Քսենոն

54	Յոդ ← Քսենոն → Ցեզիում
	Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգ 54Xe
Պարզ նյութի արտաքին տեսք
	; Անգույն, անհոտ, անհամ իներտ գազ
Ատոմի հատկություններ
Անվանում, սիմվոլ, կարգաթիվ	Քսենոն / Xenon (Xe), Xe, 54
Ատոմային զանգված ; (մոլային զանգված)	131,293(6) զ. ա. մ. (գ/մոլ)
Էլեկտրոնային կոնֆիգուրացիա	[Kr] 4d10 5s2 5p6
Ատոմի շառավիղ	(108) պմ
Քիմիական հատկություններ
Կովալենտ շառավիղ	140 պմ
Իոնի շառավիղ	190 պմ
Էլեկտրաբացասականություն	2,6 (Պոլինգի սանդղակ)
Էլեկտրոդային պոտենցիալ	0
Օքսիդացման աստիճաններ	0, +1, +2, +4, +6, +8
Իոնացման էներգիա	; 2‑րդ: 1 170,0 (12,13) կՋ/մոլ (էՎ)
Պարզ նյութի թերմոդինամիկական հատկություններ
Հալման ջերմաստիճան	161,3 К (-111,85 °C)
Եռման ջերմաստիճան	166,1 К (-107,05 °C)
Մոլյար ջերմունակություն	20,79 Ջ/(Կ·մոլ)
Մոլային ծավալ	42,9 սմ³/մոլ
Պարզ նյութի բյուրեղային ցանց
Բյուրեղացանցի կառուցվածք	խորանարդ
Բյուրեղացանցի տվյալներ	6,200
Այլ հատկություններ
Ջերմահաղորդականություն	(300 Կ) 0,0057 Վտ/(մ·Կ)
CAS համար	CAS գրանցման համար?

54	Քսենոն
Xe 131,29
4d¹⁰5s²5p⁶

Քսենոն (լատին․՝ Xenonum)՝ քիմիական տարր է, որի նշանն է Xe տարրերի պարբերական համակարգի 3-րդ պարբերության, 8-րդ խմբի տարր, կարգահամարը՝ 54, ատոմական զանգվածը՝ 131,30։ Պատկանում է իներտ գազերի շարքին։ Անգույն, անհոտ, անհամ գազ է։

Պատմություն

Քսենոնը հայտնաբերել են անգլիացի գիտնականներ Ու․ Ռամզայը և Մ․ Տրավերսը, 1898 թվականին կրիպտոնի խառնուրդից^[4]^[5]։

Անվան ծագում

Ծագել է հուն․՝ ξένος - օտար բառից։ Բացահայտվել է 1898 թվականին անգլիացի գիտնականներ Ու․ Ռամզայի և Մ․ Տրավերսի կողմից։ Քսենոնը հայտնաբերել են ինչպես կրիպտոնի խառնուրդ, այստեղից էլ անվանումը։ Քսենոնը հազվագյուտ տարր է։ Նորմալ պայմաններում 1000 մ³ օդում պարունակվում է մոտ 87 սմ³ քսենոն։

Տարածվածություն

Հազվագյուտ տարր է, կազմում է երկրակեղևի զանգվածի 3•10⁻⁹ %-ը, գտնվում է հիմնականում օդում (1000 մ³ օդում՝ 87 սմ³)։

Արևային համակարգում

Քսենոնը համեմատաբար քիչ է հանդիպվում մթնոլորտում, երկրի վրա, աստերոիդների և գիսաստղերի կազմում։

Քսենոնը գտնվում է Երկրի մթնոլորտում շատ քիչ քանակությամբ՝ 0,087±0,001 միլիոն մաս (μL/L), ինչպես նաև հանդիպվում է որոշ հանքային աղբյուրներից արտանետված գազերում։ Քսենոնի որոշ ռադիոակտիվ իզոտոպներ, օրինակ՝ ¹³³Xe և ¹³⁵Xe, ստացվում են միջուկային նեյտրոնային ճառագայթմամբ։

Ստացում

Որակական քսենոնը հայտնաբերվել է արտանետումների սպեկտրասկոպիայի եղանակով (բնութագրական գծեր՝ 467,13 նմ և 462,43 նմ)։ Մեծ քանակությամբ որոշում են զանգվածային-սպեկտրաչափական, քրոմատագրմամբ և կլանման մեթոդներով։

Ֆիզիկական հատկություններ

Անգույն գազ է, եռման ջերմաստիճանը՝ -108,1 °C, հալմանը՝ -111,8 °C, խտությունը՝ 5,851 կգ/մ³։ Ջրում ամենից շատ լուծվող իներտ գազն է։

Քիմիական հատկություններ

Ատոմի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքն է 4s²4p⁶4d¹⁰ 5s²5р⁶։ К, L և М թաղանթները լրացված են։

