Հաղարծին (Տավուշի մարզ)

Հաղարծին
Գյուղ
	Հաղարծին
	Ընդհանուր տեսարան
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Տավուշ
Գյուղապետ	Գևորգ Թամրազյան
Այլ անվանումներ	մինչև 1940 — Ջարխեչ; մինչև 1992 — Կույբիշև;
Մակերես	36.7 կմ²
ԲԾՄ	980 մ
Կլիմայի տեսակ	բարեխառն
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	3842 մարդ (2014)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Արադավան, Ավետարանական, Հայ Առաքելական
Տեղաբնականուն	հաղարծնեցի
Ժամային գոտի	UTC+4
Հեռախոսային կոդ	37426895
Փոստային ինդեքս	3908
Ավտոմոբիլային կոդ	58
Պաշտոնական կայք	tavush.mtaes.am/about-communities/736/ (հայ.)
	Հաղարծին (Տավուշի մարզ) (Հայաստան)
	Հաղարծին (Տավուշի մարզ) (Տավուշի մարզ)
	Հաղարծին Վիքիպահեստում

Հաղարծին գյուղը (մակերես՝ 36.7 կմ քառակուսի) Հայաստանի Տավուշի մարզում, մարզկենտրոնից 23 կմ հարավ-արևմուտք, Երևանից՝ 110 կմ Աղստև գետի ափին, Իջևան-Հրազդան երկաթուղու վրա։ Ծովի մակերևույթից բարձրությունը 1050 մ է։ Գտնվում է բարեխառն գոտում՝ ամռանը միջին ջերմաստիճանը + 19 C է, ձմռանը՝ -2 C։ Հաղարծին գյուղը բնակչության քանակով Հայաստանի 953 գյուղերի ցուցակում զբաղեցնում է 23-րդ տեղը (1985թ.֊ին 5-րդն էր)։

