Վազգեն Սարգսյան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Վազգեն Սարգսյան (այլ կիրառումներ)
Վազգեն Սարգսյան
Դրոշ
Դրոշ
 (8[1]-րդ) Հայաստանի վարչապետ
Դրոշ
Դրոշ
հունիսի 22, 1999 - հոկտեմբերի 27, 1999
Նախորդող Արմեն Դարբինյան
Հաջորդող Արամ Սարգսյան
Դրոշ
Դրոշ
 ՀՀ պաշտպանության նախարար
Դրոշ
Դրոշ
 ԵԿՄ նախագահ
 
Կուսակցություն՝ ՀՀՇ, ՀՀԿ
Կրթություն՝ Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտ
Մասնագիտություն՝ քաղաքական գործիչ, արձակագիր և ռազմական գործիչ
Ազգություն հայ
Դավանանք Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Ծննդյան օր մարտի 5, 1959(1959-03-05)
Ծննդավայր Արարատ, Արարատի շրջան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ
Վախճանի օր հոկտեմբերի 27, 1999(1999-10-27) (40 տարեկան)
Վախճանի վայր Երևան, Հայաստան
Թաղված Եռաբլուր և Գերեզման` Վազգեն Սարգսյանի
Քաղաքացիություն  ԽՍՀՄ և  Հայաստան
Հայր Զավեն Սարգսյան
Մայր Գրետա Սարգսյան
 
Ինքնագիր
 
Պարգևներ

ՀՀ ազգային հերոսի կոչում

Վազգեն Զավենի Սարգսյան (մարտի 5, 1959(1959-03-05), Արարատ, Արարատի շրջան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ - հոկտեմբերի 27, 1999(1999-10-27), Երևան, Հայաստան), հայազգի ռազմական և քաղաքական գործիչ, գրող, Հայաստանի Հանրապետության առաջին պաշտպանության նախարար (1991-1992թթ․ և 1995-1999թթ․), Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ (1999 թվականի հունիսի 11-ից մինչև իր սպանությունը՝ նույն թվականի հոկտեմբերի 27-ը)։ Իր հասարակական-քաղաքական գործունեությունը սկսել է 1988 թվականին Արցախյան շարժման ժամանակ, որի նպատակն էր Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի, Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի ենթաշրջանի միացումը Խորհրդային Հայաստանին։ Վազգեն Սարգսյանը եղել է Արցախյան ազատամարտի ռազմաքաղաքական հրամանատարներից մեկը[2]։

Հետպատերազմյան տարիներին Սարգսյանը մնաց զինված ուժերում՝ դառնալով Հայաստանի քաղաքականության մեջ մեծ ազդեցություն ունեցող գործիչ[3]։ 1996 թվականի Հայաստանի նախագահական ընտրություններում սատարել է գործող նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին, իսկ արդեն 1998 թվականին Արցախյան հարցի վերաբերյալ հակասութուններ ունենալով վերջինի հետ, ստիպեց հրաժարական տալ և օգնել այդ ժամանակվա վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանին ընտրվել Հայաստանի նախագահ։ Նա «Հանրապետական կուսակցության» հետ միավորվեց և դաշինք կնքեց Խորհրդային Հայաստանի նախկին կոմունիստական առաջնորդ Կարեն Դեմիրճյանի հետ։ 1999 թվականի մայիսի խորհրդարանական ընտրություններում նրանց դաշինքը հաղթանակ տարավ և մեծամասնություն ձևավորեց։ Վազգեն Սարգսյանը դարձավ վարչապետ և դե ֆակտո Հայաստանում որոշում ընդունող՝ վերահսկելով երկրի զինված ուժերը և օրենսդիր մարմինը[4]։

Սարգսյանը, Դեմիրճյանը և վեց այլ պատգամավորներ ու մեկ նախարար սպանվեցին 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ին խորհրդարանի շենք մուտք գործած մի խումբ զինված անձանց կողմից։ Գլխավոր մեղավորները ցմահ դատապարտվեցին։ Սակայն կազմակերպիչների վերաբերյալ տեղեկատվության բացակայությունը առիթ դարձավ առաջ քաշելու տարբեր վարկածներ։ Որոշ մասնագետներ և քաղաքական գործիչներ կարծում են, որ սպանությունները նախապատրաստել էին տեղի իշխանությունները, մյուսները կարծում են, որ դրանց ետևում թաքնված են դրսի ուժեր։

Չնայած տարբեր քննադատություններին՝ Վազգեն Սարգսյանը Հայաստանի իշխանությունների և հանրության լայն հատվածի կողմից ընդունվում է որպես ազգային հերոս։ Նրան տրվել է հերոսական Սպարապետ պատվանունը, քանի որ նա մեծ ներդրում է ունեցել Հայաստանի անկախության, անվտանգության և Հայկական բանակի կայացման գործում[5]։ Սարգսյանին շնորհվել են Հայաստանի և Արցախի բարձրագույն կոչումները՝ Հայաստանի ազգային հերոս և Արցախի հերոս։

Վաղ կյանք և կարիերա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վազգեն Սարգսյանը ծնվել է 1959 թվականի մարտի 5-ին Խորհրդային Հայաստանի Արարատ գյուղում, Գրետա և Զավեն Սարգսյանների ընտանիքում[6][7]։ Իր գյուղի միջնակարգ դպրոցը ավարտելուց հետո՝ 1976-1979 թվականներին սովորել է Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտում։ 1979-1983 թվականներին աշխատել է գյուղի միջնակարգ դպրոցում՝ որպես ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչ։ Այդ պատճառով ազատվել է ԽՍՀՄ բանակում ծառայելու պարտականությունից։ 1983-1986 թվականներին եղել է Երիտասարդ կոմունիստների լիգայի ղեկավար՝ Արարատի ցեմենտի գործարանում[6][8]։

Սարգսյանը ակտիվ գրական և հասարակական գործունեությամբ է զբաղվել։ Իր առաջին վեպը գրել է 1980 թվականին[9] և 1985 թվականին դարձել Հայաստանի գրողների միության անդամ[9]։ 1986-1989 թվականներին գլխավորել է «Գարուն» ամսագրի հրապարակախոսության բաժինը[8]։ 1986 թվականին հրատարակվել է նրա առաջին գիրքը՝ «Հացի փորձություն»-ը, և արժանացել ՀԼԿԵՄ ամենամյա մրցանակին[9]։ Գեղարվեստական ստեղծագործություններից բացի, նա մեծ թվով հրապարակախոսական հոդվածներ է գրել մամուլում, բայց նրա գրական կարիերան ընդհատվել է 1980-ական թվականների վերջին[10]։

Արցախյան պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ քայլեր և Հայաստանի անկախություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանում Արցախյան շարժումը լայն աջակցություն գտավ հանրության շրջանում։ Հայերը պահանջում էին ԽՍՀՄ ղեկավարներից՝ Հայաստանին միացնել հիմնականում հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը (ԼՂԻՄ), որն այդ ժամանակ մտնում էր Խորհրդային Ադրբեջանի կազմի մեջ։ 1988 թվականի փետրվարին ԼՂԻՄ խորհրդարանը հռչակեց իր համաձայնությունը միացմանը, սակայն կրեմլյան Պոլիտբյուրոն մերժեց։ Հայերի և ադրբեջանցիների միջև հարաբերությունները սրվեցին և գագաթնակետին հասան Սումգայիթի ջարդերից հետո[11]։ Սկսվեցին զինված ընդհարումները հատկապես սահմանամերձ և ԼՂԻՄ տարածքներում։ 1989 և 1990 թվականներին Սարգսյանը դարձավ հայկական կամավորական ջոկատների հրամանատարը Երասխի մոտ, որը գտնվում էր հայ-ադրբեջանական (Նախիջևանի) սահմանին՝ հայրենի գյուղից ոչ շատ հեռու[12]։

1990 թվականի դրությամբ Վազգեն Սարգսյանը դարձել էր Հայոց համազգային շարժման առաջնորդներից մեկը[13]։ Սարգսյանը ընտրվեց Հայաստանի խորհրդարանի պատգամավոր 1990 թվականի ընտրություններում[6]։ Նա եղել է Գերագույն խորհրդի պաշտպանության և ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ մինչև 1991 թվականի դեկտեմբերը[6]։ Իր նախաձեռնությամբ հիմնադրվել են «Երկրապահ» կամավորականների ջոկատները։ 26 ջոկատից բաղկացած 2 300 անձնակազմով այն առաջին պաշտոնական հայկական զինվորական ստորաբաժանումն էր, որը գործում էր Մոսկվայից անկախ։ Այս անձնակազմն էլ դարձավ Հայկական բանակի ստեղծման հիմքը[14]։

Հայ զինվորներն Արցախում 1990-ական թվականների սկզբին:

1991 թվականի դրությամբ Ադրբեջանում հայերի մեծ մասը, ինչպես նաև Հայաստանում ադրբեջանցիների մեծ մասը, ստիպված հեռացան իրենց բնակավայրերից[15]։ Հայաստանը անկախացավ ԽՍՀՄ-ից 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին, քանի որ հայերի ճնշող մեծամասնությունը կողմ քվեարկեց անկախության համար անկախության հանրաքվեում. Գերագույն խորհրդի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 1991 թվականի հոկտեմբերին[16] ընտրվեց Հայաստանի նախագահ։

Ակտիվ ռազմական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Արցախյան ազատամարտ

Քանի որ Վազգեն Սարգսյանը մեծ համբավ ուներ հայ կամավորական ջոկատներում և բանակի սպայական կազմում[17], նշանակվեց անկախ Հայաստանի առաջին Պաշտպանության նախարար 1991 թվականի դեկտեմբերին[6][18]։ 1992 թվականի հունվարի 28-ին Հայաստանի կառավարությունը պատմական որոշում ընդունեց, որով պաշտոնապես ստեղծվեցին Հայաստանի զինված ուժերը[19][20]։ Արցախում ռազմական գործողությունների աճի հետ 1992 թվականի մարտին Սարգսյանը հայտարարեց, որ Հայաստանին անհրաժեշտ է 30,000 զինվոր ունեցող հզոր բանակ, որպեսզի ապահովվի երկրի անվտանգությունը[21]։ 1992 թվականի մայիսի 9-ին գրանցվեց առաջին լուրջ հաջողությունը Արցախում՝ Շուշիի ազատագրմամբ։ Ոչ պակաս կարևոր հաջողություն էր մի քանի շաբաթ անց Բերձորի ազատագրումը[22], որով Արցախը ցամաքով կապվեց Հայաստանին[23]։

1992 թվականի ամռանը իրավիճակը օրհասական էր հայկական զինված ուժերի համար, երբ Ադրբեջանը ձեռնարկեց Գորանբոյ գործողությունը, ինչի հետևանքով օկուպացվեց Արցախի հյուսիսային հատվածը[24]։ 1992 թվականի օգոստոսի 15-ին Սարգսյանը կոչ արեց հայ տղամարդկանց՝ կամավորագրվել զինված ուժերում և հետ մղել Ադրբեջանի գրոհները Արցախի հյուսիսում։ Նա հեռուստատեսային իր ելույթում ասաց.

