարաժամկետ կանխատեսումը գնահատվում է որպես լավ[7]: Հիվանդությունը անվանվել է ի պատիվ Թոմաս Ադիսոնի, ով եղել է Էդինբուրգի բժշկական համալսարանի շրջանավարտ և առաջինն է նկարագրել այս հիվանդությունը 1855 թվականին[8]: Բժշկական գրականության մեջ օգտագործվում է նաև «ադդիսոնյան» տերմինը, որն օգտագործվում է հիվանդության առանձնահատկությունները՝ ինչպես նաև այս հիվանդությամբ տառապողներին նկարագրելու համար[9]:
Նշաններ և ախտանիշներ
Ադիսոնի հիվանդության ախտանշանները զարգանում են աստիճանաբար, նրանք կարող են լինել ոչ սպեցիֆիկ և ընդգրկվել այլ հիվանդությունների կլինիկական նշանների խմբում նույնպես:
Հիվանդության ախտանշանների թվում կարող են լինել հոգնածությունը, աչքերի առաջ մթագնումը կանգնելիս և կանգնելու դժվարությունները, մկանային թուլությունը, տենդը, քաշի կորուստը, տագնապը, սրտխառնոցը, փսխումը, լուծը, գլխացավերը, քրտնկոտությունը, տրամադրության և անձնային հատկանիշների փոփոխությունները, մկանացավերը և հոդացավերը: Որոշ հիվանդների մոտ դիտվում է կերակրի աղի (NaCl) կամ աղի սննդատեսակների հանդեպ անհագ ցանկություն, որը պայմանավորված է մեզի հետ մեծ քանակությամբ նատրիումի (Na) կորստով[9]: Կարող է դիտվել մաշկի հիպերպիգմենտացիա, մասնավորապես երբ հիվանդը ապրում է արևոտ շրջաններում, ինչպես նաև մաշկի մգացումներ ափային ծալքերի, ծալվող հոդերի, թարմ սպիների, շուրթերի եզրագծի և արտաքին սեռական օրգանների շրջանում[10]: Մաշկային հետևյալ փոփոխությունները չեն դիտվում երկրորդային և երրորդային մակերիկամային անբավարարության ժամանակ[11]:
Այս հիվանդների մոտ ֆիզիկալ հետազոտման մեթոդներով կարող են դիտվել[9]՝
- Զարկերակային ցածր ճնշում զուգակցված օրթոստատիկ հիպոտենզիայի հետ (ճնշման անկում հորիզոնական դիրքից ուղղահայացին անցնելիս), կամ առանց նրա:
- Մաշկի գույնի մգացում (բրոնզախտ), ներառյալ արևի հետ չշփվող հատվածների: Այս մգացումների համար բնութագրական են մաշկային ծալքերի շրջանները (օր. ձեռքերի), պտուկների շրջանը և ներթշային լորձաթաղանթի ընդգրկումը: Մգացումներ կարող են դիտվել նաև հին սպիների շրջանում: Հիպերպիգմենտացիաների պաթոլոգիական հիմքը հանդիսանում է այն, որ մելանոցիտ-խթանող հորմոնը (ՄԽՀ) և ԱԿՏՀ-ն առաջանում են միևնույն նախանյութից՝ պրո-օպիոմելանոկորտինից (ՊՕՄԿ): Հիպոֆիզի առաջնային բլթից արտադրվելուց հետո ՊՈՄԿ -ը կիսվելով սկիզբ է տալիս γ (գամմա) -ՄԽՀ -ին, ԱԿՏՀ -ին և β (բետտա) -լիպոտրոպինին: ԱԿՏՀ -ն այնուհետև հետագա փոփոխությունների արդյունքում սկիզբ է տալիս α (ալֆա) -ՄԽՀ -ին ( մաշկի գույնը պայմանավորող ամենակարևոր ՄԽՀ -ին): Երկրորդային և երրորդային մակերիկամային անբավարարության ժամանակ, քանի որ չկա ԱԿՏՀ -ի գերարտադրություն, հետևաբար չի դիտվում նաև մաշկի հիպերպիգմենտացիա:
Ադիսոնի հիվանդությունը փոխկապակցված է այլ աուտոիմուն հիվանդություների հետ, որոնցից են՝ տիպ 1 շաքարային դիաբետը, Հաշիմոտոյի թիրեոիդիտը, ցելիակիան և վիտիլիգոն[12][13]: Ադիսոնի հիվանդությունը կարող է լինել չախտորոշված ցելիակիայի միակ դրսևորումը[12]: Երկու հիվանդությունների առաջացման մեջ էլ մեծ դեր է տրվում (HLA-DQ2 և HLA-DQ8) հապլոտիպերի հետ զուգակցվածությանը[14]: Ադիսոնի հիվանդությունը մաշկալորձաթաղանթային կանդիդոզի, հիպոպարաթիրեոիդիզմի, կամ երկուսի հետ էլ զուգակցվելու դեպքում կոչվում է աուտոիմուն պոլիէնդոկրին համախտանիշ տիպ 1 (ԱՊՀ1)[15]: Ադիսոնի հիվանդության համակցումը վահանաձև գեղձի իմուն ախտահարումների, տիպ 1 շաքարային դիաբետի, կամ երկուսի հետ էլ միաժամանակ կոչվում է աուտոիմուն պոլիէնդոկրին համախտանիշ տիպ 2 (ԱՊՀ2)[16]:
Ադիսոնյան կրիզ