Պատմություն

Գյուղը հիմնադրվել է 1815 թվականի օգոստոսի 11-ին Ճար Արծրունի իշխանի կողմից։ Գյուղի տարածքը մտել է Այրարատ աշխարհի Վարաժնունինք գավառի մեջ: Գյուղի անունը եղել է Ջարխեչ։ Ըստ Հրաչյա ԱՃառյանի, , Հայերեն արմատական բառարանի, , ` ԽԵՉ-նշանակում է, , նեցուկ, հենարան, , Ջարխեչ-Ճար իշխանի հենարան: 19-րդ դարի սկզբին ունենալով 35 ծուխ, մտել է ռուսական կայսրության կազմի մեջ։ Խորհրդային տարիներին գյուղը վերանվանվել է Կույբիշև, իսկ 1991 թվականի ապրիլի 3-ին վերանվանվել է Հաղարծին։ Գյուղից 2 կմ արլ. է գտնվում Քսանջուր գյուղատեղին, գյուղի կիսաքանդ Սուրբ Կարապետ վանքը և Սբ. Սարգիս մատուռը։ Աղստև գետի աջ ափին է գտնվում Անդրհող տարածքը, որտեղ կան մ. թ. ա. 4-րդ հազարամյակի հայկական գերեզմաններ։ Ոչ ստույգ տվյալներով Գագիկ Ա-ի կինը թագուհի Կատրամիդեն թաղված է Հաղարծին-Ջարխեչ տարածքում։ Առաջին բնակիչները տեղափոխվել են Աչաջուր գյուղից, նրանք 7 ընտանիք են եղել-Թամրազյաններ, Աղաջանյաններ, Հովհաննիսյաններ և այլն: Աչաջուր եկածների մի մասը եկած են արցախյան Դրմբոն, Վանք, Տիզակ (Դիզակ) գյուղերից: Իջևանի տարածաշրջանը, որտեղ գտնվում է Հաղարծին գյուղը, բնակեցված է եղել դեռևս Բրոնզե դարում: Արշակունիների թագավորության անկումից հետո Աղստևի հովիտն ընկնում է պարսիկների իշխանության տակ և վարչականորեն մտնում է Մեծ Հայքի Գուգարքի մարզի Կայեն աշխարհի (Սևորդյաց երկիր) մեջ: 13-րդ դարում թաթար-մոնղոլները գրավում են Կայեն աշխարհը (Սևորդյաց երկիրը), քանդում բնակավայրերը, կոտորում կամ գերի են վերցնում բնակիչներին: Կայեն (Սևորդյաց երկիր) աշխարհը մեծ ծաղկում է ապրում XII-XIV դարերում, երբ ամբողջ Աղստևի հովիտն անցնում է Արծրունիների և Զաքարյանների իշխանության տակ: Այդ շրջանում կառուցվում և վերականգնվում են եկեղեցական համալիրները, առաջանում են նոր բնակավայրեր, կառուցվում են կամուրջներ, իջևանատներ: Այդ շրջանի հուշարձանների թվին են պատկանում Հաղարծինի, Գոշավանքի, Մակարավանքի, Առաքելոց, Կիրանց, Ջուխտակ և այլ վանքային համալիրները, որոնք նաև առաջատար մշակութային օջախներ էին: Հաղարծինի համալիրի հետ է կապված միջնադարի հոգևոր գործիչ` Խաչատուր Տարոնացու անունը, որի հիմնադրած եկեղեցական դպրոցում ուսուցանում էին ոչ միայն հոգևոր, այլև աշխարհիկ առարկաներ, այդ թվում երաժշտություն (հին հայկական նոտաներով` խազերով): Հաղարծին գյուղը գտնվում է Դիլիջանից 12 կմ և Իջևանից 23 կմ հեռավորության վրա: Գյուղի հյուսիս արևելքում է գտնվում Միափորի լեռնաշղթայի Աբեղաքար լեռը բ.ծ.մ. 2050 մ.: Գյուղի տարածքում է գտնվում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ավերակները, որը կառուցվել է 1846 թ. և որի կառուցողներից է եղել Ոսկան քահանան: Սարիքարի (բ.ծ.մ. 2170 մ.) ստորոտում է գտնվում Թագնիստի բլուր արքայկան հանգրվանը, որը եղել է Էջմիածին-Սանահին ճանապարհին: Գյուղի այժմյան անունը Հաղարծինը Հրաչյա Աճառյանը ստուգաբանում է որպես. հաղ- ամբողջ, մեկ / ար- նրանից / ծին-ծնված այսինքն, , միածին, ,: Կա տեղական տարբերակ հաղ-խաղ և արծիվ, ստուգաբանվում է արծվի խաղ: Արգիշտի Ա-ի (786 – 764 թթ.մ. թ. ա.) թագավորության ժամանակ այս տարածքը հայտնի է եղել Ալիշտու անունով: Աղստև գետը հայտնի է եղել Լոփնաս (Լոգնաս) ձևով: Աղստև անունը Ղևոնդ Ալիշանը ստուգաբանել է որպես, , հորդառատ, , : Գյուղի արևելքով հոսում են Աղստևի երկու վտակները` Խալքարը, որը գրվել է սխալմամբ, , քարխանա, , իսկ այժմ չգիտես ինչու Ձնաջուր անունն ունի և Քսանջուրը, այժմ չգիտես ինչու Քռսնաջուր է կոչվում: Գյուղի տարածքով են անցնում Աղստևի 3 ձախակողմյան վտակները: Աղստևի ամենախոշոր վտակը` ձախ Սպիտակաջուր վտակն է:

Հավաքեց և կազմեց Արմեն Սարենցը

Բնակչություն

Բնակչության մի մասն այստեղ է գաղթել Իջևանի Աչաջուր գյուղից 1815 թ., որոնք Արցախի Վանք, Տիզակ (Դիզակ) և Դրմբոն գյուղերից վերաբնակվածներ են։ Ըստ Դիլիջանի առողջարանային գոտու գլխավոր հատակագծի` Հաղարծին գյուղի հեռանկարային բնակչությունը 2010 թ. համար հաշվարկված էր 5600 մարդ: Ներկա դրությամբ Հաղարծին գյուղի բնակչությունը կազմում է 3842 մարդ:Բնակչության հիմնական զբաղմունքն է հանդիսանում անասնապահությունն և հողագործությունը։ Հաղարծնի ազգաբնակչության փոփոխությունը.^[2]

Տարի	1873	1897	1926	1939	1959	1970	1989	2001	2004	2012
Բնակիչ	371	1304	2136	2655	2811	3357	4497	3842	3635	3784