Յուրաքանչյուր շրջանից 10-15-ական հոգի, հին տղաներից, փորձառուներից, մահապարտներից, որոնք գնալու են, կռվելու են ամենա, ամենադժվարին հատվածում, որտեղ, նորից եմ ասում, մեռնելու և կենդանի մնալու հավանականությունը կեսի կես է։ Եթե մենք վաղը չէ մյուս օրը հավաքվեցինք և եթե մենք կարողացանք 500 հոգանոց մահապարտների այդ գումարտակն ստեղծել, ուրեմն մենք դեռ կանք, մենք դեռ կռվելու և հաղթելու ենք։ Եթե չհաղթեցինք, այն ժամանակ ես կհամարեմ, որ իսկապես իմ հրաժարական տալու ժամանակը եկել է։

Շնորհակալ եմ[12]։

Սարգսյանի կոչով ձևավորված գումարտակը՝ «Արծիվ մահապարտներ»-ը[25], կազմավորվեց 1992 թվականի օգոստոսի 30-ին[14]՝ գեներալ մայոր Աստվածատուր Պետրոսյանի հրամանատարության ներքո[26] և պարտության մատնեց ադրբեջանական զորքերին Մարտակերտի շրջանի Գանձասար վանական համալիրի և Չլդրան գյուղի մոտ, համապատասխանաբար, 1992 թվականի օգոստոսի 31-ին և սեպտեմբերի 1-ին[27]։ Համաձայն Հայաստանի պաշտպանության նախարարության՝ մահապարտների գումարտակը կանգնեցրեց ադրբեջանցիների առաջխաղացումը և բեկեց պատերազմի ընթացքը հայերի օգտին[14]։

Հայաստանի ռազմական հաղթանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1994 թվականի զինադադարով ավարտվեց Արցախյան ազատամարտը Հայկական բանակի հաղթանակով:

1992 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1993 թվականի մարտը Վազգեն Սարգսյանը զբաղեցրել է Հայաստանի նախագահի խորհրդականի պաշտոնը պաշտպանության հարցերի գծով և Հայաստանի սահմանամերձ գոտիներում Հայաստանի նախագահի հատուկ ներկայացուցչի պաշտոնը։ Դրանից հետո նա նշանակվել է Հայաստանի պաշտպանության, ազգային անվտանգության և ներքին գործերի գծով պետնախարար[6][8]։ Այս պաշտոններում Սարգսյանը մեծ դեր ունեցավ Հայաստանի բանակի կայացման գործում։ Մյուս հիմնական հրամանատարների հետ նա ղեկավարեց գլխավոր ռազմական գործողությունները Արցախում[28]։ Հատկապես նա ակտիվորեն միավորեց մի քանի կիսանկախ ստորաբաժանումներ պատերազմական գոտում[29]։ Քաղաքական քաոսը Ադրբեջանում և ադրբեջանական բանակի մարտունակության անկումը, ինչպես նաև հայկական զորամիավորների խմբավորումը, թույլ տվեցին հայկական ուժերին վերահսկողության տակ վերցնել Արցախը և դրա հարակից մի քանի շրջան։ 1993 թվականին Սարգսյանը հիմնեց և գլխավորեց Երկրապահ կամավորական շարժումը, որի մեջ ընդգրկվեց մոտ 5,000 պատերազմի վետերան, և որը առաջատար դիրք ունեցավ Հայաստանի քաղաքականության մեջ և հիմք հանդիսացավ Սարգսյանի համար հասնել իշխանության[30]։

1993 թվականին հայկական ուժերը ազատագրեցին Քարվաճառը, որից հետո Թուրքիան փակեց իր սահմանը Հայաստանի հետ։ 1993 թվականի ամռանը հայկական ուժերը ազատագրեցին Ֆիզուլիի շրջանը, Ջաբրայիլը և Կովսականը[31]։ 1994 թվականի մայիսի 5-ին Բիշքեկյան արձանագրությունը ստորագրվեց Հայաստանի, Ադրբեջանի և Արցախի կողմից։ Արցախը դե ֆակտո ձեռք բերեց անկախություն, սակայն այն մնում է միջազգայնորեն չճանաչված հանրապետություն[32][33]։

Պաշտպանության նախարար և նախագահի փոփոխություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի զինված ուժերի զինանշանը, որի գլխավորությամբ Վազգեն Սարգսյանը կարողացավ մեծ ազդեցություն ունենալ 1995-1999 թվականների ընտրությունների վրա[34]:

1995 թվականի հուլիսի 26-ին Վազգեն Սարգսյանը Լևոն Տեր-Պետրոսյանի կողմից նշանակվեց պաշտպանության նախարար։ Նա մնաց այս պաշտոնին մոտ չորս տարի[8]։ Հայկական բանակը այդ տարիներին համալրվել էր լավագույն մասնագետներով և համարվում էր տարածաշրջանի հզորագույն բանակներից մեկը[35]։ Ըստ Թոմաս դե Վաալի՝ նրա գլխավորությամբ բանակը Հայաստանի հզորագույն ինստիտուտներից էր[2]։ Սարգսյանը ցանկանում էր բանակը դարձնել պրոֆեսիոնալ[36]։

Սարգսյանի օրոք՝ 1997 թվականին, բանակը կրկնապատկվեց՝ համեմատած նախորդ երկու տարիների[37]։ Նույն ժամանակաշրջանում Ադրբեջանի նախագահ Հեյդար Ալիևը հայտարարեց, որ Ադրբեջանը պատրաստ է Արցախյան հարցը լուծել ռազմական ճանապարհով, ինչին Սարգսյանը պատասխանեց.-«Թող նա դա անի։ Մենք պատրաստ ենք[38]»:

Սարգսյանի պաշտոնավարման ժամանակ սերտ կապեր հաստատվեցին Ռուսաստանի և Հունաստանի հետ[39][40]։ Սարգսյանը նաև ջերմ հարաբերությունների մեջ էր Ռուսաստանի ռազմական էլիտայի հետ, հատկապես պաշտպանության նախարար Պավել Գրաչովի հետ[41]։ Ըստ Jamestown Foundation-ի՝ նա ռազմական դիվանագիտական հարաբերություններ ուներ Հունաստանի, Կիպրոսի, Սիրիայի, Իրանի և Բուլղարիայի հետ[34]։

Ուժային նախարար. 1995–1996 ընտրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարգսյանը հետպատերազմյան Հայաստանում դարձավ գլխավոր քաղաքական գործիչներից մեկը, ում սատարում էր բանակը, որը Հայաստանի միակ կայացած կառույցն էր[42]։ Նրան բնորոշում էին որպես Հայաստանի քաղաքականության գորշ կարդինալ[43], ով կարողանում էր նշանակել և պաշտոնանկ անել բարձրաստիճան անձանց[42]։ Պատերազմի հետևանքով Հայաստանի տնտեսությունը գտնվում էր ճգնաժամի մեջ, այդ պատճառով նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ժողովրդականություն չէր վայելում։ 1994 թվականին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը արգելեց Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության գործունեությունը, և ձերբակալվեցին նրա առաջնորդները[44][45]` իրեն ավել կախյալ դրության մեջ դնելով ուժային կառույցներից, որոնք էին՝ Պաշտպանության նախարարությունը (նախարար Վազգեն Սարգսյան), Ներքին գործերին նախարարությունը (Վանո Սիրադեղյան) և Ազգային անվտանգությունը (Սերժ Սարգսյան)[46]։ 1995 թվականին Վազգեն Սարգսյանը օգնեց Տեր-Պետրոսյանի Հայոց համազգային շարժում (ՀՀՇ) կուսակցությանը հաղթել խորհդարանական ընտրություններում և անցկացնել սահմանադրական հանրաքվեն, որը նախագահին տվեց ավելի մեծ լիազորություններ՝ դատական և իրավական համակարգում[45][47]։ Ընտրություններն անցկացվեցին բազմաթիվ ընտրախախտումներով[44][45]։

Սարգսյանը նաև օգնեց Տեր-Պետրոսյանին 1996 թվականի նախագահական ընտություններում և դրանց հետագա զարգացումներում։ Ընտրություններից մի քանի օր առաջ Սարգսյանը հայտարարեց, որ սատարում է Տեր-Պետրոսյանին և իր խոսքում ասաց, որ Հայաստանը պետք է մուտք գործի 21-րդ դար՝ հաղթանակած և կայուն տնտեսությամբ, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ՝ որպես նախագահ[48]։ Ընտրությունները տեղի ունեցան սեպտեմբերի 22-ին և լայնորեն քննադատվեցին միջազգային դիտորդական կազմակերպությունների կողմից[46][49], որոնք գտան լուրջ իրավախախտումներ[45]։ Պաշտոնական արդյունքներով՝ Տեր-Պետրոսյանը հաղթանակ տարավ առաջին փուլում` հավաքելով 50 %-ից մի փոքր ավելի ձայն[50]։ Ընտրությունների արդյունքները չընդունվեցին ընդդիմության ղեկավար Վազգեն Մանուկյանի կողմից, ով, ըստ պաշտոնական տվյալների, ստացել էր ձայների 41 %-ը։ Մանուկյանը սկսեց կազմակերպել հանրահավաքներ ընդդեմ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի։ Ցույցերը իրենց կիզակետին հասան սեպտեմբերի 25-ին, երբ Մանուկյանի գլխավորած հազարավոր ցուցարարներ շարժվեցին դեպի Ազգային ժողովի շենք, որը գտնվում էր Բաղրամյան պողոտայում։ Ավելի ուշ ցուցարարները կոտրեցին շենքի դարպասները և ներխուժեցին շինություն։ Նրանք ծեծի ենթարկեցին Ազգային ժողովի խոսնակ Բաբկեն Արարքցյանին և փոխխոսնակ Արա Սահակյանին[51]։ Ի պատասխան՝ Վազգեն Սարգսյանը հայտարարեց, որ անգամ եթե նրանք (ընդդիմությունը) հաղթեր 100 տոկոս ձայներով, ո՛չ բանակը, ո՛չ Ազգային անվտանգությունը և ո՛չ Ներքին գործերի նախարարությունը չէին ընդունի այդ ղեկավարներին։ Այս խոսքերի համար նրան ավելի ուշ քննադատեցին մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային կառույցները[52]։ Սեպտեմբերի 26-ին Ազգային անվտանգության զորքերը, տանկերը և զինվորականները մտցվեցին Երևան, որպեսզի ճնշվեին ցույցերը[53]։ Սարգսյանը և Ազգային անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը հայտարարեցին, որ հեղաշրջման փորձը տապալված է[54]։

Առաջնորդի փոփոխություն, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հրաժարական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1997 թվականին ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, որի համանախագահներն էին ԱՄՆ-ն, Ռուսաստանը և Ֆրանսիան, կոչ արեցին Հայաստանին և Ադրբեջանին վերջնական հայտարարի գալ Արցախի հիմնախնդրի շուրջ։ Սեպտեմբերին Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց խնդիրը քայլ առ քայլ լուծելու իր պատրաստակամության մասին, որը ներառում էր ԼՂԻՄ հարակից տարածքների փոխանցումը Ադրբեջանին[55]։ Տեր-Պետրոսյանը նաև համաձայնեց Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորմանը, որին կհետևեր Թուրքիայի հետ սահմանի բացումը, ինչը զգալիորեն կբարելավեր Հայաստանի տնտեսությունը[55]։ Երբ այս պլանը հրապարակվեց, այն դարձավ լայն քննադատության առարկա։ Հայ ժողովրդի մեծամասնությունն անընդունելի համարեց ազգային ու պետական անվտանգության երաշխիք հանդիսացող տարածքների սակարկումը, ինչը վտանգում էր Ադրբեջանի ագրեսիայի հետմղման արդյունքում ստեղծված ուժերի հաշվեկշիռը[56]։ Ըստ քաղաքագետ Վիգեն Չետերյանի՝ իր այս քայլով Տեր-Պետրոսյանը կորցրեց իր իշխանության վերջին լծակը, քանի որ, բացի այդ էլ, նա ցածր ժողովրդականություն էր վայելում[57]։