«Ադիսոնյան» կամ «մակերիկամային կրիզը» դա բազմաթիվ ախտանշանների համակցումն է, որը ուղղակիորեն վկայում է մակերիկամային ծանր անբավարարության առաջացման մասին: Կրիզը կարող է լինել նախկինում չախտորոշված Ադիսոնի հիվանդության արդյունք (հետևաբար բուժում չստացող), մակերիկամների հանկարծակի երկկողմանի ախտահարման (օր.՝ արյունազեղում), կամ ախտորոշված հիվանդի մոտ ուղեկցող այլ հիվանդագին վիճակների (օր.՝ ինֆեկցիա,տրավմա) հետևանքով: Ադրենալ կրիզը կյանքին վտանգ սպառնացող վիճակների թվին է դասվում և պահանջում է անհապաղ բժշկական օգնություն:
Բնութագրական ախտանշանների թվում են[17]՝
- Հանկարծակի թափանցող ցավ ոտքերում, գոտկային ստորին և որովայնային շրջաններում
- Արտահայտված սրտխառնոց և փսխում, որը հանգեցնում է դեհիդրատացիայի (ջրազրկման)
- Զարկերակային ճնշման անկում
- Սինկոպե (գիտակցության կարճատև կորուստ, ուշաթափություն)
- Հիպոգլիկեմիա (գլյուկոզի քանակի իջեցում ↓ արյան մեջ)
- Շփոթվածություն, փսիխոզ, անհասկանալի խոսք
- Ծանր լեթարգիա
- Հիպոնատրիեմիա (Na-ի քանակի իջեցում ↓ արյան մեջ)
- Հիպերկալիեմիա (K-ի քանակի ավելացում ↑ արյան մեջ)
- Հիպերկալցիեմիա (Ca-ի քանակի ավելացում ↑ արյան մեջ)
- Ցնցումներ
- Տենդ
Առաջացման պատճառներ
Մակերիկամային անբավարարության առաջացման պատճառները կարող են դասակարգվել ըստ այն մեխանիզմի, որով նրանք բերում են մակերկամներում կորտիզոլի անբավարար սինթեզի: Սրանց թվում կարող է լինել մակերիկամների դիսգենեզը (էմբրիոգենեզի ընթացքում զարգացման խանգարում), ստերոիդոգենզի խանգարումը բուն օրգանում և մակերիկամների կազմալուծումը (հիվանդագին վիճակներ, որոնք բերում են գեղձի վնասման)[9]:
Մակերիկամների դեստրուկցիա
Ադիսոնի հիվանդության ամենատարածված պատճառն ամբողջ աշխարհում աուտոիմուն ադրենալիտն (մակերիկամների բորբոքում) է: Մակերիկամների կեղևում աուտոիմուն վնասման թիրախը հանդիսանում է 21-հիդրոքսիլազ ֆերմենտը (երևույթ, որը առաջին անգամ նկարագրվել է 1992 -ին)[18]: Այն կարող է դիտվել առանձին, կամ աուտոիմուն պոլիէնդոկրին համախտանիշի կազմում (ԱՊՀ տիպ 1 կամ 2), որի ժամանակ դիտվում է այլ էնդոկրին օրգանների ախտահարում ևս, օրինակ՝ վահանաձև կամ ենթաստամոքսային գեղձերի[19]:
Ադրենալ դեստրուկցիան (քայքայումը) կարող է դիտվել նաև՝ ադրենոլեյկոդիստրոֆիայի, քաղցկեղային մետաստատիկ պրոցեսների մեջ նրա ընդգրկման, արյունազեղումների (օր. Ուոթերհաուս - Ֆրիդրիխսենի կամ հակաֆոսֆոլիպիդային համախտանիշի ժամանակ), յուրահատուկ ինֆեկցիաների (տուբերկուլոզ, հիստոպլազմոզ, կոկցիդիոմիկոզ), կամ ամիլոիդային դեպոզիտների հետևանքով[20]:
Մակերիկամների դիսգենեզ
Այս խմբի բոլոր պատճառները գենետիկական են և սովորաբար շատ հազվադեպ հանդիպող: Պատճառների թվում են SF1 տրանսկրիպցիոն գործոնի մուտացիան, բնածին մակերիկամների հիպոպլազիան DAX-1 գենի մուտացիայի հետևանքով և ԱԿՏՀ -ի ռեցեպտորի գենի մուտացիան (կամ նրա հետ փոխկապակցված այլ գեների, օրինակ երեք Ա-ի կամ նույն ինքը Ալգրովի համախտանիշի ժամանակ): DAX-1 գենի տրանսլյացիայի արդյունքն է հանդիսանում մի պրոտեին, որը մտնում է կորիզային ռեցեպտորների ընտանիքի կազմի մեջ, իսկ այս գենի մուտացիան՝ նրա դելեցիայով, անմիջականորեն կապված է բնածին մակերկամային անբավարարության և հիպոգոնադոտրոպիկ հիպոգոնադիզմի հետ[21]:
Ստերոիդոգենեզի խանգարում
Մակերիկամները կորտիզոլ սինթեզում են խոլեստերոլից, որի անհրաժեշտ նախանյութն է ստերոիդների սինթեզի համար: Խոլեստերոլի հասանելիության հետ կապված խանգարումներ դիտվում են օրինակ Սմիթ-Լեմլի-Օպիտցի համախտանիշի (խանգարված է in vivo խոլեստերոլի սինթեզը) կամ աբետալիպոպրոտեինեմիայի (խանգարված է խոլեստերոլի ներծծումը և տեղափոխումը) ժամանակ[22][23]:
