Մ․թ․ա․ 44 թվականի հունվարին Կեսարը, ով արդեն դիկտատոր էր, Սենատի կողմից ստացավ ցմահ դիկտատորի պաշտոն։ Այս ամենը խախտում է հանրապետական կառույցների սահմանադրական հավասարակշռությունը, իսկ Սենատի որոշ անդամներ կարծում էին, որ այդ ամենը արվում է թագավորական համակարգի վերականգնման համար, ինչը շուրջ 60 օպտիմատ սենատորների ստիպում է դիմել դավադրության՝ պահպանելու հանրապետությունը։ Չնայած դավադրության հաջողությանը՝ դավադիրները չկարողացան վերականգնել հանրապետության պետական կառույցները, ընդհակառակը, սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, որն էլ ավարտվեց Հռոմեական կայսրությանպրինցիպատի հաստատումով։
Նախապատմություն
Վինչենցո Կամուչչինի կողմից ստեղծված «Կեսարի մահը» կտավը
Կեսարի և Սենատի միջև եղել է լարվածություն, որի գլխավոր պատճառը Կեսարի՝ թագավորական կարգի վերականգնամ ձգտումն էր։ ՀԵնց սա դարձավ Կեսարի սպանության գլխավոր դրդապատճառը։ Հռոմի Սենատը Հուլիոս Կեսարին հայտարարել էր «ցմահ դիկտատոր» (լատին․՝ dictator perpetuo)։ Կեսարի կողմից թողարկվել են մի շարք հռոմեական մետաղադրամներ (դինարի), որոնց դարձերեսին նկարված է իր՝ Կեսարի պատկերը և տիտղոսը, իսկ դիմերեսին՝ Կերես դիցուհու պատկերը, որի տակ՝ Կեսարի մեկ այլ տիտղոս՝ «Augur Pontifex Maximus»[Ն 1]։ Ըստ Դիոն Կասսիոսի, որը ապրել է իրադարձություններից 200 տարի անց՝ սենատորները, ցանկանալով իմաց տալ Կեսարին իր նոր տիտղոսի մասին, գնացել են Վներայի տաճար, բայց Կեսարը նրանց նստած է դիմավորել՝ տեղից չբարձրանալով[2]։
Սվետոնիոսը 150 տարի անց գրում է, որ Կեսարի՝ սենատորներին նստած դիմավորելու գլխվոր պատճառը եղել է Կոռնելիուս Բալբուսը։ Սվետոնիոսը հայտնում է նաև, որ երբ Կեսարը վերադարձավ Հռոմ, բազմությունը ցնծությամբ դիմավորեց նրան՝ շնորհավորելով նոր տիտղոսի համար[3]։ Բազմության անդամներից մեկը դափնեպսակ է դրել ռոստրայի վրա գտնվող Կեսարի արձանի վրա։ Տրիբուններ Գայուս Մարուլլուսը և Լուցիուս Ֆլավուսը հրամայում են հանել դափնեպսակը արձանի վրաից, քանի որ դրա Յուպիտերի և թագավորական նշանն էր։ Այս ամենի հետևանքով Կեսարը տրիբուններին հեռացրել է իրենց պաշտոններից[4]։ Երբ բազմությունից մեկը Կեսարին ողջունել է որպես արքա (լատին․՝ rex), ինչին ԿԵսարը պատասխանել է «Ես Կեսարն եմ, ոչ թե արքա» (լատին․՝ Ego Caesar, non-rex, անգլ.՝ I am Caesar, not Rex)[5]։ Բացի այդ, Լուպերկալիի տոնին, երբ Կեսարը ելույթ էր ունենում ամբիոնից, Մարկոս Անտոնիոսը, որը Կեսարի հետ միասին ընտրվել էր կոնսուլ, մի քանի անգամ փորձել է թագը դնել նրա գլխին, սակայն Կեսարը այն մի կողմ է դրել, որպես զոհաբերություն Յուպիտերին[4]։
Կեսարը իր սպանության օրը Սենատ գնալու ճանապարհին, երբ ստանում էր գրավոր զգուշացումներ իրեն սպառնացող վտանգի մասին։
Սվետոնիոսը հավելում է նաև, որ Լուցիուս Կոտտան Սենատին առաջարկել է Կեսարին շնորհել «արքա» տիտղոսը, քանի որ կանխատեսվել էր, որ միայն թագավորի տիտղոսը կրելով կկարողանա նվաճել Պարթևստանը։ Կեսարը մտադիր էր ներխուժել Պարթևստան, ինչը հետագայում մեծ հոգսեր բերեց Մարկոս Անտոնիոսին երկրորդ եռապետության ժամանակ[6][7]։