Արցախի կառավարությունը, հայկական ինտելեգենցիան և սփյուռքը նույնպես դեմ էին անարդար ու անհամաչափ զիջումներին[57][58][4][59][60]։ Վազգեն Սարգսյանը արագորեն հայտարարեց, որ ինքը դեմ է նախագահի որոշմանը և դարձավ կառավարության մեջ ընդդիմախոսների դե ֆակտո առաջնորդը[61][4]։ Նրան միացան երկու կարևոր պաշտոնյաներ` վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանը և Անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը։ 1997 թվականի հոկտեմբերի 21-ին Հանրապետական խմբի տասը անդամներ հեռացան իրենց խմբակցությունից և հայտարարեցին իրենց աջակցության մասին Վազգեն Սարգսյանին։ Տեր-Պետրոսյանի խմբակցությունը Ազգային ժողովում մնաց մեծամասնություն և առավելությունը ընդամենը երկու նստատեղ էր[61]։ Չնայած մեծ հանրային և քաղաքական ընդդիմությանը՝ Հայոց համազգային շարժում կուսակցությունը կողմ քվեարկեց Տեր-Պետրոսյանի արտաքին քաղաքականությանը[62]։

Վազգեն Սարգսյանի և այլ պետական այրերի ճնշմամբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց 1998 թվականինին:

1998 թվականի հունվարի 7-8-ը Ազգային անվտանգության խորհրդի նիստի ժամանակ պարզ դարձավ, որ Տեր-Պետրոսյանը չունի այլևս այնքան աջակցություն, որպեսզի շարունակի նախագահել[63][64]։ 1998 թվականի հունվարի 23-ին քաղաքական ճգնաժամը հասավ իր գագաթնակետին, երբ Վազգեն Սարգսյանը հայտարարեց, որ ինքը սատարում է Ռոբերտ Քոչարյանին[65], և մեղադրեց ՀՀՇ կուսակցությանը՝ Հայաստանում իրավիճակը ապակայունացնելու մեջ։ Սարգսյանը նաև երաշխավորեց, որ բանակը չի խառնվի ներքին քաղաքական հարցերին[66]։

Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց 1998 թվականի փետրվարի 3-ին[67]։ Ըստ Միչել Պ. Կրոսանտի՝ հրաժարականը ներկայացվել էր Վազգեն Սարգսյանի կողմից տրված վերջնագրից հետո[63]։ Իր հրաժարականի ելույթում Տեր-Պետրոսյանը ներկայացրեց Վազգեն Սարգսյանին, Սերժ Սարգսյանին և Ռոբերտ Քոչարյանին՝ որպես «իշխանությանը լավ ծանոթ անձինք»։ Նա իր հրաժարականի հիմնական պատճառը նշեց երկրում ապակայունացումը թույլ չտալը[68]։ Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից հետո հրաժարական ներկայացրին նաև Ազգային ժողովի խոսնակ Բաբկեն Արարքցյանը, նրա երկու տեղակալները, Երևանի քաղաքապետ Վանո Սիրադեղյանը, արտգործնախարար Ալեքսանդր Արզումանյանը և այլք[63][69][65]։ Նշանակալի փոփոխություն տեղի ունեցավ Ազգային ժողովում։ Հանրապետական խմբի շատ անդամներ (շատերը նախկինում եղել են ՀՀՇ անդամներ) միացան Վազգեն Սարգսյանի Երկրապահ խմբակցությանը և 69 անդամով դարձան մեծամասնություն[70][63]։

Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից հետո նրա պարտականությունները սկսեց կատարել վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանը[56][71]։ 1998 թվականի փետրվարի 5-ին Սարգսյանը ասաց, որ սա հեղաշրջում չէ, և ասաց, որ Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականը տխուր էր, բայց բնական։ Սարգսյանը բացատրեց, որ նախագահի հրաժարականը իր համար անսպասելի էր, և ինքը վերջին երեք ամիսների ընթացքում փորձում էր շտկել հարաբերությունները նրա հետ։

1998 թվականի ընտրություններ, Ռոբերտ Քոչարյանը՝ որպես նախագահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վազգեն Սարգսյանի աջակցությամբ վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանը ընտրվեց Հայաստանի նախագահ 1998 թվականին:

Սարգսյանը բացեիբաց աջակցեց Քոչարյանին և օգտագործեց իր ազդեցությունը նախագահական ընտրություններում[72][73]։ Նա Քոչարյանին անվանեց «մարդ, ում համար խոսքը և գործը միասին են» և նշեց նրա ավանդը Արցախում և Հայաստանում[74]։ Քոչարյանի գլխավոր մրցակիցը Կարեն Դեմիրճյանն էր, ով նախկինում՝ 1974-1988 թվականներին, եղել էր Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարը։

Ընտրությունների առաջին փուլում ոչ մի թեկնածու չստացավ ձայների մեծամասնությունը, և նշանակվեց երկրորդ փուլ՝ մարտի 30-ին, որտեղ հաղթեց Քոչարյանը` հավաքելով ձայների 58,9 %-ը։ ԵԱՀԿ-ն դիտորդական առաքելությունն ընտրությունների առաջին փուլում խորը անհանգստություն արտահայտեց ընտրությունների վերաբերյալ[75], իսկ վերջնական հաշվետվության մեջ առաքելությունը ընտրությունները բնորոշեց լուրջ իրավախախտումներով, որոնք չեն համապատասխանում ԵԱՀԿ ստանդարտներին[76]։ Չնայած Դեմիրճյանը պաշտոնապես չբողոքարկեց ընտրությունները, նա երբեք չհամաձայնեց արդյունքների հետ և չշնորհավորեց Քոչարյանին[77][34]։ Այնուամենայնիվ, ընտրություններից հետո Սարգսյանը հորդորեց Քոչարյանին վարչապետ նշանակել Դեմիրճյանին՝ քաղաքական ընդվզումները բացառելու համար[77]։

Անգամ նախագահ դառնալուց հետո՝ Քոչարյանը չունեցավ նշանակալի կառուցվածքային ազդեցություն (օրինակ` վերահսկողություն բանակի նկատմամբ, ֆինանսավորման աղբյուր) և մնաց հիմնական քաղաքական գործընթացներից դուրս[78]։ Արցախյան հարցում Քոչարյանը ավելի ամուր դիրքորոշում ուներ, քան Լևոն Տեր-Պետրոսյանը[79][71]։ Նա նաև հորդորեց միջազգային հանրությանը ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, ինչին ավելի քիչ ուշադրություն էր դարձնում Տեր-Պետրոսյանը[80]։ Թուրքիան և Ադրբեջանը միահամուռ շարունակում էին Հայաստանի շրջափակումը և տարածաշջանային նախագծերից մեկուսացումը[79]։ Նրան սատարում էր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը, որի գործունեությունը թույլատրվեց ընտրություններից մեկ ամիս առաջ[4][63]։

Ամենաազդեցիկ պետական գործիչ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ամենասկզբից տպավորություն կար, որ Երկրապահը բացի կռվելուց, ոչնչի ընդունակ չէ, սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ բացի մարտի դաշտը, Երկրապահը կարող է գործել խաղաղ պայմաններում։»

 —Վազգեն Սարգսյան, մայիս 1999 թվական[81]

Երկրապահի քաղաքականացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1998 թվականի դրությամբ Վազգեն Սարգսյանը դարձավ Հայաստանի ամենաազդեցիկ պետական գործիչը[82], քանի որ Երկրապահ խմբակցությունը, որի անդամներն էին նրան հավատարիմ պատերազմի վետերանները, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականից հետո դարձավ մեծամասնություն Ազգային Ժողովում[83][84]։ Երկրապահը միավորվեց Հայաստանի հանրապետական կուսակցության հետ, որը ավելի փոքր, բայց գաղափարախոսությամբ Երկրապահին նման կուսակցություն էր[85] և 1998 թվականի ամռանը վերցրեց կուսակցության անվանումը և նրա իրավական կարգավիճակը[86][87]։ Չնայած Սարգսյանը Հանրապետական կուսակցության նախագահը չէր, սակայն նա համարվում էր կուսակցության ոչ պաշտոնական առաջնորդը[88]։

Նախագահական ընտրություններից հետո Սարգսյանի և Քոչարյանի հարաբերությունները վատթարացան, քանի որ Սարգսյանը իր թիմում սկսեց հավաքագրել անձանց, ովքեր կապ չունեին կամ ընդդիմանում էին Քոչարյանին[89]։ Մի քանի ամսում տեղի ունեցավ երեք պաշտոնյաների սպանություն, ինչը առիթ տվեց հասարակությանը ենթադրելու, որ Սարգսյան-Քոչարյան հարաբերությունները լարված են[90]։ 1998 թվականի օգոստոսին սպանվեց Հայաստանի գլխավոր դատախազ Հենրիխ Խաչատրյանը, ով Քոչարյանի մոտիկ ընկերն էր։ Նա սպանվեց իր գրասենյակում, «կասկածելի հանգամանքներում»[91][92]։ 1998 թվականի դեկտեմբերին նույնատիպ կասկածելի հանգամանքներում սպանվեց Պաշտպանության նախարարի տեղակալ Վահրամ Խոռխոռունին։ 1999 թվականի փետրվարին սպանվեց Ներքին գործերի նախարարի տեղակալ Արծրուն Մարգարյանը[93][94]։

Դաշինք Դեմիրճյանի հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկզբնական շրջանում հայտարարվեց, որ Հանրապետական կուսակցությունը խորհրդարանական ընտրություններին կմասնակցի միայնակ, և նրա հիմնական նպատակն է մեծամասնություն ստանալ Ազգային ժողովում[95]։ Շատերի համար անսպասելի, 1999 թվականի մարտի 30-ին Վազգեն Սարգսյանը և 1998 թվականի նախագահական ընտրություններում երկրորդ տեղ զբաղեցրած նախկին կոմունիստական առաջնորդ Կարեն Դեմիրճյանը հայտարարեցին դաշինք կազմելու մասին՝ իրենց գլխավորած Ժողովրդական և Հանրապետական կուսակցությունների միջև[44][96]։ Դաշինքը հայտնի դարձավ «Միասնություն դաշինք» անվանմամբ[77]։ Վազգեն Սարգսյանը հայտարարեց, որ դաշինքը իրական է, և նրանք միասին առաջնորդելու են Հայաստանը դեպի զարգացում և բարգավաճում[96]։ Երբ նրան հարցրեցին Դեմիրճյանին միանալու պատճառների մասին, Սարգսյանը պատասխանեց. «Այլ ելք չկա[81]»: Ըստ ԱՄՆ Հելսինկիի հանձնաժողովի՝ Սարգսյանի համար ավելի լավ էր դաշինք կազմել հանրության կողմից սիրված Դեմիրճյանի հետ, քան ունենար նման հակառակորդ, և չնայած նրանց գաղափարական տարաձայնություններին՝ նրանք միասնական ուժերով կարող էին հաղթահարել արդի դժվարությունները[77]։

Կարեն Դեմիրճյանը (ձախից) և Վազգեն Սարգսյանը (աջից) 1999 թվականի նախընտրական արշավի ժամանակ:

1999 թվականի խորհրդարանական ընտրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ Սարգսյանը բազմիցս հայտարարեց, որ ընտրությունները կանցնեն ազատ և արդար[97]։ Սարգսյանը և Դեմիրճյանը իրենց նախընտրական ծրագրում շեշտը դրեցին տնտեսական բարեփոխումների վրա և խոստացան ընտրվելու դեպքում բարելավել հայ ժողովրդի կենսամակարդակը։ Խոսելով Երկրապահի մասին, որն արդեն վերածվել էր Հանրապետական կուսակցության՝ Սարգսյանը հայտրարարեց, որ մարտի դաշտում հաղթանակ տարած կուսակցությունը կհաղթի նաև տնտեսական դաշտում։ Նա, իր լավատեսությունը կիսելով, համոզված էր, որ նրանք միասին կփոխեն շատ բաներ և կգտնեն ճիշտ ուղին[81]։ «Միասնության դաշինք»-ը «պահանջված էր հանրության լայն հատվածի կողմից, պետք է պայքարեր օրենքի ուժով, իրականացներ տնտեսական բարեփոխումներ և ստեղծեր պետություն, որը կապահովեր բոլորի տնտեսական ապահովվածությունը[98]»: Նախընտրական շրջանում «Միասնություն դաշինք»-ը ընդունվեց լայնորեն և համարվում էր ընտրությունների գլխավոր հավակնորդը[98][43][99]։