Ստերոիդոգենեզի խանգարման պատճառների թվում են նաև այն բոլոր ֆերմենտների բնածին դեֆիցիտը որոնք մասնակցություն են ունենում ստերոիդ հորմոնների սինթեզի մեջ, սրանք երկրորդային ձևով՝ բարձրացնելով ԱԿՏՀ-ի քանակը, բերում են մակերիկամների հիպերպլազիայի: Այդ ֆերմենտների թվում են օրինակ 21-հիդրոքսիլազը, 17α-հիդրոքսիալզը, 11β-հիդրոքիլազը և 3β-հիդրօքսիստերոիդ դեհիդրոգենազը[24]: Բնածին մակերիկամային հիպերպլազիայի այլ հազվադեպ պատճառ է՝ լիպոիդ բնածին ադրենալ հիպերպլազիան (ԲԱՀ), որը առաջանում է StAR -ի (ստերոիդոգեն սուր ռեգուլյատոր պրոտեին) և միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի մուտացիաների հետևանքով և համարվում է հիպերպլազիաների առավել վտանգավոր և մահացու տարբերակը:[9] Որոշ դեղորայքային խմբեր կարող են հանգեցնել ստերոիդոգենեզի խանգարման՝ ֆերմենտներին ընկճելու պատճառով (օր.՝ կետոկոնազոլ), մինչդեռ որոշները ուժեղացնում են նրանց քայքայումը լյարդում (օր.՝ ռիմֆապիցին, ֆենիտոին)[9]:
Ախտորոշում
Կանխատեսվող նշաններ
Լաբորատոր ախտորոշման մեթոդները կարող են հայտնաբերել[9]:
- Հիպոգլիկեմիա (երեխաների մոտ ավելի ծանր, կապված գլյուկոկորտիկոիդների գլյուկոնեոգենեզի վրա թողած ազդեցությամբ)
- Հիպոնատրիեմիա որի հնարավոր պատճառներն են՝
- ալդոստերոնի (հիմնական միներալոկորտիկոիդը մարդու օրգանիզմում) անբավարարությունը → նորմայում ալդոստերոնը սինթեզվելով մակերիկամների կեղևի կծիկային գոտում անցնում է արյուն և կարգավորում է ջրաաղային փոխանակությունը ազդելով երիկամների դիստալ ոլորուն և հավաքող խողովակների վրա, բերելով Ka+ իոնների էքսկրեցիայի և Na+ իոնների հետներծծման[25]:
- հարաբերական հիպոնատրիեմիա → համապատասխան քանակներով կորտիզոլի բացակայության պայմաններում խանգարվում է ազատ ջրի հեռացումը երիկամների կողմից, ինչպես նաև ջրի պահումը տեղի է ունենում արյան մեջ վազոպրեսինի (անտիդիուրետիկ հորմոն) քանակի ուղղակի բարձրացման հետևանքով, որն էլ իր հերթին հետևանք է ԿՌՀ-ի (կորտիկոռիլիզինգ կամ կորտիկոլիբերին) կողմից մշտապես խթանման:
- Հիպերկալիեմիա - պատճառը՝ հիպոալդոստերոնիզմի հետևանքով անբավարար սեկրեցիա
- Էոզինոֆիլիա և լիմֆոցիտոզ (էոզինոֆիլների և լիմֆոցիտների քանակի ավելացում արյան մեջ) → ստերոիդները ուղղակիորեն ակտիվացնում են ապոպտոզը (բջջի ծրագրավորված մահ) այս բջիջներում[26]
- Մետաբոլիկ ացիդոզ (արյան թթվայնության բարձրացում) - ացիդոզի պատճառը նույնպես հիպոալդոստերոնիզմն է, քանի որ նատրիումի հետներծծումը երիկամների դիստալ խողովակներում ուղղակիորեն կապված է (H+) իոնների սեկրեցիայի հետ (Na+- H+ անտիպորտեր)[27]: Ալդոստերոնի բացակայության պայմաններում երիկամները մեզի հետ կորցնում են մեծ քանակով (Na+) իոններ (աղ կորցնող երիկամ), իսկ արյան պլազմայում կուտակվում են մեծ քանակով (H+) իոններ, պատճառ դառնալով մետաբոլիկ ացիդոզի:
Հորմոնների մակարդակի որոշում արյան մեջ
Ադիսոնի հիվանդության կասկածելի դեպքերում, ախտորոշիչ է մակերիկամային հորմոնների ցածր մակարդակի հայտնաբերումը արյան մեջ, նույնիսկ համապատասխան խթանումից հետո, (ԱԿՏՀ -ով ստիմուլյացիոն կամ Սինակթեն թեստ) հիպոֆիզար ԱԿՏՀ -ի սինթետիկ անալոգ՝ տետրակոսակտիդով: Կատարվում է երկու՝ կարճ և երկար թեստ: Դեքսամետազոնը չի փոխազդում թեստի հետ և չի ազդում նրա արդյունքների վրա, ուստի նրա ընդունումը կարելի է չընդհատել թեստի անցկացման ժամանակ:
Կարճ թեստն իրենից ենթադրում է արյան մեջ կորտիզոլի մակարդակի որոշում նախքան 250 միկրոգրամ տետրակոսակտիդի՝ միջմկանային կամ ներերակային ընդունումը, և դրանից հետո: Եթե 1 ժամ անց պլազմայի կորտիզոլը մակարդակը գերազանցում է 170 նմոլ/լ -ը, իսկ հետագայում այն 330 նմոլ/լ -ից բարձրանում է ոչ պակաս քան 690 նմոլ/լ, ապա մակերիկամային անբավարարությունը բացառվում է: Եթե կարճ թեստից հետո հայտնաբերվում է մակերիկամային անբավարարություն, ապա կատարում են երկար թեստ՝ անբավարարության առաջնային կամ երկրորդային ծագումը պարզելու համար[28]:
Երկար թեստը կատարվում է նույն տետրակոսակտիդով, այս անգամ 1 մգ միջմկանային: Արյունը հետազոտվում է 1, 4, 8 և 24 ժամ հետո: Պլազմայում կորտիզոլի նորմալ քանակը պետք է լինի 1000 նմոլ/լ 4 ժամ անց: Առաջնային մակերկամային անբավարարության ժամանակ կորտիզոլի քանակը իջած է արյան մեջ բոլոր չափումների ընթացքում էլ, մինչդեռ երկրորդային կորտիկոադրենալ անբավարարության ժամանակ հնարավոր է ուշացած, բայց նորմալ պատասխան: Պլազմայում այլ հորմոնների մակարդակի որոշումը, որոնց թվում կարող են լինել օրինակ՝ ռենինը կամ ԱԿՏՀ -ն, օգնում է միմյանցից տարբերակել հիպոադրենալիզմի այլ պատճառները միմյանցից։
Ախտորոշման այլ մեթոդների թվում են՝ գերձայնային հետազոտությունը (սոնոգրաֆիա), համակարգչային շերտագրությունը (ԿՏ) կամ մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիան (ՄՌՏ)[29]:
Ադրենոլեյկոդիստրոֆիան և նրա ավելի մեղմ ձևը՝ ադրենոմիելոնևրոպաթիան, հարուցում են մակերիկամային անբավարարություն նյարդաբանական ախտանիշների հետ զուգակցված: Այս հիվանդությունները ներգրավված են տղամարդկանց մոտ իդիոպաթիկ Ադիսոնի հիվանդության առաջացման դեպքերի 35 % -ում, և այն հիվանդների մոտ, որոնք արդեն իսկ ունեն հաստատված մակերիկամային անբավարարության, նրանց որպես առաջացման պատճառ հարկավոր է դիտարկել տարբերակիչ ախտորոշման մեջ: Այս հիվանդությունները ախտորոշվում են արյան մեջ շատ երկար շղթայով ճարպաթթուների քանակի ստուգման միջոցով[30]:
Բուժում
Պահպանողական
Ադիսոնի հիվանդության բուժումը իրենից ենթադրում է բացակայող հորմոնների փոխարինող թերապիա՝ հիդրոկորտիզոնի կամ պրեդնիզոնի դեղահաբերի ձևով, օրական ֆիզիոլոգիական անհրաժեշտ քանակին համապատասխան: Օրգանիզմում անհրաժեշտ գլյուկոկորտիկոիդների մակարդակ կարելի է ստանալ, հիդրոկորտիզոնի չափաքանակի 1/4 -ի չափով պրեդնիոզոլոնի ընդունմամբ: Պահպանողական բուժումը սովորաբար մինչև կյանքի վերջ այս դեղաձևերի ընդունումն է: Ալդոստերոնի փոխարինող թերապիան ներառում է ֆլուդրոկորտիզոնի ընդունում:
Ադիսոնի հիվադությունն ունեցող մարդկանց խորհուրդ է տրվում կրել իրենց հետ այդ մասին հաղորդող որևէ ինֆորմացիա (MedicalAlert թևնոցների, կամ ինֆորմացիոն գրքույկների ձևով), որը անհրաժեշտ իրավիճակներում կօգնի բժշկական սպասարկող անձնակազմին կամ այլ մարդկանց ճիշտ օգնություն ցուցաբերել[31][32]: Հիվանդներին խորհուրդ է տրվում նաև իրենց մոտ մշտապես ունենալ ներարկիչ և կորտիզոլի ներարկումային դեղաձևը (ամպուլայով)` արտակարգ իրավիճակների համար[31]: Ադիսոնի հիվանդությամբ տառապողներին խորհուրդ է տրվում նաև բարձրացնել օրական ընդունվող դեղի դեղաչափը օրգանիզմի համար սթրեսային համարվող այնպիսի իրավիճակներում ինչպիսիք են՝ հիվանդությունները և հիվանդագին վիճակները, վիրահատությունը կամ ստոմատոլոգիական ծառայությունները[31]: Շտապ բժշկական ուշադրություն պահանջող իրավիճակների թվում են՝ ծանր ինֆեկցիաները, անզուսպ փսխումները և/կամ արտահայտված լուծը, քանի որ այս իրավիճակները հղի են մակերիկամային կրիզի անցնելու վտանգով: Անզուսպ փսխումներ ունեցող հիվանդը պետք է փոխարինի օգտագործվող դեղի դեղաձևը ներարկումայինով[33]:
Կրիզ
Ստանդարտ թերապիան ներառում է գլյուկոկորտիկոիդների ներերակային ներարկում, զուգակցված դեքստրոզ (գլյուկոզ) պարունակող մեծ ծավալներով հեղուկների հետ: Այսպիսի բուժումը սովորաբար բերում է վիճակի արագ շտկման: Եթե ներերակային ներարկումը անհնարին է տվյալ պայմաններում ապա կատարում են գլյուկոկորտիկոիդների միջմկանային ներարկում: Եթե հնարավոր է դեղի ընդունում պերօրալ տարբերակով, ապա գլյուկոկորտիկոիդների քանակը աստիճանաբար իջեցվում է մինչև մինիմալ պահպանողական դոզա: Եթե անբավարար է ալդոստերոնը, ապա պահպանողական թերապիան ներառում է նաև պերօրալ ֆլուդրոկորտիզոնի ացետատի ընդունումը[34]:
Համաճարակաբանություն
Ադիսոնի հիվանդության հանդիպման հաճախականությունը մարդկային պոպուլյացիայում կոպիտ հաշվարկներով կազմում է 1-ը 100.000-ից[35]: Որոշները առաջարկում են 40-144 դեպք 1.000.000 -ի շրջանում (1/25.000-1/7.000)[1][36]: Ադիսոնի հիվանդությունը կարող է դիտվել ցանկացած տարիքի, ցանկացած սեռի և ազգության մարդու մոտ, բայց սովորաբար դիտվում է 30-ից 50 տարեկան անձանց մոտ[37]: Փորձերի արդյունքում ազգությունից կախված որևէ նախատրամադրվածություն հիվանդության հանդեպ չի հայնտաբերվել[36]:
Կանխատեսում
Բուժում ստացող հիվանդների մոտ կանխատեսումը բավարար է: Շատերը ապրում եմ հարաբերականորեն լիարժեք կյանքով: Հիվանդները պետք է տեղեկացված լինեն ադրենալ կրիզի և նրա ախտանիշների մասին, ուշադիր լինեն ուղղահայած դիրքում հատկապես ծանր ֆիզիկական աշխատանք կատարելիս կամ հիվանդ ժամանակ, երբ ադրենալ կրիզի հավանականությունը մեծանում է և հնարավոր է ավելի ուշ կարիք լինել շտապ բուժօգնության միջոցառումների իրականացման[38]:
Ադիսոնով հիվանդների շրջանում մահացությունը մեծացած է ավելի քան 2 անգամ, իսկ այս հիվանդության և շաքարային դիաբետի զուգակցման դեպքում մահացությունը մեծանում է մոտ 4 անգամ, ի համեմատ այն հիվանդների ովքեր ունեն միայն դիաբետ[39][40]:
Պատմություն
Հայտնաբերում
Ադիսոնի հիվանդությունը անվանված է ի պատիվ բրիտանացի բժիշկ Թոմաս Ադիսոնի, ով առաջինն է նկարագրել հիվանդությունը որպես Կառուցվածքային և տեղային դրսևորումները վերերիկամային կապսուլաների հիվանդության ժամանակ (1855)[41]: Իսկզբանէ նա հիվանդությունը անվանում էր որպես «Վերերիկամային մելազմա», իսկ արդեն հետագայում բժիշկները այն վերանվանեցին հենց Ադիսոնի հիվանդություն, ի պատիվ Ադիսոնի կողմից հիվանդության հայտնաբերման[42]:
Չնայած այն հանգամանքին որ 1855-ին Թոմաս Ադիսոնի բոլոր 6 հիվանդներն էլ ունեյին մակերկամների տուբերկուլյոզ[43] «Ադիսոնի հիվանդություն» անվանումը չի ենթադրում հիվանդության պատճառագիտությունում տվյալ ախտի մասնակցությունը:
Ախտաբանությունը սկզբնական շրջանում համարվում էր մակերիկամների հետ կապված անեմիայի տարատեսակ, քանի որ շատ քիչ բան էր հայտնի մակերիկամների բուն գործառույթի մասին (կոչվում էր «վեր-երիկամային պատիճներ»), իսկ Ադիսոնի այս ախտաբանությունը բնութագրող մենագրությունը հիմնված էր այլ ախտերից մեկուսացված կոնկրետ տեսակետների վրա: Հետագայում մակերիկամների գործառույթների բացահայտումից հետո, Ադիսոնի մենագրությունները համարվեցին բացառիկ ներդրում բժշկության ոլորտում և դասական օրինակ ջանասիրաբար կատարված բժշկական հետազոտության[44]:
Կենդանիների մոտ
Հիպոադրենոկորտիցիզմի դեպքեր նկատվել են շների[45], ավելի հազվադեպ կատուների մոտ[46]: Չնայած բնական առաջացող մակերիկամային անբավարարությունը բնորոշ չէ այս կենդանիներին և շատ հազվադեպ է հանդիպում, եզակի դեպքեր նկարագրվել են նաև մոխրագույն փոկի[47], կարմիր պանդաների[48], չղջիկների[49] և համրուկների մոտ[50]:
Շների մոտ հիպոադրենոկորտիցիզմի դեպքեր ախտորոշվել են մի քանի հաջորդական սերունդներում[45]: Շատ հաճախ ջնջված կամ ոչ այդքան հստակ ախտանշանները կարող են դժվարեցնել հիվանդության ճանաչումը[51]: Էգերի մոտ հիվանդությունը ավելի հաճախ է հանդիպում, քան արուների մոտ, չնայած այս կարող է դիտվել ոչ բոլոր սերունդներում[51][52]: Հիվանդությունը հիմնականում ախտորոշվում է երիտասարդ կամ միջին տարիքի շների մոտ, չնայած կարող է հանդիպել ցանկացած տարիք՝ 4 ամսականից մինչև14 տարեկան[51]: Հիպոադրենոկորտիցիզմի բուժումը բացակայող հորմոնների լրացումն է արտաքինից (կորտիզոլ և ալդոստերոն), որոնք շները չեն կարող արտադրել ինքնուրույն[53]: Սրան հասնում են կամ ամենօրյա ֆլուդրոկորտիզոնի ընդունմամբ, կամ ամենամսյա