Այս ամենի պատճառով Բրուտոսը սկսեց դավադրություններ կազմակերպել Կեսարի դեմ։ Դրա կազմակերպման հարցում Բրուտոսին օգնում էին իր ընկերը և աներձագ Գայոս Կասիոս Լոնգինուսը և այլ մարդիկ, ովքեր իրենց անվանում էին «Ազատարարներ»: Ըստ Նիկողայոս Դամասկոսցու՝ խումբը քննարկել էր մի շարք պլաններ՝ սպանությունը իրականացնելու համար։ Նիկողայոս գրում է, որ սպանությանը նախորդած օրերին Կեսարի բժիշկները, ընկերները և նույնիսկ նրա կինը՝ Կալպուրնիան, խնդրում էին Կեսարին, որ նա տարբեր պատճառներով չգնա Սենատ, ներառյալ բժշկական խնդիրները և Կալպուրնիայի անհանգստացնող երազները: Կեսարը պատրաստվում էր ներխուժել Պարթևստան (հետագայում սա իրականություն դարձավ նրա իրավահաջրոդի՝ Մարկոս Անտոնիոսի կողմից, որը, սակայն, անհաջողության մատնվեց) և դրա համար պլանավորում էր Արևելք մեկնել մարտի երկրորդ կեսին։ Սպանությունից երկու օր առաջ Կասիոսը հանդիպել է դավադիրներին և ասել, որ եթե իրենց ծրագիրը բացահայտվի, ապա պետք է ինքնասպանություն գործել[8]։
Սպանություն
Ուիլյամ Ռեինիի «Կեսարի սպանությունը» ("L'assassinio di Cesare") կտավը
Իր մահվան նախորդ օրը Կեսարը ճաշում էր Լեպիդոսի հետ, ինչի ժամանակ հարց է ծագում, թե մահվան ո՞ր տեսակն է նախընտրելի, որին Կեսարը պատասխանում է՝ «անսպասելի»։ Նույն գիշեր նրա կինը երազ է տեսնում, թե ինչպես են Կեսարին իր գրկում սրախողխող անում, իսկ սպանության օրը՝ առավոտյան, խնդրում է Կեսարին չգնալ Սենատ, ինչի հետևանքով Կեսարը Անտոնիոսին ուղարկում է Սենատ՝ հայտնելու իր չգալու մասին, սակայն Դեմիցիոս Բրուտոս Ալբինը, ով դավադիրների շարքից էր, համոզում է գնալ Սենատ՝ նոր դժգոհությունների առիթ չտալու համար։ Ճանապարհին Կեսարը հանդիպում է գուշակ Սպուրիննային, որը նույնպես զգուշացնում է մոտալուտ վտանգի մասին։ Կեսարը ստանում է նաև 2 գրավոր զգուշացում, որոնք, սակայն, ժամանակ չունենալու պատճառով չի կարդում։
Պոմպեոսի կուրիայում՝ Սենատի ամբիոնի մոտ, Կեսարին շրջապատում են դավադիրները․ Լոցիոս Տիլիոս Ցիմբերը Կեսարից ներում էր խնդրում իր եղբոր համար[9], իսկ մյուս խումբը կանգնած էր Կեսարի հետևում։ Նույն պահին Ցիմբերը սկսում է քաշել Կեսարի տոգան՝ նշան տալով դավադիրներին, որ սկսեն դավադրությունը[10]։ Կեսարը բղավում է՝ «Ինչո՞ւ․ սա բռնություն է» (լատին․՝ Ista quidem vis est!)[11], ինչից հետո առաջին հարվածը դիկտատորի վզին հասցնում է Պուբլիոս Սերվիլիոս Կասկան։ Կեսարը արագորեն շրջվել է և ձեռքով բռնել Կասկային, ապա ասել՝ «Կասկա, դու սրիկա ես, ի՞նչ ես անում»[12], ինչին ի պատասխան Կասկան վախեցել է և օգնություն կանչել՝ հունարենով գոչելով՝ «Օգնեք ինձ, եղբայրնե՛ր» (հին հունարեն՝ ἄδελφε, βοηθεῖ)։ Այս ամենից հետո դավադիրների խումբը հարձակվել է Կեսարի վրա։ Նա սկսել է պաշտպանվել, սակայն երբ այդ խմբի մեջ տեսել է Մարկոս Բրուտոսին, ըստ ավանդության, հունարեն ասել է՝ «Եվ դո՞ւ, որդյակ իմ» (հին հուն․՝ καὶ σὺ τέκνον)[13], իսկ ըստ մեկ այլ տարբերակի՝ «Եվ դո՞ւ, Բրուտո՛ս»[Ն 2], ինչից հետո, ըստ Պլուտարքոսի, դադարեցրել է դիմադրությունը։ Դավադիրները այնքան տարերային էին գործում, որ հաճախ հարվածում էին նաև միմյանց[7]։ Ըտս Եվտրուպիոսի՝ դավդիրների թիվը հասնում էր 60-ի[14]։
Հետագա դեպքեր
Հուլիոս Կեսարի անշնչացած մարմինը սպանությունից անմիջապես հետո
Սպանությունից հետո պարզվում է, որ Կեսարի ստացած 23 վերքերից[15][16][17] միայն մեկն է մահացու եղել[7][18]։ Կեսարի կողմանկիցները՝ Անտոնիոսը, Օկտավիանոսը և այլք, թաքնվում են, իսկ դավադիրները Կեսարի դին տանում են Պոմպեոսի արձանի ոտքերի տակ։ Նրանք քաղաքվ մեկ գոչում էին, որ «բռնակալը» սպանված է։ Միայն 3 ստրուկներ են համարձակություն ունենում Կեսարի դին պատգարակով տուն տանել։ Հետագայում՝ թաղման խաղերից հետո ամբոխը Կեսարի մարմինն այրել է ֆորումում, ինչի համար օգտագործել են շուկայի վաճառասեղանները[19].