Խորհրդարանական ընտրությունները տեղի ունեցան 1999 թվականի մայիսի 30-ին՝ Սարգսյան-Դեմիրճյան դաշինքի ձևավորումից ընդամենը երկու ամիս անց։ «Միասնության դաշինք»-ը ստացավ ընտրողների ձայների 41,5 %-ը[100] և խորհրդարանում ստացավ 131 տեղից 62-ը[101]։ Մեծամասնության հասնելու համար դաշինք կնքվեց 25 պաշտոնապես անկուսակցական պատգամավորների հետ[102][34]։ Ընտրական գործընթացը «հիմնականում անցավ ավելի լավ, քան անցած ընտրությունները», սակայն ԺՀՄԻԳ-ն ասաց, որ այն «թափանցիկ չէր և չէր համապատասխանում իրենց պահանջներին[103]։» ԺՀՄԻԳ-ի եզրափակիչ հաշվետվության մեջ բացատրվեց, որ «ընտրությունները քայլ առաջ էր ԵԱՀԿ դրույթներին համապատասխան», և բացատրեց, որ չնայած կառավարության կողմից թափանցիկության վերաբերյալ խոստումներին՝ այնուամենայնիվ, լուրջ ընտրախախտումներ տեղի են ունեցել[104]։ Եվրոպայի Խորհուրդը նույնպես արձանագրեց «քայլ առաջ»՝ նախորդ ընտրությունների համեմատությամբ։ Միջազգային հարցերով ազգային ժողովրդավարական ինստիտուտի հաշվետվությունը ավելի քննադատական էր` ասելով, որ ընտրությունները չեն համապատասխանում միջազգային ստանդարտներին և ի տարբերություն 1995 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների՝ փոխվել են միայն խախտումների մեխանիզմները[105]։

Վարչապետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1999 թվականի հունվարին Հանրապետական կուսակցության համագումարում Սարգսյանը հայտարարեց, որ ինքը ցանկանում է մնալ պաշտպանության նախարար[106]։ Ընտրություններից հետո Սարգսյանը ցանկացավ միավորել վարչապետի և պաշտպանության նախարարի պաշտոնները, սակայն դա հնարավոր չէր Հայաստանի Սահմանադրությամբ[107]։ 1999 թվականի հունիսի 11-ին նա դարձավ Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ[91][78], իսկ «Միասնության դաշինք»-ի մյուս համանախագահ Կարեն Դեմիրճյանը ընտրվեց Ազգային ժողովի խոսնակ[108]։

Շատ մասնագետների կարծիքով՝ Սարգսյանը վարչապետի պաշտոնում ամենաազդեցիկ քաղաքական գործիչն էր Հայաստանում[109][34], մինչդեռ այլ մասնագետներ կարծում էին, որ նա ամենաազդեցիկն էր դրանից շատ առաջ[110][111]: Ըստ Մարկ Գրիգորյանի՝ նրա ակտիվությունը ստվերում էր Քոչարյանին[112]։ Չնայած Քոչարյանը ողջունում էր նրանց դաշինքը, նրա իշխանությունը գնալով թուլանում էր[78] և անցնում էր երկրորդ պլան[78]։ Որոշ քաղաքական վերլուծաբաններ կարծում էին, որ Սարգսյան-Դեմիրճյան դաշինքը ի վերջո կբերի Քոչարյանի հրաժարականին[113][114]։ Վազգեն Մանուկյանը հայտարարեց, որ Քոչարյանը գնալով նմանվում է Անգլիայի թագուհուն[89]։ Չնայած Վազգեն Սարգսյանը այլևս պաշտպանության նախարար չէր, նա դե ֆակտո մնաց բանակի առաջնորդ[4], քանի որ նրան փոխարինեց իր մտերիմ Վաղարշակ Հարությունյանը[115]։

Տնտեսական քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ Սարգսյանը դարձավ վարչապետ, Հայաստանի տնտեսությունը դեռ չէր վերականգնվել ԽՍՀՄ փլուզումից հետո առաջացած տնտեսական և էներգետիկ ճգնաժամից[79]։ Սարգսյանը գլխավոր ուշադրությունը դարձրեց Հայաստանից մեծացող արտագաղթի վրա, որն սկսվել էր ԽՍՀՄ փլուզումից հետո[116]։ 1998 թվականի Ռուսաստանի ֆինանսական ճգնաժամն էլ ավելի վատթարացրեց իրավիճակը[117] և բերեց բերեց բնակչության կենսամակարդակի վատթարացմանը[118]։

Հունիսի 18-ին Սարգսյանը Ազգային ժողովի իր ելույթում Հայաստանի տնտեսությունը բնորոշեց «մահացած»։ Բյուջեի եկամուտները 20 %-ով քիչ էին, քան կառավարությունը ծրագրավորել էր, քանի որ հարկային մակարդակը ցածր էր, իսկ կոռուպցիայի մակարդակը՝ շատ բարձր։ Սարգսյանը նաև քննադատեց հետխորհրդային ժամանակաշրջանի սեփականաշնորհման գործընթացը Տեր-Պետրսյանի կառավարության կողմից և նշեց, որ Հայաստանը այլընտրանք չունի, և կառավարությունը շատ աշխատանք ունի անելու[119][117]։ Հուլիսի 28-ի իր ելույթում Սարգսյանը տնտեսական վիճակը բնութագրեց որպես ծայրաստիճան բարդ, սակայն ոչ հուսահատ։ Ըստ նրա՝ 1999 թվականի առաջին կեսում բյուջեի եկամուտները 61 միլիոն դոլարով ավելի քիչ էին, քան պլանավորել էր Դարբինյանի կառավարությունը։ Նա ասաց, որ բյուջեի պակասորդի գլխավոր պատճառը հարկերի սխալ հավաքագրումն է[117]։

Չնայած ընդդիմության քննադատություններին՝ հատկապես Ազգային ժողովրդավարական միության, «Միասնություն դաշինք»-ը կողմ քվեարկեց Սարգսյանի կառավարության կոշտ տնտեսական քաղաքականությանը, որը թույլ տվեց Հայաստանին վարկեր վերցնել Համաշխարհային բանկից և Արժույթի միջազգային հիմնադրամից (ԱՄՀ)։ Համաշխարհային բանկը Հայաստանին տվել էր մոտ կես միլիարդ դոլար վարկ՝ սկսած 1992 թվականից, բյուջեի պակասորդը ֆինանսավորելու համար[102]։ Սարգսյանի կաբինետը ցանկացավ դիվերսիֆիկացնել 32 միլիոն դոլարը բյուջետային ֆոնդերում, որպեսզի կարողանա սպասարկել արտաքին պարտքը։ Այս նպատակով բարձրացվեց ակսցիզային հարկը ծխախոտների համար 200 %-ով, իսկ դիզվառելիքի համար՝ 45 %-ով, ինչը լուրջ վնաս հասցրեց միջին խավին[117]։ Սարգսյանը սա անվանեց ցավոտ, սակայն ճիշտ քայլ էր, որը անհրաժեշտ էր Հայաստանի տնտեսությանը[120]։

Նշանակալի իրադարձություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր վարչապետության օրոք Սարգսյանի աջակցությամբ կազմակերպվեցին երեք հիմնական իրադարձություններ։ 1999 թվականի օգոստոսի 28-ին Երևանում սկսվեցին առաջին Համահայկական խաղերը։ Խաղերին մասնակցեց ավելի քան 1.400 մարզիկ՝ 23 երկրից[121]։ Փակման արարողությունը տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 5-ին Երևանի մարզագամերգային համալիրում, որին մասնակցեցին Ռոբերտ Քոչարյանը և Վազգեն Սարգսյանը[122]։ Համահայկական խաղերից քիչ ժամանակ հետո սկսվեցին Հայաստանի անկախության ութերորդ տարեդարձին նվիրված միջոցառումները[123]։

Սեպտեմբերի 21-ին՝ անկախության տարեդարձի օրը, Երևանի Հանրապետության հրապարակում տեղի ունեցավ ռազմական շքերթ։ Վազգեն Սարգսյանը, հանրապետության մյուս բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ, հետևեց շքերթին պատվահարթակից[124]։

Շքերթին հաջորդած մյուս երկու օրերին Երևանում տեղի ունեցավ Հայաստան-Սփյուռք առաջին համաժողովը։ Համաժողովին մասնակցեցին Հայաստանի էլիտան, սփյուռքի շատ կազմակերպություններ, քաղաքական կուսակցություններ, հոգևոր առաջնորդներ, գրողներ և հայկական գաղթօջախների մոտ 1 200 ներկայացուցիչներ 53 երկրից, ինչը աննախադեպ ցուցանիշ էր[125][126]։ Վազգեն Սարգսյանը համաժողովի երկրորդ օրը բացեց Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակի մասին իր ելույթ-հաշվետվությամբ։ Համաժողովը փակեց նույնպես Սարգսյանը[127][128]։

Սպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի Ազգային ժողովի շենքը

Սպանություն և հուղարկավորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Հոկտեմբերի 27-ի ահաբեկչական գործողություն

1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ին ժամը 17:15-ի սահմաններում[129][130], հինգ անձինք, այդ թվում՝ Նաիրի Հունանյանը, նրա եղբայր Կարենը, նրա մորեղբայր Վռամը և երկու այլ անձ[131], զինված Կալաշնիկովի ինքնաձիգերով՝ իրենց երկար անձրևանոցների տակ թաքցրած[129][132], մտան Հայաստանի Ազգային ժողովի շենք, երբ այնտեղ տեղի էր ունենում կառավարության հարցուպատասխանի գործընթացը։ Նրանք մահացու գնդակահարեցին Վազգեն Սարգսյանին, Ազգային ժողովի խոսնակ Կարեն Դեմիրճյանին, փոխխոսնակներ Յուրի Բախշյանին ու Ռուբեն Միրոյանին, օպերատիվ հարցերով նախարար Լեոնարդ Պետրոսյանին, Ազգային ժողովի անդամներ Հենրիկ Աբրահամյանին, Արմենակ Արմենակյանին և Միքայել Քոթանյանին։ Հրաձգության արդյունքում վիրավորվեցին խորհրդարանի մոտ 30 անդամներ[133][134]։ Խումբը պնդում էր, որ նրանք իրականացնում են պետական հեղաշրջում[135]։ Նրանք իրենց գործողությունը բնորոշում էին որպես «հայրենասիրական» և «պահանջված՝ ժողովրդի կողմից»[129]։ Նրանք ասում էին, որ պատժում են ղեկավարությանը իր արարքների համար և կառավարությանը անվանում էին «սպեկուլյանտներ, ովքեր խմում են ժողովրդի արյունը[136]։ Նրանք բացատրում էին, որ Հայաստանը գտնվում է անմխիթար վիճակում, և «կոռումպացված կառավարությունը ոչինչ չի անում այն փրկելու համար»[134][136]։ Վազգեն Սարգսյանը խմբի հիմնական թիրախն էր[34], և մնացած սպանվածները, ըստ նրանց, պատահականություն էին[136]։ Ըստ լրագրողների, ովքեր ականատես էին եղել սպանություններին՝ մի մարդ մոտեցել է Սարգսյանին և ասել. «Հերիք է՝ խմես մեր արյունը»։ Վազգեն Սարգսյանի ուղղությամբ կրակել են մի քանի անգամ[137]։ Աննա Իսրայելյանը, ով ականատես լրագրողներից մեկն էր, պատմեց, որ առաջին կրակոցները ուղիղ Վազգեն Սարգսյանի ուղղությամբ էին՝ մեկ կամ երկու մետրից, և ըստ նրա՝ անհնար էր, որ նա մնար, փրկվեր[130]։ Սարգսյանի մարմինը դուրս բերվեց խորհրդարանի շենքից հոկտեմբերի 27-ի երեկոյան[133]։