դեզօքսիկորտիկոստերոն պիվալատի (DOCP) և գլյուկոկարտիկոիդներից, օրինակ՝ պրեդնիզոնի օգտագործմամբ[53]: Մինիմալ պահպանողական դեղաչափին հասնելու համար իրականացվում է հաճախակի արյան քննություն՝ տրվող դեղի դոզան արդյունավետ կառավարելու համար, քանի որ այս դեղերը որոնք օգտագործվում են հիպոադրենոկորտիցիզմի բուժման նպատակով կարող են հարուցել անհագ ծարավ և մեծ ծավալներով միզարձակություն եթե չպահպանվեն ցածր՝ մինիմալ պահպանողական դեղաչափի սահմաններում[53]: Սթրեսային իրավիճակների կուտակման պայմաններում օրինակ՝ կենդանիների կացարանում երկար գտնվելու ժամանակ, շները կարիք ունեն ստացող դեղաչափի բարձրացման[53]: Բուժումը անցկացվում է մինչև կյանքի վերջ, չնայած հիպոադրենոկորտիցիցմով հիվանդ շների մոտ հիվանդության կանխատեսումը շատ դրական է[51]:
Ծանոթագրություններ
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 «Adrenal Insufficiency and Addison's Disease». NIDDK. May 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 13 March 2016-ին. Վերցված է 13 March 2016-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 2,0 2,1 Napier, C; Pearce, SH (June 2014). «Current and emerging therapies for Addison's disease». Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity. 21 (3): 147–53. doi:10.1097/med.0000000000000067. PMID 24755997.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Brandão Neto, RA; de Carvalho, JF (2014). «Diagnosis and classification of Addison's disease (autoimmune adrenalitis)». Autoimmunity Reviews. 13 (4–5): 408–11. doi:10.1016/j.autrev.2014.01.025. PMID 24424183.
- ↑ 4,0 4,1 Adam, Andy (2014). Grainger & Allison's Diagnostic Radiology (6 ed.). Elsevier Health Sciences. էջ 1031. ISBN 9780702061288. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-14-ին.
{{cite book}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Adrenal Insufficiency & Addison's Disease | NIDDK». National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019-01-27-ին.
- ↑ Napier, C; Pearce, SH (December 2012). «Autoimmune Addison's disease». Presse Médicale. 41 (12 P 2): e626-35. doi:10.1016/j.lpm.2012.09.010. PMID 23177474.
- ↑ Rajagopalan, Murray Longmore, Ian B. Wilkinson, Supraj R. (2006). Mini Oxford handbook of clinical medicine (6 ed.). Oxford: Oxford University Press. էջ 312. ISBN 9780198570714. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-14-ին.
{{cite book}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Rose, Noel R.; Mackay, Ian R. (2014). The autoimmune diseases (5 ed.). San Diego, CA: Elsevier Science. էջ 605. ISBN 9780123849304. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-14-ին.
{{cite book}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Ten S, New M, Maclaren N (2001). «Clinical review 130: Addison's disease 2001». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 86 (7): 2909–2922. doi:10.1210/jc.86.7.2909. PMID 11443143.
- ↑ Nieman LK, Chanco Turner ML (2006). «Addison's disease». Clinics in Dermatology. 24 (4): 276–280. doi:10.1016/j.clindermatol.2006.04.006. PMID 16828409.
- ↑ de Herder WW, van der Lely AJ (May 2003). «Addisonian crisis and relative adrenal failure». Reviews in Endocrine and Metabolic Disorders. 4 (2): 143–7. doi:10.1023/A:1022938019091. PMID 12766542.
- ↑ 12,0 12,1 Freeman HJ (2016). «Endocrine manifestations in celiac disease». World J Gastroenterol (Review). 22 (38): 8472–8479. doi:10.3748/wjg.v22.i38.8472. PMC 5064028. PMID 27784959.