Տնտեսություն

Հաղարծին գյուղական համայնքն ընդգրկված է «Դիլիջան» ազգային արգելոցի տնտեսական գոտում: 2002 թ. «Դիլիջան» արգելոցը, դրան հարակից տարածքներն ընդգրկվել են «Դիլիջան» ազգային արգելոցի սահմաններում: Արգելոցը գտնվում է Փամբակի, Արեգունու, Միափորի, Գուգարաց լեռնաշղթաների լանջերին, զբաղեցնում է 28002 հա տարածություն, այդ թվում անտառածածկ` 26010 հա: Արգելոցում պահպանվում են կովկասյան տիպի մեզոֆիլ անտառները, հաճարենու և կաղնու համակցությունները, կենու եզակի պուրակը, անտառային հազվագյուտ ֆաունան և պատմաճարտարապետական և բնության եզակի հուշարձանները: Արգելոցի տարածքը բաժանված է արգելոցային, հանգստի (ռեկրեացիոն), տնտեսական տարածագործառնական գոտիների: Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, խոզաբուծությամբ, դաշտավարությամբ, ծխախոտագործությամբ և բանջարեղենի մշակությամբ։ Գյուղի տնտեսությունը 1960-ականներին լավ զարգացած է եղել Մաթևոս Խաչատուրի Թամրազյանի ղեկավարման ժամանակ, իսկ վերընթաց է ապրել Բաբկեն Սերգոյի Արզումանյանի ղեկավարման (1972-1980 թթ.) ընթացքում, հատկապես անասնապահությունը, ծխախոտագործությունը և այգեգործությունը: 1985 թ. «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտում մշակված «Դիլիջանի առողջարանային գոտու գլխավոր հատակագծում» հաշվի է առնված նաև Հաղարծին (Կույբիշև) գյուղը` որպես առողջարանային գոտու հեռանկարային զարգացման տարածք: 1985 թ. Կույբիշև գյուղի բնակչությունը կազմել է 6940 մարդ (Թեղուտի հետ միասին), տարածքը` 143.5 հա: Գետի ողողահունում կառուցված են եղել արդյունաբերական կետեր, մաքրման կայան: Աղստև գետի ձախ ափով անցնում էր երկաթգիծը` «Կույբիշև» կայարանով: Երկաթգծի օտարման գոտով անցկացվել է Դիլիջան-Իջևան մայրուղին:

Պատմամշակութային կառույցներ

Ստորև բերվում է Հաղարծին գյուղի պատմամշակութային հուշարձանների ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված ցուցակը:

Հաղարծին գյուղից դեպի հարավ արևելք 1 կմ հեռավորության վրա է գտնվում Անդրհողեր բրոնզեդարյան տեղանքը:
Ամրոց մ.թ.ա. 3-1 հազ.գյուղից 4 կմ հվ-աե, Հաղարծին տանող ճանապարհից աջ, անտառում
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 1 կմ աե, Քսնաջրի աջ ափին, հրվանդանի վրա
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 3 կմ հս-աե Քսնաջրի աջ ափին
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.ամրոցի տարածքում և մերձակայքում
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 3 կմ հս-ամ Ղալաքարից(Խալաքար) 0.3 կմ ամ, գոմերի մոտ, բլրի վրա
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 3 կմ հս-ամ Ղալաքարից(Խալաքար) հվ
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.ամրոցիցի հս-ամ սարահարթի վրա
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 3.5 կմ հս, բլրի վրա
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.մասամբ ամրոցի տարածքում և մերձակայքում
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 3.5 կմ հս-աե, Քսնաջրի աջ ափին, Աբեղաքար լեռան հվ ստորոտին
Ամրոց մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 4 կմ հս-աե, Քսնաջրի ձախ ափին
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.ամրոցի հս, հվ և աե մասերում
Ամրոց 13-17 դդ.գյուղից 2 կմ ամ Հաղարծինի վանական համալիրից 2 կմ ամ, Խզնաքարում
Ամրոց «Ղալաքար»մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 6 կմ հս-ամ, Ղալաքար սարի գագաթին
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.ամրոցի ամ, հս-ամ և հվ-ամ կողմերում
Բնակատեղի մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 2 կմ հս-ամ, Ղալաքար տանող ճանապարհի երկու կողմում «Պալախկուտ» վայրում
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.բնակատեղիի ամ և հս կողմերում
Բնակատեղի մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 4.5 կմ հս-ամ, Ղալաքար տանող ճանապարհին
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.բնակատեղիի հս մասում
Բնակատեղի մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 6 կմ հս-աե Քսնաջրից 3 կմ աե
Բնակատեղի մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 7 կմ հս-ամ Ղալաքարից 2 կմ հվ-ամ, բլրի վրա
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.բնակատեղիից հվ
Բնակելի տուն 1850-1900-ական թթ.գյուղի մեջ, «Ժամի թաղ» թաղամասում կիսավեր է
Գերեզմանոց 13-15 դդ.գյուղից 6.5 կմ հս-ամ, Հաղարծինի վանքից 3.5 կմ աե, վանք տանող ճանապարհից ձախ, անտառում
Խաչքար 13 դ.
Գյուղատեղի 10-14 դդ.գյուղից 6 կմ հվ, Գոշ տանող անտառամեջ ճանապարհին, «Տերտերի հանդեր» վայրի «Քոչ յոլ» բացատում
Մատուռ 12-13 դդ.գյուղատեղիի հվ մասում ավերված է
Գյուղատեղի 13-15 դդ.գյուղից 1.5 կմ հվ-ամ «Խաչի յալ» վայրում անտառի եզրին
Գյուղատեղի 13-17 դդ.գյուղից 7 կմ հս-ամ, Հաղարծինի վանքից 3 կմ աե, վանք տանող ճանապարհից ձախ, անտառում
Գյուղատեղի «Աշղի» միջնադար գյուղից 2.5 կմ հվ-աե, ձորի երկու կողմում
Գերեզմանոց 8-12 դդ.գյուղատեղիի ամ մասում, ձորի ձախ կողմում
Գերեզմանոց 12-14 դդ.գյուղատեղիի հվ-ամ մասում, ձորի ձախ կողմում
Մատուռ 12-13 դդ. Թարխանագետի աջ ափին ավերված է
Գյուղատեղի «Եղցի» 5-17 դդ.գյուղից 2.5 կմ հվ, Փոխլու և Քարխանա (Թարխանա) գետերի միջև
Գերեզմանոց 5-17 դդ.գյուղատեղիի հս-աե մասում
Եկեղեցի «Եղցի» 5-6 դդ.կիսավեր է
Գյուղատեղի «Հաղարծին» 10-15 դդ.գյուղից 4 կմ հս-ամ, *Հաղարծինի վանքից 4 կմ հվ-աե, վանք տանող ճանապարհից աջ, անտառում
Գյուղատեղի «Շլորկուտ» 10-14 դդ.գյուղից 3 կմ հվ, «Կեղտոտ ջրի» («Փոխլու») ձախ ափին
Մատուռ12-13 դդ.գյուղատեղիի հս մասում ավերված է
Գերեզմանոց 12-14 դդ.գյուղատեղիի ամ մասում
Գյուղատեղի «Սուլթան» 5-17 դդ.գյուղից 3 կմ հս-ամ, Ղալաքարից հվ, բլրակի վրա տարածքում եղել է բրոնզեդարյան բնակատեղի, ներկայումս մելիորացված
Գերեզմանոց 15-17 դդ.
Գյուղատեղի «Քսնաջուր»10-15 դդ.գյուղից 3 կմ հս-աե
Գերեզմանոց 10-15 դդ.
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղի հս մասում ավերված է
Դամբարանադաշտ մ.թ.ա. 2-1 հազ.գյուղից 2 կմ աե, Դիլիջան-Իջևան խճուղուց աջ, Աղստև գետի աջ ափին
Եկեղեցի19 դ.գյուղի մեջ, «Ժամի թաղ» թաղամասում
Խաչքար 13-14 դդ.ագուցված է մկրտարանի հս պատին
Խաչքար 13 դ.Հաղարծինի վանքից 4 կմ աե, վանք տանող ճանապարհից ձախ
Խաչքար` Թևավոր (Խաչքար «Պորտավոր»)1287 թ.գյուղից 4 կմ հս-ամ, Հաղարծինի վանք տանող ճանապարհի ձախ կողմում
Կամուրջ 19 դ.Դիլիջան-Իջևան ճանապարհին, Հաղարծին գետի վրա, նոր կամրջի հս կողմում
Մատուռ Սբ. Սարգիս 16 դ.«Վիրի կալեր» վայրում կիսավեր է
Խաչքար 12-13 դդ.ծառայում է որպես վեմքար
Վանական համալիր Հաղարծին 10-13 դդ. կառուցել է Իվանե Զաքարյանը, շինարարությանն աջակցել են Զաքարյանների վասալ Աթանեսը և Արտավազը: Ճարտ.` Մինաս և Գրիգորես:
Քարայր-կացարան 10-13 դդ.Հաղարծինի վանք տանող ճանապարհի 2.5 կմ-ի վրա, ճանապարհից 300 մ աջ, անտառում
Դպրոց- գործել է 1915-21 թթ. հետագայում` բնակելի տուն («Բարսեղանց տներ»)