Ոստիկանությունը, բանակային ուժերը զրահափոխադրիչներով շրջափակեցին շինությունը[129]։ Նախագահ Քոչարյանը ելույթ ունեցավ հեռուստատեսությամբ և հայտնեց, որ իրավիճակը իրենց վերահսկողության տակ է[137]։ Զինված անձինք համաձայնվեցին բաց թողնել պատանդներին Քոչարյանի հետ հանդիպելուց հետո և անձնատուր եղան հոկտեմբերի 28-ին[138][139]։

Հոկտեմբերի 28-ին Ռոբերտ Քոչարյանը հայտարարեց երեքօրյա սուգ[140]։ Գնդակահարությունների զոհերի հուղարկավորությունը տեղի ունեցավ 1999 թվականի հոկտեմբերի 30-ին և 31-ին։ Զոհերի մարմինները, ներառյալ Վազգեն Սարգսյանի մարմինը, դրվեցին Ա. Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի ներսում[141][142]։ Հրաժեշտ տալու նպատակով ժամանեցին մեծ թվով բարձր պաշտոնյաներ մոտ 30 երկրից, ներառյալ Ռուսաստանի վարչապետ Վլադիմիր Պուտինը և Վրաստանի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեն[143]։

Հետաքննություն և իրարամերժ վարկածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոկտեմբերի 29-ին հինգ զինված անձինք ձերբակալվեցին ահաբեկչության կասկածանքով[132]։ Հետաքննությունը գլխավորեց ռազմական դատախազ Գագիկ Ջհանգիրյանը, ով իր թիմի հետ սկսեց հետաքննությունը ձերբակալությունից անմիջապես հետո[144]։ Ըստ Ջհանգիրյանի՝ հետաքննության խումբը սկզբնական շրջանում ուներ տասից ավելի վարկածներ[145]։ 2000 թվականի հունվարին Ջհանգիրյանը հետաքննության արդյունքում հավանական համարեց Քոչարյանի կապը սպանությունների հետ[146]։ Քոչարյանին մոտ կանգնած մի քանի անձինք ձերբակալվեցին, ներառյալ նախագահի խորհրդական Ալեքսան Հարությունյանը և Հայաստանի Հանրային Հեռուստաընկերության տնօրենի տեղակալ Հարություն Հարությունյանը, սակայն նույն տարվա ամռանը նրանք անմեղ համարվեցին[139]։ Բացի այդ, Ջհանգիրյանի կողմից ահաբեկչության և Քոչարյանի միջև կապի բացահայտման ջանքերը ապարդյուն անցան[139]։ Դատավարությունը սկսվեց 2001 թվականի փետրվարին[147], և արդյունքում ահաբեկչության կազմակերպիչ հինգ անձինք (Նաիրի Հունանյանը, նրա կրտսեր եղբայր Կարեն Հունանյանը, նրանց մորեղբայր Վռամ Գալստյանը, Դերենիկ Եջանյանը և Էդուարդ Գրիգորյանը) դատապարտվեցին ցմահ ազատազրկման 2003 թվականի դեկտեմբերի 2-ին[148]։

Հարձակման պատճառի վերաբերյալ ծնունդ առան բազմաթիվ իրարամերժ վարկածներ[149][150]։ Կարեն Դեմիրճյանի որդի Ստեփան Դեմիրճյանը 2009 թվականին հայտարարեց, որ «պաշտոնյաների կողմից ոչինչ չի արվել, որպեսզի հանցագործությունը բացահայտվի, փոխարենը ամեն ինչ արվել է, որպեսզի այն կոծկվի»[151]։ 2013 թվականի մարտին Վազգեն Սարգսյանի կրտսեր եղբայր Արամ Սարգսյանը հայտարարեց, որ շատ հարցեր ունի Ռոբերտ Քոչարյանի և Սերժ Սարգսյանի կառավարություններին։ Նա ավելացրեց, որ հոկտեմբերի 27-ի գործով դատավարությունը գցեց հանրային վստահությունը իշխանության հանդեպ և շատ հարցեր մնացին բաց՝ մինչ օրս։ Ըստ նրա՝ հանցագործության բացահայտումը կենսական նշանակություն ունի Հայաստանի համար։ 2013 թվականին Կարեն Դեմիրճանի այրի Ռիտան իր հարցազրույցում հերքեց, որ սպանությունները պատվիրված էին դրսից, և ըստ նրա՝ դա եղել է սպանություն, ոչ թե հեղաշրջում[152]։

Չնայած հետաքննությունը որևէ կապ չգտավ Քոչարյանի և Հունանյանի խմբերի միջև, շատ հայ քաղաքագետներ և վերլուծաբաններ հավատում են, որ սպանությունների հետևում կանգնած են եղել նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը, Ազգային անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը և այլ քաղաքական գործիչներ[113][151][153][154][155]։ 2002 թվականին Ալբերտ Բազեյանը նշեց, որ «Մենք եկանք եզրահանգման, որ ոճիրի արդյունքում Ռոբերտ Քոչարյանի իշխանությունը դարձավ անսահմանափակ և անվերահսկելի։ Կարեն Դեմիրճյանի և Վազգեն Սարգսյանի ֆիզիկական ոչնչացմամբ կազմակերպիչները ցանկանում էին, որ Քոչարյանը հաղթի ապագա նախագահական ընտրություններում»[111]։ Տեր-Պետրոսյանը մեղադրեց Ռոբերտ Քոչարյանին, Սերժ Սարգսյանին և նրանց «հանցավոր-օլիգարխիկ» համակարգին՝ որպես հանցագործության գլխավոր նախաձեռնողներ[151]։ Զինված խմբի առաջնորդ Նաիրի Հունանյանը եղել է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության (ՀՅԴ) անդամ[110]։ Ըստ ՀՅԴ-ի՝ նա հեռացվել է Դաշնակցության շարքերից 1992 թվականին՝ վատ պահվածքի համար[131], և դրանից հետո[34] որևէ կապ չի ունեցել Դաշնակցության հետ։ Շատերը փորձում էին շահարկել նրա կապը Դաշնակցության հետ և Դաշնակցությանը՝ սպանությունների հետ։

Արտաքին ուժերի հնարավոր ներգրավվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ վերլուծաբաններ կարծում են, որ հանցանքում ներգրավված են եղել արտաքին ուժեր, ներառյալ Ռուսաստանը։ Նրանք նշում են այն փաստը, որ Հայաստանը և Ադրբեջանը մոտ են եղել Արցախի հիմնախնդրի շուրջ պայմանագրի կնքմանը 1999 թվականի ԵԱՀԿ Ստամբուլում կայացած վեհաժողովի ժամանակ, ինչը չէր բխում Ռուսաստանի շահերից[155][156]։

Ռուսաստանի գաղտնի ծառայության տնօրեն Ալեքսանդր Լիտվինենկոն մեղադրում էր Ռուսաստանի զինված ուժերի գլխավոր շտաբին ահաբեկչական գործողությունները կազմակերպելու մեջ, որպեսզի տապալի բանակցային գործընթացը Արցախի հարցի կարգավորման շուրջ։ Սակայն նրա մեղադրանքները աջակցություն չստացան[157][158][159]։ Ռուսաստանի և Հայաստանի պաշտոնյաները հերքեցին այս մեղադրանքները[153][160]։

Ֆրանսամետ քաղաքական վերլուծաբան և նախկին հոգևորական Արծրուն Ավետիսյանը (հոգևոր անունը՝ Տեր Գրիգոր) Ա1պլյուս հեռուստաալիքին տրված հարցազրույցում նշեց, որ ահաբեկչության հետևում կանգնած են ռուսական գաղտնի ծառայությունները[161]։ Նա նաև հավելեց, որ գնդակահարությունները կազմակերպել էր գեներալ լեյտենանտ Վահան Շիրխանյանը, ով եղել է պաշտպանության նախարարի տեղակալը 1992-1999 թվականներին։ Նրա խոսքով՝ ահաբեկչությունը պատվիրել էր Անվտանգության դաշնային ծառայությունը, որպեսզի իշխանության բերի «Նեո-Բոլշևիկ հանցագործ կլանին», ի դեմս՝ Սերժ Սարգսյանի և Ռոբերտ Քոչարյանի[162]։

Այլ վերլուծաբաններ կարծում էին, որ Արևմուտքի շահերից էր հեռացնել Սարգսյանին և Դեմիրճյանին քաղաքական հարթակից, ովքեր մտերիմ կապեր ունեին Ռուսաստանի հետ[155]։ Ղարաբաղյան կոմիտեի առաջնորդներից Աշոտ Մանուչարյանը, ով արտաքին գործերի նախկին նախարարն էր, 2000 թվականին հայտարարեց, որ Հայաստանի պաշտոնյաները օտար երկրից տեղեկացված են եղել ահաբեկչության մասին։ Նա հայտարարեց, որ Արևմուտքի հատուկ ծառայություններն են կանգնած գնդակահարությունների հետևում։ Մանուչարյանի խոսքով՝ ԱՄՆ և Ֆրանսիայի հատուկ ծառայությունները հետաքրքրված էին Հայաստանում վիճակը խառնելու գործում[163]։

Անձնական կյանք և եղբայրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սարգսյանը երբեք չի ամուսնացել։ Ըստ նրա՝ ընկեր և սոցապ նախկին նախարար Ռազմիկ Մարտիրոսյանի, Սարգսյանը 1987 թվականի դեկտեմբերին խոստացել էր ամուսնանալ մինչև դրան հաջորդող տարվա մարտի 8-ը։ Արցախյան շարժումը սկսվեց 1988 թվականի փետրվարին, և ըստ Մարտիրոսյանի՝ «տեղի ունեցավ այն, ինչ տեղի ունեցավ»[164]։ 1997 թվականին իր հարցազրույցում Սարգսյանը նշեց, որ իր կողմից սիրված պատմական ռազմական գործիչը Շառլ դը Գոլն է։ Նրան հարցրեցին՝ ինչպիսի Հայաստան եք ցանկանում տեսնել հինգ տարուց, նա պատասխանեց. «Անկախ, ինքնիշխան երկիր՝ ուժեղ մշակույթով, դպրոցով և բանակով»[12]։

Արամ Զ. Սարգսյան, Վազգեն Սարգսյանի եղբայրը

Վազգենը ուներ երկու կրտսեր եղբայրներ` Արամը և Արմենը։ Արամը Քոչարյանի կողմից նշանակվեց Հայաստանի վարչապետ 1999 թվականի նոյեմբերի 3-ին[165]՝ Վազգեն Սարգսյանի մահից մեկ շաբաթ անց, ինչը մեծամասնության կողմից դիտվեց բարի կամքի դրսևորում[166]։ Նա նշեց, որ Հայաստանը չունի անվտանգության հատուկ մեխանիզմ, ինչով պայմանավորված սպանվեց նրա եղբայրը[167]։ Արամ Սարգսյանը պաշտոնավարեց որպես վարչապետ ընդամենը վեց ամիս։ Նա հեռացավ պաշտոնից 2000 թվականի մայիսի 2-ին[168][169][170]։ Իր հեռուսատատեսությամբ եթերում Քոչարյանը հայտնեց, որ Արամ Սարգսյանի հեռանալու պատճառը վստահության կորուստն է։ Քոչարյանը նաև մեղադրեց Արամին՝ քաղաքական խաղերում ներքաշվելու համար[171]։

2001 թվականի ապրիլին Արամ Սարգսյանը մի խումբ նախկին «Երկրապահների» հետ, ինչպիսիք էին Երևանի նախկին քաղաքապետ Ալբերտ Բազեյանը և Պաշտպանության նախկին նախարար Վաղարշակ Հարությունյան, հիմնադրեց «Հանրապետություն» կուսակցությունը։ Կուսակցության համահիմնադիր Բազեյանը նշեց, որ կուսակցության հիմնական խնդիրն է հասնել հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործության և դրա հանգամանքների արդարացի հետաքննության[172]։ Կուսակցությունը սատարեց Ստեփան Դեմիրճյանին՝ ընդդեմ Ռոբերտ Քոչարյանի 2003 թվականի նախագահական ընտրություններում[173] և Լևոն Տեր-Պետրոսյանին ընդդեմ Սերժ Սարգսյանի 2008 թվականի նախագահական ընտրություններում[166]։ 2013 թվականին՝ իր եղբոր մահից 14 տարի անց, Արամ Սարգսյանը իր հարցազրույցում ասաց.