{{cite journal}}
: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Zhernakova A, Withoff S, Wijmenga C (2013). «Clinical implications of shared genetics and pathogenesis in autoimmune diseases». Nat Rev Endocrinol (Review). 9 (11): 646–59. doi:10.1038/nrendo.2013.161. PMID 23959365.
- ↑ Denham JM, Hill ID (2013). «Celiac disease and autoimmunity: review and controversies». Curr Allergy Asthma Rep (Review). 13 (4): 347–53. doi:10.1007/s11882-013-0352-1. PMC 3725235. PMID 23681421.
- ↑ «Autoimmune polyglandular syndrome type 1 | Genetic and Rare Diseases Information Center (GARD) – an NCATS Program». rarediseases.info.nih.gov. Արխիվացված է օրիգինալից ապրիլի 12, 2017-ին. Վերցված է հունիսի 26, 2017-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Autoimmune polyglandular syndrome type 2 | Genetic and Rare Diseases Information Center (GARD) – an NCATS Program». rarediseases.info.nih.gov. Արխիվացված է օրիգինալից ապրիլի 13, 2017-ին. Վերցված է հունիսի 26, 2017-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Addison's Disease». National Endocrine and Metabolic Diseases Information Service. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-28-ին. Վերցված է հոկտեմբերի 26, 2007-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Winqvist O, Karlsson FA, Kämpe O (June 1992). «21-Hydroxylase, a major autoantigen in idiopathic Addison's disease». The Lancet. 339 (8809): 1559–62. doi:10.1016/0140-6736(92)91829-W. PMID 1351548.
- ↑ Husebye ES, Perheentupa J, Rautemaa R, Kämpe O (May 2009). «Clinical manifestations and management of patients with autoimmune polyendocrine syndrome type I». Journal of Internal Medicine. 265 (5): 514–29. doi:10.1111/j.1365-2796.2009.02090.x. PMID 19382991.
- ↑ Kennedy, Ron. «Addison's Disease». The Doctors' Medical Library. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-04-12-ին. Վերցված է 2019-01-27-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «DAX1 - an overview | ScienceDirect Topics». www.sciencedirect.com. Վերցված է 2019-01-27-ին.
- ↑ Bianconi, Simona E; Conley, Sandra K; Keil, Meg F; Sinaii, Ninet; Rother, Kristina I; Porter, Forbes D; Stratakis, Constantine A (2011-11). «Adrenal function in Smith-Lemli-Opitz Syndrome». American journal of medical genetics. Part A. 155A (11): 2732–2738. doi:10.1002/ajmg.a.34271. ISSN 1552-4825. PMC 3488380. PMID 21990131.
{{cite journal}}
: CS1 սպաս․ PMC format (link) - ↑ LLC, Revolvy. «"Abetalipoproteinemia" on Revolvy.com». www.revolvy.com (անգլերեն). Վերցված է 2019-01-27-ին.
- ↑ «Congenital Adrenal Hyperplasia». NORD (National Organization for Rare Disorders) (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2019-01-27-ին.
- ↑ Scott, Jonathan H.; Dunn, Roberta J. (2018). StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. PMID 29261963.
- ↑ Planey, Sonia L.; Litwack, Gerald (2000-12-20). «Glucocorticoid-Induced Apoptosis in Lymphocytes». Biochemical and Biophysical Research Communications. 279 (2): 307–312. doi:10.1006/bbrc.2000.3922. ISSN 0006-291X.
- ↑ Padan, Etana; Venturi, Miro; Gerchman, Yoram; Dover, Nir (2001-05-01). «Na+/H+ antiporters». Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - Bioenergetics. 1505 (1): 144–157. doi:10.1016/S0005-2728(00)00284-X. ISSN 0005-2728.
- ↑ «Addison Disease Workup: Laboratory Studies, Imaging Studies, Other Tests». emedicine.medscape.com. Վերցված է 2019-01-28-ին.
- ↑ «Addison Disease Workup: Laboratory Studies, Imaging Studies, Other Tests». emedicine.medscape.com. Վերցված է 2019-01-28-ին.
- ↑ Laureti S, Casucci G, Santeusanio F, Angeletti G, Aubourg P, Brunetti P (1996). «X-linked adrenoleukodystrophy is a frequent cause of idiopathic Addison's disease in young adult male patient». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 81 (2): 470–474. doi:10.1210/jc.81.2.470. PMID 8636252.
- ↑ 31,0 31,1 31,2 Michels A, Michels N (1 Apr 2014). «Addison disease: early detection and treatment principles». Am Fam Physician. 89 (7): 563–8. PMID 24695602. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-09-05-ին.
{{cite journal}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Quinkler M, Dahlqvist P, Husebye ES, Kämpe O (Jan 2015). «A European Emergency Card for adrenal insufficiency can save lives». Eur J Intern Med. 26 (1): 75–6. doi:10.1016/j.ejim.2014.11.006. PMID 25498511.
- ↑ White, Katherine (հուլիսի 28, 2004). «What to do in an emergency -Addisonian crisis». Addison's Disease Self Help Group.