«Ոմանք առաջարկել են նրան այրել Կապիտոլյան Յուպիտերի տաճարում, մյուսները՝ Պոմպեոսի կուրիայում, երբ անսպասելիորեն հայտնվել են թրերով գոտևորված, տեգերը թափահարող երկու անհայտ անձինք, և մոմե ջահերով այրել են կառույցը։ Այդ ժամանակ շրջապատող ամբոխը սկսել է դեպի կրակը քարշ տալ չոր ցախեր, նստարաններ, դատավորի բազկաթոռներ և այն ամենը, ինչը բերվել էր որպես նվեր։ Ապա ֆլեյտահարներն ու դերասաններն սկսել են իրենց վրայից պոկել տոնական հագուստները, որ հագել էին այդ օրվա համար, և պատռելով՝ նետում դրանք կրակի մեջ, ծեր լեգեոներները այրում էին զենքերը, որոնցով նրանք զարդարվել էին թաղման համար, իսկ շատ կանայք՝ իրենց զարդերը, որ կրում էին, երեխաների զգեստները»[20]։
Կեսարի սպանությունից հետո երկնքում հայտնվել է մի պայծառ գիսաստղ, որը հայտնի է հենց իր՝ Կեսարի անվամբ։ Քանի որ այն շատ պայծառ էր և երկնակամարում երևացել է Կեսարի պատվին կազմակերպված տոնախմբությունների ժամանակ, կարծիք է եղել, որ այն սպանված դիկտատորի հոգին է։ Քանի որ այն շատ պայծառ էր (նրա բացարձակ աստղային մեծությունը գնահատվել է −4,0) և երկնքում հայտնվել էր Օկտավիանոսի կողմից Կեսարի պատվին կազմակերպված հանդիսավոր խաղերի անցկացման ժամանակ, Հռոմում տարածվել է հավատալիք, թե դա եղել է սպանված դիկտատորի հոգին[21][22]։
Դավադրություն կազմակերպողների թիվը հասել է շուրջ 60 հոգու, սակայն սպանության ամբոխին միացողները շուրջ 40-ն էին, որոնց միայն կեսի անուններն է պահպանվել պատմության քառուղիներում[23]։ Սպանության մասնակիցներից հայնի են՝
Ցիցերոնը դավադրության մաս չի կազմել, սակայն հետագայում Գայոս Տրեբոնիոսին ուղղված նամակում նշել է, որ նա «կցանկանար հրավիրված լինել այդ խնջույքին»։ Նա կարծում էր, որ «Ազատարարները» պետք է սպանեին նաև Մարկոս Անտոնիոսին[30]։
Պատկերասրահ
Կեսարի մարմնի խոշտանգումը սենատորների կողմից, Ժան Լեոն Ժերոմի կողմից ստեղծված «Կեսարի մահը» կտավը, մոտ 1859–1867 թվականներ
Death of Julius Caesar Վիքիպահեստում.jpg)
Կեսարի մարմնի խոշտանգումը սենատորների կողմից, Ժան Լեոն Ժերոմի կողմից ստեղծված «Կեսարի մահը» կտավը, մոտ 1859–1867 թվականներ
Կարլ ֆոն Պիլոտիի կողմից ստեղծված «Կեսարի սպանությունը», 1865 թվական, Ստորին Սաքսոնիայի պետական թանգարան
Բելա Չիկոշ Սեսիյայի կողմից ստեղծված «Մարկոս Անտոնիոսը Կեսարի դիակի մոտ» կտավը, 1920 թվականից առաջ
Ուիլյամ Հոլմս Սուլլիվանի կողմից ստեղծված «Հուլիոս Կեսարի սպանությունը» կտավը, մոտ 1888 թվական, Շեքսպիրյան թագավորական թատրոն
Վիկտոր Օնորե Յանսենսի կողմից ստեղծված «Կեսարի մահը» կտավը, մոտ 1690-ականներ
Վինչենցո Կամուչչինի կողմից ստեղծված «Կեսարի մահը» կտավը, 1804 և 1805 թվականների միջև