Եթե որոշ բաներ կատարվեր՝ ինչպես Վազգեն Սարգսյանն էր ցանկանում, ես չէի լինի ընդդիմություն և կանեի ամեն ինչ, ինչպես նա կցանկանար։ Այսօր ես մարտնչում եմ, որպեսզի նրա ցանկություններն իրականանան։ Նրա ցանկություները շատ պարզ էին։ Նա ցանկանում էր տեսնել ուժեղ Հայաստան։ Վազգենը լավատես, հույսերով լի, ազնիվ, հավատացյալ և հայրենասեր մարդ էր։ Վազգենից հետո նախագահը արեց հակառակը։ Նա միայն գործեց որպես նյութապաշտ և ինքնասեր` անելով ամեն ինչ, որպեսզի մնա իշխանության` վատթարացնելով երկրի վիճակը[174]։

Վազգեն Սարգսյանի մյուս եղբայրը` Արմենը, սատարեց Սերժ Սարգսյանին 2013 թվականի նախագահական ընտրություններում[175][176]։

Ժառանգություն և հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վազգեն Սարգսյանի հուշարձանը Եռաբլուրում:
Վազգեն Սարգսյանի արձանը Երևանում

Վազգեն Սարգսյանին Արցախի հերոսի կոչումը շնորհվել է 1998 թվականին, ինչը Արցախի Հանրապետության բարձրագույն կոչումն է[9]։ 1999 թվականի դեկտեմբերի 27-ին՝ ոճրագործությունից ուղիղ երկու ամիս անց, Սարգսյանին շնորհվեց Հայաստանի ազգային հերոսի կոչումը[177]։ Նա լայնորեն ճանաչված է որպես Հայկական բանակի հիմնադիր[178][179][180]։

1999 թվականի դեկտեմբերի 28-ի Նախագահի հրամանագրով՝ Երևանի ռազմական ուսումնարանը կոչվեց Վազգեն Սարգսյանի անվան[181]։ Նույն հրամանագրով Հանրապետական մարզադաշտը Երևանում նույնպես կոչվեց նրա անվամբ։ Հայաստանում և Արցախում բազմաթիվ փողոցներ կրում են նրա անունը[8], ներառյալ Երևանի Կենտրոն շրջանի մեկ փողոց[182] և Ստեփանակերտի մեկ փողոց[183] և Կապանի մեկ զբոսայգի[184]։ Նրա պատվին արձաններ կանգնեցվեցին Երևանում (2007)[185],, Արարատում (2009)[186][187], Վանաձորում[188], Շուշիում[189] և այլ վայրերում։ 2000 թվականի հոկտեմբերի 27-ը հայտարարվեց հիշատակի օր՝ Հայաստանի կառավարության կողմից[190]։ 2002 թվականին Հայաստանի պաշտպանության նախարարությունը մեդալ թողարկեց Վազգեն Սարգսյանի անվամբ[191]։

Վազգեն Սարգսյանի թանգարանը Արարատում

Ամեն տարի մարտի 5-ին (նրա ծննդյան օրը) և հոկտեմբերի 27-ին (նրա սպանության օրը)[192], Սարգսյանին հիշում են Հայաստանում և Արցախում։ Նրա ընկերները Երկրապահից[193], բարձրաստիճան պաշտոնյաները և այլք այցելում են Եռաբլուր պանթեոն, որտեղ գտնվում են Վազգեն Սարգսյանի և շատ հայ ռազմական գործիչների շիրիմները[194]։

Վազգեն Սարգսյանի թանգարանը բացվել է նրա հայրենի քաղաք Արարատում 2001 թվականի մարտի 5-ին՝ կառավարության որոշմամբ[195]։ Բացմանը ներկա էին շատ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, այդ թվում՝ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը, Ազգային ժողովի խոսնակ Արմեն Խաչատրյանը, Պաշտպանության նախարար Սերժ Սարգսյանը, Ռուսաստանի նախկին պաշտպանության նախարար Պավել Գրաչովը և ուրիշներ[196]։

Սարգսյանին հաճախ կոչում են Սպարապետ, ինչը զինվորական կոչում է, որը եղել է հին հայկական թագավորություններում[197][198]։ «Սպարապետ Հայոց» բառակապակցությունը գրված է Վազգեն Սարգսյանի հուշարձանի վրա Եռաբլուրում[199]։

Հանրային պատկեր և հիշողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ինձ ժողովուրդը չի ճանաչում, ինձ նորմալ ճանաչում են իմ նեղ շրջապատի մարդիկ։ Մնացյալը գիտեն ինձ մորուքով, գիտեն ջղայնացած, գիտեն քրտնած, այսօրվա կերպարը դա է։ Ինձ չեն հասկանում, ինձնից վախենում են։ Իրենց համար արջի կերպար են ստեղծել ու իրար վախեցնում են։ Մեկ-մեկ ես էլ եմ վախենում, որ չեմ հասցնի, որ ժամանակ չեմ ունենա, ցանկություն չեմ ունենա, չգիտեմ՝ էլ ինչ չեմ ունենա ժողովրդին ասելու՝ ա՜յ ժողովուրդ, իրար հասկանանք, ճիշտ հասկանանք իրար, ես Աստված չեմ, ես զինվոր եմ, ես Հայ եմ։»

 —Վազգեն Սարգսյան[200][201]

Հայաստանում, Արցախում և համեմատաբար ավելի քիչ Հայկական սփյուռքում[199], Վազգեն Սարգսյանը հիշվում է որպես ազգային հերոս։ Գելլապ ընկերության, Միջազգային հանրապետական ինստիտուտի և Հայաստանի սոցիոլոգիական ասոցացիայի կողմից 2006-2008 թվականներին 1200 քաղաքացիների շրջանում անցկացված մի քանի հարցումների արդյունքում Հայաստանի ազգային հերոսների մեջ Վազգենը առաջինն էր, ում անունը տվել էր հարցվածների 15 %-20 %-ը։ Նա առաջ էր անցել 20-րդ դարի սկզբի ռազմական գործիչներից, ի դեմս՝ Անդրանիկ Օզանյանի և Գարեգին Նժդեհի[202]։ Սարգսյանին լայնորեն ճանաչում են որպես խարիզմատիկ առաջնորդ[41][203]։

Սարգսյանը 2000 թվականի նամականիշի վրա

Նրա ներդրումները հայտնի են դարձել նրա ընկերներից և կոլեգաներից։ 1997 թվականին նախագահ Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց, որ Սարգսյանը այն անձն է, ով արժանի է ազգային հերոսի կոչման։ Նա ավելացրեց, որ եթե կառավարության բոլոր անդամները ունենային այնպիսի աշխատասիրություն, ինչպիսին Վազգեն Սարգսյանը, մենք կունենայինք կատարյալ պետություն[204]։ Հայաստանի երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը Սարգսյանի հուղարկավորության ժամանակ իր ելույթում ասաց, որ Վազգեն Սարգսյանը պատմության մեջ մնաց որպես քաղաքական գործիչ, ով կանգնած էր Հայաստանի պետականության ծննդի կողքին։ Նրա դերը ազգային բանակի ստեղծման գորրծում կասկածից վեր է։ Իր կյանքի և պարտականությունների կատարման գործում Վազգեն Սարգսյանը մեծ ներդրում ունեցավ հզոր հայրենիքի ստեղծման գործում[142]։

Արևմուտքում Վազգեն Սարգսյանին բնորոշում են որպես ուժեղ ազգայնական[205]։ Բրիտանացի լրագրող Ջոնատան Սթիլը Սարգսյանի մասին գրել է որպես «դաժան ազգայնական, ով նախընտրում էր ուժի կիրառումը խոսքերի և ժողովրդավարության փոխարեն»[206]։ Բրիտանիկա հանրագիտարանը Սարգսյանին բնորոշում էր որպես «Հայ ազգայնական, ով իր կյանքի մեծ մասը նվիրեց Հայաստանին, Ադրբեջանի հետ պատերազմում, Արցախի համար»[207]։ Քաղաքագետ Ռազմիկ Փանոսյանի կարծքիով՝ Սարգսյանը «վերջին նշանակալի ազգայնական քաղաքական գործիչն էր, որի ներդրումն Արցախի և Հայաստանի համար կասկած չի հարուցում»[208]։