- ↑ «Adrenal Insufficiency and Addison's Disease». National Endocrine and Metabolic Diseases Information Service. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-04-26-ին. Վերցված է նոյեմբերի 26, 2010-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Addison Disease». MedicineNet. Արխիվացված է օրիգինալից հունիսի 24, 2007-ին. Վերցված է 2007-07-25-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 36,0 36,1 Odeke, Sylvester. «Addison Disease». eMedicine. Արխիվացված է օրիգինալից հուլիսի 7, 2007-ին. Վերցված է 2007-07-25-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Volpé, Robert (1990). Autoimmune Diseases of the Endocrine System. CRC Press. էջ 299. ISBN 0-8493-6849-9.
- ↑ «Addison's disease - Treatment». NHS Choices. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-10-09-ին. Վերցված է 2016-10-08-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Dimitrios Chantzichristos; Anders Persson; Björn Eliasson; Mervete Miftaraj; Stefan Franzén; Ragnhildur Bergthorsdottir; Soffia Gudbjörnsdottir; Ann-Marie Svensson; Gudmundur Johannsson (2016-04-01). Cushing Syndrome and Primary Adrenal Disorders. Meeting Abstracts. Endocrine Society. էջեր OR25–4-OR25-4. doi:10.1210/endo-meetings.2016.ahpaa.9.or25-4.
- ↑ Bergthorsdottir, Ragnhildur; Leonsson-Zachrisson, Maria; Odén, Anders; Johannsson, Gudmundur (2006-12-01). «Premature Mortality in Patients with Addison's Disease: A Population-Based Study». The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism. 91 (12): 4849–4853. doi:10.1210/jc.2006-0076. ISSN 0021-972X.
- ↑ Addison, Thomas (1855). On The Constitutional And Local Effects Of Disease Of The Supra-Renal Capsules. London: Samuel Highley. Արխիվացված է օրիգինալից 2005-04-14-ին.
{{cite book}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Physician and Surgeon (անգլերեն). Keating & Bryant. 1885.
- ↑ Patnaik MM, Deshpande AK (May 2008). «Diagnosis–Addison's Disease Secondary to Tuberculosis of the Adrenal Glands». Clinical Medicine & Research. 6 (1): 29. doi:10.3121/cmr.2007.754a. PMC 2442022. PMID 18591375. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-06-09-ին.
{{cite journal}}
: Unknown parameter|deadurl=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Bishop PM (1950). «The history of the discovery of Addison's disease». Proceedings of the Royal Society of Medicine. 43 (1): 35–42. PMC 2081266. PMID 15409948.
- ↑ 45,0 45,1 Klein, Susan C.; Peterson, Mark E. (January 2010). «Canine hypoadrenocorticism: Part I». The Canadian Veterinary Journal. 51 (1): 63–9. PMC 2797351. PMID 20357943.
- ↑ Lovelace Tofte, Karen (2018). «Chapter 111. Hypoadrenocorticism». In Norsworthy, Gary D. (ed.). The Feline Patient. John Wiley & Sons. էջ 324. ISBN 9781119269038.
- ↑ Stringfield, Cynthia E.; Garne, Michael; Holshuh, H.J. (2000). Addison's disease in a gray seal (Halichoerus grypus). International Association for Aquatic Animal Medicine Proceedings.
- ↑ Sohn, Pam (փետրվարի 10, 2012). «Endangered red panda dies at Chattanooga Zoo». Times Free Press. Վերցված է 2018-08-25-ին.
- ↑ Brock, A. Paige; Hall, Natalie H.; Cooke, Kirsten L.; Reese, David J.; Emerson, Jessica A.; Wellehan, James F.X. Jr (June 2013). «Diagnosis and management of atypical hypoadrenocorticism in a variable flying fox (Pteropus hypomelanus)». Journal of Zoo and Wildlife Medicine. 44 (2): 517–9. doi:10.1638/2012-0276R2.1. PMID 23805580.
- ↑ Kline, Sarah; Rooker, Leah; Nobrega-Lee, Michelle; Guthrie, Amanda (March 2015). «Hypoadrenocorticism (Addison's disease) in a Hoffmann's two-toed sloth (Choloepus hoffmanni)». Journal of Zoo and Wildlife Medicine. 46 (1): 171–174. doi:10.1638/2014-0003R2.1. PMID 25831596.
- ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 Scott-Moncrieff, J. Catharine (2015). «Chapter 12: Hypoadrenocorticism». In Feldman, Edward C.; Nelson, Richard W.; Reusch, Claudia E.; Scott-Moncrieff, J. Catharine R. (eds.). Canine and Feline Endocrinology (4th ed.). Saunders Elsevier. էջեր 485–520. ISBN 978-1-4557-4456-5.
- ↑ Boag, Alisdair; Catchpole, Brian (2014). «A Review of the Genetics of Hypoadrenocorticism». Topics in Companion Animal Medicine. doi:10.1053/j.tcam.2015.01.001.
- ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Lathan, Patty; Thompson, Ann L. (2018). «Management of hypoadrenocorticism (Addison's disease) in dogs». Veterinary Medicine. 9: 1–10. doi:10.2147/VMRR.S125617. PMC 6055912. PMID 30050862.
{{cite journal}}
: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
Արտաքին հղումներ
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ադիսոնի հիվանդություն կատեգորիայում։ |
- Ադիսոնի հիվանդություն հոդվածը Curlie-ում (ըստ DMOZ-ի)
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ադիսոնի հիվանդություն» հոդվածին։ |
|
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 75)։ |