Քսենոնի մոլեկուլը միատոմանի է։ Կայուն իներտ գազերից քիմիապես ամենաակտիվն է, որի միացություններն էլ ստացվեցին առաջինը։ 1961 թվականին կանադացի քիմիկոս Ն․ Բերտլետը ստացավ XePtF₆ միացությունը։

Ստացվել են քսենոնի բազմաթիվ միացությունները, որոնցում այն ունի I, II, IV, VI և VIII արժեքականություններ։ Առանձնապես լավ են ուսումնասիրված քսենոնի ֆտորիդները։

XeF₄-ի ջրային լուծույթը զգուշորեն թորելիս ստացվում է քսենոնի չցնդող, բայց անկայուն և պայթուցիկ օքսիդը՝ ХеО₆։ XeFe-ի և Ba(OH)₂-ի լուծույթի փոխազդեցությամբ ստացվում է բարիումի քսենոնատը՝ Ва₃ХеO₆։ Հայտնի են նաև գերքսենոնատները (օրինակ, Nа₄ХеО₆•бН₂О), որոնք փոխազդում են խիտ ծծմբական թթվի հետ՝ առաջացնելով քսենոնի բարձրագույն օքսիդը՝ ХеO₄։

Ստացվել են քսենոնիի կրկնակի աղերը՝ XeF₂•2SbF₅, XeF₆•AsF₃, գերքլորատը՝ ХеСlO₄ (ուժեղ օքսիդիչ է) են կլատրատային միացությունները (Хе•6Н₂O, Хе•2Н₂O և այլն)։

Իզոտոպներ

Մթնոլորտային քսենոնը բաղկացած է 124-136 զանգվածի թվերով 9 կայուն իզոտոպներից, որոնցից առավել տարածված են ¹²⁹Xe (26,44 %), ¹³¹Xe (21,18 %) և ¹³²Xe (26,89 %)։ Ստացվել են քսենոնի ռադիոակտիվ 15 իզոտոպներ․ ամենակայունը ¹²⁷Xe (T_1/2 = 34,4 օր)-ն է^[6]։

Կարևոր նշանակություն ունի ¹³⁵Xe (T_1/2 = 9,1 ժամ, β^-) իզոտոպը, որն աչքի է ընկնում ջերմային նեյտրոնների կլանման մեծ կտրվածքով (2,7-2,8•10² բարն)^[7]։

Կիրառություն

Օգտագործվում է հզոր գազապարպումային լամպեր պատրաստելու համար և բժշկության մեջ (որպես ռենտգենյան ճառագայթների կլանիչ գլխուղեղի ռենտգենյան հետազոտման ժամանակ)։
Ռադիոակտիվ իզոտոպները (¹²⁷Xe, ¹³³Xe, ¹³⁷Xe և այլն)կիրառվում են ռադիացիոն աղբյուրներում՝ բժշկական ռենտգենագրության ախտորոշման համար։
Քսենոնի ֆտորիդները կիրառվում են մետաղների փառաստեղծման համար։
Քսենոնը ինչպես մաքուր վիճակում, այնպես էլ խառնուրդներում, էլեկտրատեխնիկայում հանդիսանում է արդյունավետ աշխատանքային մարմին։
Հեղուկ քսենոնը հաճախ կիրառվում է լազերների^[8] աշխատանքի համար։

Տես նաև

Պարբերական աղյուսակ

Ծանոթագրություններ

↑ Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu. Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — ISSN 0033-4545. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02
↑ «Size of xenon in several environments» (անգլերեն). www.webelements.com. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 6-ին.
↑ Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 548-549. — 671 с. — 100 000 экз.
↑ Ramsay, W.; Travers, M. W. (1898). «On the extraction from air of the companions of argon, and neon». Report of the Meeting of the British Association for the Advancement of Science: 828.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ Gagnon, Steve. «It's Elemental – Xenon». Thomas Jefferson National Accelerator Facility. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 16-ին.
↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 7-ին.
↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 15-ին.
↑ «Эксимерный лазер на жидком ксеноне» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 7-ին.

Արտաքին հղումներ

Քսենոնը քիիական տարրերի հայտնի գրադարանում

[iupac_atomic_weights-1] Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu. Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)(անգլ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Т. 85. — № 5. — С. 1047-1078. — ISSN 0033-4545. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02

[sizes-2] «Size of xenon in several environments» (անգլերեն). www.webelements.com. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 6-ին.

[ХЭ-3] Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Советская энциклопедия, 1990. — Т. 2. — С. 548-549. — 671 с. — 100 000 экз.

[4] Ramsay, W.; Travers, M. W. (1898). «On the extraction from air of the companions of argon, and neon». Report of the Meeting of the British Association for the Advancement of Science: 828.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[5] Gagnon, Steve. «It's Elemental – Xenon». Thomas Jefferson National Accelerator Facility. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 16-ին.

[6] «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 7-ին.

[7] «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 15-ին.

[8] «Эксимерный лазер на жидком ксеноне» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 7-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

դ ք խ Պարբերական աղյուսակ
H																															He
Li	Be																									B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg																									Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca															Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr															Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og