Սարգսյանին հաճախ քննադատում են ոչ ժողովրդական լինելու համար, հատկապես ընտրական գործընթացներում իր ազդեցությունը կիրառելու համար[97]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Պատմական ակնարկ - Նախկին վարչապետեր - Հայաստանի Կառավարություն». www.gov.am. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 27-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 de Waal, 2003, էջ 257
  3. ↑ Corley, Felix (1999 թ․ հոկտեմբերի 29). «Vazgen Sarkissian». The Independent. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 16-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Horowitz, Shale (2005). From Ethnic Conflict to Stillborn Reform: The Former Soviet Union and Yugoslavia. Texas A&M University Press. էջեր 83–84. ISBN 978-1-60344-593-1. «Sarkissian duly became prime minister, and appeared to command both the military and a parliamentary majority.»
  5. ↑ «Սպարապետն այսօր կդառնար 53 տարեկան». Արմենպրես. 2012 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 16-ին. «Vazgen Sargsyan had invaluable contribution to the formation of the Armenian Army and State»
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Պատմական ակնարկ - Նախկին վարչապետեր - Հայաստանի կառավարություն
  7. ↑ «Vazgen was sacred». Ա1+. 2009 թ․ մարտի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 14-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 «Vazgen Sargsyan». Defence Ministry of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 «Վազգեն Սարգսյան [Vazgen Sargsyan]». Երկրապահ կամավորական միություն Website. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  10. ↑ «Վազգեն Սարգսյան՝ գրողը [Vazgen Sargsyan the writer]». Երկրապահ կամավորական միություն Website. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  11. ↑ de Waal, 2003, էջեր 10-13, 34
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 «Զինվորն ու Սպարապետը [The Soldier and the General]». Yerkrapah Volunteer Union Website. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  13. ↑ «Near East & South Asia». Foreign Broadcast Information Service. 1990 թ․ հունվարի 18. էջ 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 «Արցախյան տարեգրություն (1988թվականի փետրվար-1994թվականի մայիս) [Artsakh Chronicle (February 1988 - May 1994)]». Ministry of Defence of the Republic of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 11-ին.
  15. ↑ Human Rights Watch (1994). Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh (PDF). Helsinki. էջ 1. ISBN 1-56432-142-8.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  16. ↑ de Waal, 2003, էջ 161
  17. ↑ Zhirokhov, Mikhail [in ռուսերեն] (2012). Семена распада: войны и конфликты на территории бывшего СССР [Seeds of Collapse: Wars and Conflicts in the Former Soviet Union] (ռուսերեն). St. Petersburg. էջ 245. ISBN 978-5-9775-0817-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  18. ↑ «Historical Overview». Defence Ministry of the Republic of Armenia. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  19. ↑ «The 20th anniversary of our victorious army». Ա1+. 2012 թ․ հունվարի 28. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
  20. ↑ Gevorgyan, Siranuysh (2012 թ․ հունվարի 27). «Armenian Army turns 20». ArmeniaNow. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
  21. ↑ Joseph Masih; Robert O. Krikorian (1999). Armenia: At the Crossroads. Amsterdam: Taylor & Francis. էջ 43. ISBN 978-90-5702-345-3.
  22. ↑ de Waal, 2003, էջ 183
  23. ↑ Croissant, 1998, էջ 80
  24. ↑ Eastern Europe, Russia and Central Asia. London: Europa Publications Limited. 2002. էջ 130. ISBN 978-1-85743-137-7.
  25. ↑ Harutyunyan, Harutyun (2010 թ․ հոկտեմբերի 11). «The Role of the Armenian Church During Military Conflicts» (PDF). Caucasian Analytical Digest. Swiss Federal Institute of Technology Zürich Center for Security Studies (20): 8. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  26. ↑ Hakobyan, Eva (2012 թ․ սեպտեմբերի 27). «"Եթե պատերազմը կրկնվի, նորից կմեկնենք կռվի, ու այս անգամ ավելի ջղային". "Արծիվ-մահապարտներ" [Artsiv-mahapartner. "If a war starts we will go to fight again, but more mad than ever"]». Aravot. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
  27. ↑ «Նշվեց "Արծիվ" մահապարտների գնդի կազմավորման 15- ամյակը [15th anniversary of the formation of Artsiv mahapartner celebrated]». Public Radio of Armenia. 2007 թ․ օգոստոսի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  28. ↑ According to Gurgen Dalibaltayan, the Chief of General Staff between 1991 and 1993. Մենք Կոմանդոսի պատճառով կորցրինք Շահումյանը, որը մինչև հիմա Ադրբեջանի ձեռքի տակ է. 1in.am. 2008 թ․ օգոստոսի 28. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. «Մենք էինք որոշումներն ընդունում, մենք էինք ղեկավարում պատերազմը։»
  29. ↑ Ըստ Սասուն Միքայելյանի, ով «Սասուն» ստորաբաժանման հրամանատարն էր։ Տես` «Հայելու առաջ [Ahead of the Mirror]» (29:30-29:50). Yerevan: Kentron TV. 2014 թ․ մայիսի 24. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 16-ին. «Վազգեն Սարգսյանի դերը մեծ ա եղել էս ջոկատների համախմբման գործում։»
  30. ↑ Levitsky, Steven; Way, Lucan A. (2010). Competitive Authoritarianism: Hybrid Regimes After the Cold War. New York: Cambridge University Press. էջ 209. ISBN 978-1-139-49148-8.
  31. ↑ «Caucasus City Falls to Armenian Forces». New York Times. 1993 թ․ օգոստոսի 24. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 10-ին.
  32. ↑ Hughes, James (2002). Ethnicity and Territory in the Former Soviet Union: Regions in Conflict. London: Cass. էջ 211. ISBN 978-0-7146-8210-5.
  33. ↑ Cornell, Svante (2011). Azerbaijan Since Independence. New York: M.E. Sharpe. էջ 135. ISBN 978-0-7656-3004-9.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 «Key Armenian leaders assassinated». The Jamestown Foundation. 1999 թ․ հոկտեմբերի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 16-ին.
  35. ↑ Lehrke, Jesse Paul (2013). The Transition to National Armies in the Former Soviet Republics, 1988–2005. New York: Routledge. էջ 142. ISBN 978-1-135-10886-1.
  36. ↑ Minasian, Liana (1999 թ․ նոյեմբերի 4). «The Role of The Army in Armenia's Politics». Institute for War and Peace Reporting.
  37. ↑ Mandelbaum, Michael (1998). The new Russian foreign policy. New York: Council on Foreign Relations. էջ 133. ISBN 978-0-87609-213-2.
  38. ↑ «Armenia Continues Military Cooperation with Russia Greece». Asbarez. 1997 թ․ հուլիսի 16. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  39. ↑ «Vazgen Sargssian Leaves for Moscow». Asbarez. 1999 թ․ մարտի 24. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  40. ↑ «Armenia Greece Sare Concern for Security and Regional Stability». Asbarez. 1997 թ․ հուլիսի 17. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  41. ↑ 41,0 41,1 Mirzoyan, Alla (2010). Armenia, the Regional Powers, and the West: Between History and Geopolitics. New York: Palgrave Macmillan. էջ 32. ISBN 9780230106352. «...Vazgen Sarkisyan, a strong charismatic military commander who enjoyed enormous influence among both the Karabakh and the Armenian military. ... Sarisyan had an excellent working relationship with the Russian defense minister Pavel Grachev.»
  42. ↑ 42,0 42,1 Glazunov, Oleg (2006). Государственный переворот. Стратегия и технологии [Coup d'état: Strategy and Technology] (ռուսերեն). Moskva: OLMA-PRESS Obrazovanie. էջ 132. ISBN 978-5-94849-839-3.
  43. ↑ 43,0 43,1 BHHRG, 1999, էջ 4
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Eastern Europe, Russia and Central Asia: 2003. Taylor & Francis. 2002. էջեր 79–80. ISBN 978-1-85743-137-7.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 Columbus, Frank H. (1999). Central and Eastern Europe in transition. 3 (1999). Commack, New York: Nova Publishers. էջ 107. ISBN 978-1-56072-687-6.
  46. ↑ 46,0 46,1 «Armenia: After the 1996 Presidential Elections». United Nations High Commissioner for Refugees. 1997 թ․ մարտի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  47. ↑ Sabahi, Farian; Warner, Daniel (2004). The OSCE and the multiple challenges of transition: the Caucasus and the Central Asia. Aldershot: Ashgate Publishing. էջ 112. ISBN 978-0-7546-3606-9.
  48. ↑ «1996 թվականի սեպտեմբեր [The September of 1996]». Azg Daily. 2002 թ․ սեպտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.
  49. ↑ «Armenian Presidential Elections September 24, 1996 Final Report». Office for Democratic Institutions and Human Rights. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  50. ↑ «Armenians Cast Ballots In Presidential Election». New York Times. 1996 թ․ սեպտեմբերի 23. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.
  51. ↑ Astourian, 2001, էջեր 44-45
  52. ↑ Human rights watch world report 1997: events of 1996. New York: Human Rights Watch. 1997. էջ 198. ISBN 978-1-56432-207-4.
  53. ↑ Jeffries, Ian (2003). The Caucasus and Central Asian Republics at the Turn of the Twenty-First Century: A guide to the economies in transition. New York: Routledge. էջ 57. ISBN 978-0-203-35847-4.
  54. ↑ Astourian, 2001, էջ 45
  55. ↑ 55,0 55,1 Hughes, 2002, էջ 153
  56. ↑ 56,0 56,1 Danielyan, Emil (1998 թ․ փետրվարի 9). «Armenia: President's Resignation Likely To Cause Policy Changes». Radio Free Europe/Radio Liberty. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  57. ↑ 57,0 57,1 Cheterian, Vicken (2008). War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics. New York: Columbia University. էջ 325. ISBN 978-0-231-70064-1.
  58. ↑ Astourian, 2001, էջեր 52-53, 56, 58
  59. ↑ Grigorian, Arman (January 2003). «Armenia' Geopolitical Environment: Threats and Opportunities» (PDF). Belfer Center for Science and International Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 5-ին.
  60. ↑ Croissant, 1998, էջեր 121-122
  61. ↑ 61,0 61,1 Croissant, 1998, էջ 122
  62. ↑ Astourian, 2001, էջ 56
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Croissant, 1998, էջ 123
  64. ↑ «Serious Differences Surface at Security Council Meeting». Asbarez. 1998 թ․ հունվարի 14. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  65. ↑ 65,0 65,1 Astourian, 2001, էջ 57
  66. ↑ «Newsline - January 26, 1998». RFE/RL. 1998 թ․ հունվարի 26. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  67. ↑ Bransten, Jeremy (1998 թ․ փետրվարի 9). «Armenia: President's Resignation Leads To Political Crisis». RFE/RL. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  68. ↑ «Statement by President of the Republic of Armenia Levon Ter-Petrosian». Արմենպրես. 1998 թ․ փետրվարի 4. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 14-ին.
  69. ↑ «International Protection Considerations Regarding Armenian Asylum-Seekers and Refugees» (PDF). Geneva: United Nations High Commissioner for Refugees. September 2003. էջ 9. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  70. ↑ Astourian, 2001, էջ 57-58
  71. ↑ 71,0 71,1 Hughes, 2002, էջ 154
  72. ↑ BHHRG, 1999, էջ 1
  73. ↑ «Newsline - March 23, 1998». RFE/RL. 1998 թ․ մարտի 23. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  74. ↑ «Sargssian Says Most Manoukian Voters Will Support Kocharian». Վերցված է 6 April-ին.
  75. ↑ «Armenian elections go to run-off». BBC News. 1998 թ․ մարտի 19. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
  76. ↑ «Republic of Armenian Presidential Election March 16 and 30, 1998 Final Report». Office for Democratic Institutions and Human Rights. 1998 թ․ ապրիլի 9. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 CSCE, 1999, էջ 5
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 CSCE, 1999, էջ 13
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 «After the elections in Armenia». World Socialist Web Site. 1999 թ․ հուլիսի 19. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  80. ↑ Hughes, 2002, էջ 155
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 «Sargsyan Campaigns Stresses Veteran Benefits». Asbarez. 1999 թ․ մայիսի 10. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  82. ↑ Carley, Patricia (December 1998). «Nagorno-Karabakh: Searching for a Solution». United States Institute of Peace. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 21-ին.
  83. ↑ Fuller, Liz (1998 թ․ մայիսի 12). «Caucasus Report: May 12, 1998». RFE/RL. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  84. ↑ «Caucasus Report: April 7, 1999». RFE/RL. 1999 թ․ ապրիլի 7. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  85. ↑ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. էջ 326. ISBN 9780231511339.
  86. ↑ «Yerkrapah turns into political party». The Jamestown Foundation. 1998 թ․ հուլիսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 21-ին.
  87. ↑ «History of the Party». The Republican Party of Armenia. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 6-ին.
  88. ↑ «Republicans Meet for Party Congress As Elections Approach». Asbarez. 1999 թ․ հունվարի 29. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  89. ↑ 89,0 89,1 BHHRG, 1999, էջ 2
  90. ↑ Usher, Graham (Winter 1999, Volume 29). «The Fate of Small Nations: The Karabagh Conflict Ten Years Later». Middle East Research and Information Project. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 21-ին.
  91. ↑ 91,0 91,1 Lea, 2001, էջ 5
  92. ↑ «Armenia Prosecutor Killed». New York Times. 1998 թ․ օգոստոսի 7. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 16-ին.