Հավաքեց և կազմեց Արմեն Սարենցը

Եղանակային պայմաններ

Հաղարծնի գյուղական համայնքի տարածքը (ՀՀՇՆ II-7.01.96 շինարարական նորմերի) գտնվում է «չափավոր» շինարարակլիմայական գոտում` տաք ամառով և չափավոր ցուրտ ձմեռով: Ձմեռը չափավոր ցուրտ է, ձյան կայուն և խորը շերտով: Միջին տվյալներով ձմեռը սկսվում է դեկտեմբերի երկրորդ կեսին և ավարտվում մարտի առաջին տասնօրյակում: Հունվարի միջին ջերմաստիճանը -1.70C, ձմռան բացարձակ նվազագույնը` -230C: Ձմեռային եղանակները փոփոխական են: Գերակշռում են չափավոր ցուրտ և ձնհալքային եղանակները: Գարունը չափավոր խոնավ է, երկարատև, տեղումների միջին քանակը կազմում է 49-110 մմ: Գարնանային ցրտահարություններն ավարտվում են ապրիլի 2-րդ և 3-րդ կեսերին: Ամառը տաք է, համեմատաբար խոնավ: Հարաբերական խոնավությունը տատանվում է 76-79%: Հուլիսի միջին ջերմաստիճանը հասնում է 120C, ամռան բացարձակ առավելագույնը հասնում է 380C, տեղումների քանակը տատանվում է 49-110 մմ: Ամպամած եղանակները մեծ տոկոս են կազմում: Աշունը չափավոր է, երկրորդ կեսում` խոնավ: Առաջին աշնանային ցրտահարությունները սկսվում են հոկտեմբերի վերջին, նոյեմբերի սկզբին (ամենավաղը` հոկտեմբերի սկզբին): Անսառնամանիք օրերի թիվը տատանվում է 240-265 օր: Տեղումների տարեկան քանակը կազմում է 500-650 մմ:

Հաղարծին գյուղի տարածքի հանքահումքի հեռանկարները

1. Հաղարծինի հանքային դաշտ` տիտան-մագնետիտային ավազաքարերի ֆորմացիա, որն ընդգրկում է Հաղարծին գետի ավազանը: 2. Մայմեխի հանքային դաշտ` ոսկի-բազմամետաղային ֆորմացիա, որը տեղադրված է Մայմեխ լեռան լանջերին: 3. Գետիկի հանքային դաշտ` ոսկի-պղնձահանքային ֆորմացիա, որն ընդգրկում է համանուն գետի ջրավազանի ստորին հոսանքները: Հանքային միներալները ներկայացված են մագնետիտով, տիտանամագնետիտով, հեմատիտով, մարտիտով, լիմոնիտով, ռուտիլով, իլմենիտով և պիրիտով:Հաղարծինի հանքային դաշտի տիտան-մագնետիտային ավազաքարերը համարվում են արտակարգ հանքային հումք բազմանպատակ օգտագործման համար և, ըստ վերջին տվյալների, պարունակում են ոսկի, արծաթ և պլատինի խմբի մետաղներ, որոնց առկայությունը նոր հեռանկարներ է բացում հանքավայրի շահագործման համար: Հանքային միներալները ներկայացված են սֆալերիտով (Zn - 5.3%), գալենիտով (Pb - 1.34%) և խալկոպիրիտով (C ~ 1%):Ավելի խորը հորիզոններում հանքայնացումը ներկայացված է քվարց-մոլիբդենային, շեելիտային և պղինձ-հրաքարային հանքատեսակներով:

Հաղարծին գյուղի շրջակայքի տեղանուններ 2016թ.

Շունքար լեռ-նախկին Շնքար -բարձրությունը ծովի մակերևույթից (բ.ծ.մ.) 2079 մ.
Դիմաց լ.-Սարի քար-նախկին-Սյանգյարլու լ.-բ.ծ.մ. 2360 մ.
Պատվար լ.Սարի քար նախկին Մուղամլու լ.-բ.ծ.մ. 2526 մ.
Շորքար ժայռ-բ.ծ.մ. 1665 մ.
Աբեղաքար լ.-բ.ծ.մ. 1654, 8 մ.
Հովասար լ.նախկին Հախկխլու լ. -բ.ծ.մ. 1797, 5 մ.
Հովվասար լ.նախկին Չոբանողլի լ.-բ.ծ.մ.2092, 3 մ.
Իջևան լ.-2502 մ.Հաղարծին գյուղից 9 կմ հս./արմ.
Խածկաբակ լ.նախկին Ղազաղ բեկ լ.-1720 մ.Հաղարծին գյուղից 10 կմ հար./արմ.
Անճար լ.նախկին Մեծ Մայմեխ լ.(մայմեխ-հայերեն-անճար)-բ.ծ.մ. 2642 մ. Հաղարծին գյուղից 12 կմ հար./արմ.
Եղջերվասար լ.նախկին Փոքր Մայմեխ-բ.ծ.մ.2559 մ.Հաղարծին գյուղից 9 կմ հար./արմ.
Շտողան լ.(Խառնասար)-նախկին Ղշտողան լ.-բ.ծ.մ.2291 մ.(շտոգանել-հայերեն-խառնել)
Հաղարծին լ.-բ.ծ.մ.2093, 2 մ.
Սառցապատ լ. նախկին Բուսխանա լ.-բ.ծ.մ.2532 մ.Հաղարծին գյուղից 9 կմ հյուսիս- արևելք
Լերկասար լ. նախկին Ղռուդաղ լ. -բ.ծ.մ.1981 մ.
Եղեգնասար լ.նախկին Անայնեյ լ. -բ.ծ.մ.2669, 7 մ.
Գանձաքար ժայռ նախկին Խազնաքար
Փոշոտ հանդ նախկին Թոզլաղան
Ձնաջուր գետակ նախկին Քարխանա
Շաղոտ ջրվեժ նախկին Թոզլաղանի չռչռ
Տոնատեղի հանդ նախկին Բայրամի ուրթ
Իրիկնատեղի հանդ նախկին Իշիկ(Կիշիկ) ուրթ
Դատարկատեղի հանդ նախկին Խալի ուրթ
Փեշիկ հանդ նախկին Փիշիկ ուրթ
Կատրանատեղ(Գագիկ Ա-ի (990-1020) կինը) նախկին Ռուստամի ուրթ
Հորթավեր նախկին Դանաղռան
Իշխանալանջ նախկին Խանըխլարա յալ
Ժայռահողեր նախկին Ճեռի (ճռճռան)ֆեղեր
Վերնավրան նախկին Վիրի բինա
Պալախկուտ-(Պալ-խոշոր ապառաժ քար)
Գդակասար նախկին Փափախ քար

Հավաքեց և կազմեց Արմեն Սարենցը

Տես նաև

Հաղարծինի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ (Տավուշի մարզ)
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՈՐՈՇՈՒՄ

27 դեկտեմբերի 2007 թվականի N 1589-Ն ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՎՈՒՇԻ ՄԱՐԶԻ ՀԱՂԱՐԾՆԻ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ (ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԻ) ԳԼԽԱՎՈՐ ՀԱՏԱԿԱԳԻԾԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Արմեն Սարենց -Ծանոթություն Հայաստանի հետ 2000թ.(անտիպ)

Մատենադարանի վավերագրերը. հրովարտակներ, պր. IV, կազմեց Ք. Կոստիկյանը, Երևան, 2008, էջ 8 Ս. Ջ ա լ ա լ յ ա ն ց. Ճանապարհորդություն ի Մեծն Հայաստան, հ. Բ, Տփխիս, 1858, էջ 259, Ր ա ֆ ֆ ի. Երկերի ժողովածու, հ. 9, Երևան, 1987, էջ 428:
Դիվան հայ վիմագրության, պրակ VI, կազմեցին Ս. Ավագյան, Հ. Ջանփոլադյան, Ե., 1977, էջ 71