  93. ↑ «Bodyguards Arrested in Markarian Murder Case». Asbarez. 1999 թ․ փետրվարի 10. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 21-ին.
  94. ↑ Europe review 2003/04: the economic and business report. London: Kogan Page. 2003. էջ 16. ISBN 978-0-7494-4067-1.
  95. ↑ «Republicans to Seek 'Qualitative' Majority in Next Parliament». Asbarez. 1999 թ․ փետրվարի 25. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  96. ↑ 96,0 96,1 «Sargsyan Demirchian Unveil Election Alliance». Asbarez. 1999 թ․ մարտի 30. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 10-ին.
  97. ↑ 97,0 97,1 «Vazgen Sargsyan Calls for Strong Defense». Asbarez. 1999 թ․ մարտի 10. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  98. ↑ 98,0 98,1 CSCE, 1999, էջ 6
  99. ↑ «Armenia: Political Changes Set Stage For Fairest Elections Since 1991». RFE/RL. 1999 թ․ մայիսի 9. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  100. ↑ «30 May 1999 Parliamentary (proportional)». Central Electoral Commission of the Republic of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 17-ին.
  101. ↑ «Armenia Parliamentary Chamber: Azgayin Joghov Elections held in 1999». Inter-Parliamentary Union. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 25-ին. and Giragosian, 1999, p. 2 indicate 62 as the number of seats won by the Unity bloc. Other sources indicate different numbers of seats won by the Unity bloc: 55 seats (Eastern Europe, Russia and Central Asia: 2003, 2002, p. 79–80; Day, A Political and Economic Dictionary of Eastern Europe, 2002, p. 468), 57 seats («Armenia (Parliamentary)». CNN. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.) or 61 seats (Usher, The Fate of Small Nations: The Karabagh Conflict Ten Years Later, 1999)
  102. ↑ 102,0 102,1 Giragosian, 1999, էջ 4
  103. ↑ ODIHR, 1999, էջեր 2–3
  104. ↑ ODIHR, 1999, էջ 1
  105. ↑ Giragosian, 1999, էջ 3
  106. ↑ «'Պատրաստ եմ զինվորի պես իմ պարտքը կատարել' ["I'm ready to serve my duty as a soldier"]». Ա1+. 2009 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.
  107. ↑ «Newsline». RFE/RL. 1999 թ․ հունիսի 7. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  108. ↑ Danielyan, Emil (1999 թ․ հունիսի 10). «Armenia: Parliament Elects Demirchian As Speaker». RFE/RL. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  109. ↑ de Waal, 2003, էջ 264
  110. ↑ 110,0 110,1 «Analysts baffled by shooting». BBC News. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 29-ին. «He became the most powerful politician in the country long before he won the parliamentary elections in May»
  111. ↑ 111,0 111,1 «Armenia: Parliament Massacre Still A Mystery Three Years Later». RFE/RL. 2002 թ․ հոկտեմբերի 28. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին. «The Miasnutiun victory significantly limited President Robert Kocharian's powers, with Sarkisian increasingly emerging as Armenia's most powerful man.»
  112. ↑ Grigorian, Mark (1999 թ․ հոկտեմբերի 29). «Divining The True Motives Of The Calm Killers Of Vazgen Sarkisian». Institute for War and Peace Reporting. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 13-ին.
  113. ↑ 113,0 113,1 Kaeter, Margaret (2004). The Caucasian republics. New York: Facts On File. էջեր 43–44. ISBN 978-0-8160-5268-4. «Many Armenians believe the shootings were the result of a conspiracy, in which Kocharian was involved. They note that some of Kocharian's main political rivals at the time were among those killed.»
  114. ↑ Baghdasaryan, Edik (April 2003). «Kocharyan's election aftermath». Hetq. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 25-ին.
  115. ↑ «President Prime Minister Introduce New Ministers». Asbarez. 1999 թ․ հունիսի 17. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  116. ↑ «Vazgen Sargsyan Concerned Over Emigration». Asbarez. 1999 թ․ հոկտեմբերի 14. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  117. ↑ 117,0 117,1 117,2 117,3 «Caucasus Report: July 29, 1999». RFE/RL. 1999 թ․ հուլիսի 29. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  118. ↑ «Human Rights and Human Development Action for Progress Armenia 2000» (PDF). Human Development Report. էջ 15. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 19-ին.
  119. ↑ CSCE, 1999, էջ 17
  120. ↑ Danielyan, Emil (1999 թ․ օգոստոսի 30). «Armenia: Parliament Approves Economic Austerity Measures». RFE/RL. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  121. ↑ «First Pan Armenian Games Begin». Asbarez. 1999 թ․ օգոստոսի 30. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  122. ↑ «Pan Armenian Games End Amid Fanfare and Excitement». Asbarez. 1999 թ․ սեպտեմբերի 7. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  123. ↑ «President Signs Decree On Celebrating Independence Day». Asbarez. 1999 թ․ սեպտեմբերի 8. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  124. ↑ «Armenia Marks Independence Anniversary With Military Parade». Asbarez. 1999 թ․ սեպտեմբերի 21. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  125. ↑ «Diaspora Forum Delegates Begin Arriving in Armenia». Asbarez. 1999 թ․ սեպտեմբերի 20. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  126. ↑ «Armenia Diaspora Conference Begins in Yerevan». Asbarez. 1999 թ․ սեպտեմբերի 22. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  127. ↑ «Armenia Diaspora Conference Agenda September 22 - 23, 1999». Armenian News Network/Groong University of Southern California. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  128. ↑ «Diasporan and Armenian Party Reps Speak At Armenia Diaspora Conference». Asbarez. 1999 թ․ սեպտեմբերի 23. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 2-ին.
  129. ↑ 129,0 129,1 129,2 129,3 Wines, Michael (1999 թ․ հոկտեմբերի 28). «Prime Minister and Others Slain in Armenian Siege». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.
  130. ↑ 130,0 130,1 Dixon, Robyn (1999 թ․ հոկտեմբերի 28). «Gunmen Kill Premier in Armenian Attack». Los Angeles Times. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  131. ↑ 131,0 131,1 «Vazgen Sargsyan Karen Demirchian Killed in Gunmen Raid on Parliament». Asbarez. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  132. ↑ 132,0 132,1 Wines, Michael (1999 թ․ հոկտեմբերի 29). «3 Charged in Armenia Parliament Seizure». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.
  133. ↑ 133,0 133,1 «Attack in Armenia». PBS. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  134. ↑ 134,0 134,1 Mulvey, Stephen (1999 թ․ հոկտեմբերի 28). «Killers lacked coherent goals». BBC News. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  135. ↑ «Hostage stand-off in Armenian parliament». BBC News. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  136. ↑ 136,0 136,1 136,2 Demourian, Avet (1999 թ․ հոկտեմբերի 27). «Gunmen Take Over Armenian Parliament; Premier Killed». Ասսոշեյթեդ պրես. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  137. ↑ 137,0 137,1 «Armenia's prime minister killed in parliament shooting». CNN. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  138. ↑ Wines, Michael (1999 թ․ հոկտեմբերի 31). «Assassination in Armenia». New York Times. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 12-ին.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 Karatnycky, Adrian (2001). Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties, 2000–2001. Transaction Publishers. էջեր 59–60. ISBN 978-1-4128-5008-7.
  140. ↑ «Gunmen Free Hostages Surrender; Three Day Mourning Period Announced by President». Asbarez. 1999 թ․ հոկտեմբերի 28. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 12-ին.
  141. ↑ «In pictures: Armenia's grief». BBC News. 1999 թ․ հոկտեմբերի 30.
  142. ↑ 142,0 142,1 «Sargsyan Demirchian Others Laid to Rest; President Calls Emergency Parliament Session». Asbarez. 1999 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  143. ↑ Manoogian Simone, Louise (1999 թ․ նոյեմբերի 1). «Tragedy in Armenia». ՀԲԸՄ լրագիր. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 26-ին.
  144. ↑ «Prosecutor Says Oct. 27 Terrorism Was Guided By Unknown Forces». Asbarez. 2000 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 11-ին.
  145. ↑ «Armenia: Investigators Continue Inquiry Into Parliament Attack». RFE/RL. 1999 թ․ դեկտեմբերի 9. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  146. ↑ Karatnycky, Adrian (2001). Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties, 2000–2001. Transaction Publishers. էջ 58. ISBN 978-1-4128-5008-7.
  147. ↑ «October 27 Trial Begins». Asbarez. 2001 թ․ փետրվարի 15. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 11-ին.
  148. ↑ «Parliament Gunmen Jailed for Life». Asbarez. 2003 թ․ դեկտեմբերի 2. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 11-ին.
  149. ↑ Democracy on Rocky Ground: Armenia's Disputed 2008 Presidential Election, Post-election Violence, and the One-sided Pursuit of Accountability. New York: Human Rights Watch. 2009. էջ 8. ISBN 978-1-56432-444-3.
  150. ↑ Waal, Thomas de (2010). The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press. էջ 128. ISBN 978-0-19-974620-0.
  151. ↑ 151,0 151,1 151,2 Martirosian, Anush; Meloyan, Ruben (2009 թ․ հոկտեմբերի 28). «Armenia Marks Parliament Attack Anniversary». RFE/RL. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին. «It thrust the Armenian government into serious turmoil, with government factions loyal to the slain officials suspecting Kocharian and then National Security Minister Serzh Sarkisian of eliminating increasingly powerful rivals.»
  152. ↑ Harutyunyan, Tatev (2013 թ․ ապրիլի 16). «"Դա եղել է սպանություն, ոչ թե հեղաշրջում". Կ. Դեմիրճյանի այրին՝ հոկտեմբերի 27-մասին [Karen Demirchyan's widow: It was an assassination, not a coup]». Aravot. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 14-ին.
  153. ↑ 153,0 153,1 Stepanian, Ruzanna (2005 թ․ մայիսի 4). «Armenian Officials Deny Russian Role In 1999 Parliament Carnage». RFE/RL. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 11-ին.
  154. ↑ Zürcher, Christoph [in գերմաներեն] (2007). The post-Soviet wars: rebellion, ethnic conflict, and nationhood in the Caucasus. New York: New York University Press. էջ 173. ISBN 978-0-8147-9709-9. «He [Kocharian] is rumored to have been behind the gunning down of several of his opponents on the floor of the parliament in 1999.»
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 «Armenia: Mystery Still Surrounds Armenian Parliament Slaughter». RFE/RL. 2000 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  156. ↑ Cornell, Svante (2011). Azerbaijan Since Independence. New York: M.E. Sharpe. էջ 144. ISBN 978-0-7656-3004-9.
  157. ↑ Список киллеров ФСБ [List of FSB killers]. Реальный Азербайджан (Realniy Azerbaijan) (ռուսերեն). 2005 թ․ ապրիլի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 16-ին.
  158. ↑ «Shooting of the Armenian Parliament was organized by Russian special services». Azg Daily. 2005 թ․ մայիսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 6-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
  159. ↑ Monaghan, Andrew; Plater Zyberk, Henry (2007 թ․ մայիսի 22). «Misunderstanding Russia: Alexander Litvinenko». The UK & Russia — A Troubled Relationship Part I (PDF). Conflict Studies Research Centre of the Defence Academy of the United Kingdom. էջ 10. ISBN 978-1-905962-15-0. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 16-ին. ( on 11 May 2013)
  160. ↑ «Russian embassy denies special services' part in Armenian parliament shooting». Information Telegraph Agency of Russia. 2005 թ․ մայիսի 12. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 6-ին.
  161. ↑ «Ո՞վ պետք է սպանվեր Հոկտեմբերի 27-ին [Who was to be killed on October 27?]». Ա1+. 2012 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 22-ին.
  162. ↑ «Այդ մարդը Շիրխանյա՞նն էր [Was Vahan Shirkhanyan that person?]». Ա1+. 2013 թ․ մայիսի 7. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 25-ին.
  163. ↑ «Before 27 October 1999 Armenian representatives were warned from the outside about a terrorist attack, declares the Armenian politician». PanARMENIAN.Net. 2000 թ․ հոկտեմբերի 18. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 3-ին.
  164. ↑ «Պետությունը չի կարելի թողնել մեկ անձի վրա [Unacceptable to leave all responsibility in the country on one man]». Aravot. 2011 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 7-ին.(չաշխատող հղում)
  165. ↑ «Sargsyan's Brother Aram Named Armenia's New Prime Minister». Asbarez. 1999 թ․ նոյեմբերի 3. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  166. ↑ 166,0 166,1 Harutyunyan, Arus (2009). Contesting National Identities in an Ethnically Homogeneous State: The Case of Armenian Democratization. ProQuest. էջեր 87–88. ISBN 978-1-109-12012-7.
  167. ↑ «Aram Sargsyan Says Armenia Will Stay on Course to Democracy». Asbarez. 1999 թ․ նոյեմբերի 12. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  168. ↑ «Newsline - May 11, 2000». RFE/RL. 2000 թ․ մայիսի 11. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  169. ↑ The Europa World yearbook 2004 (45th ed.). London: Taylor & Francis Group. 2004. էջ 554. ISBN 978-1-85743-254-1.
  170. ↑ «Caucasus Report: May 18, 2000». RFE/RL. 2000 թ․ մայիսի 18. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  171. ↑ «Armenia: President Sacks PM, Defense Chief». RFE/RL. 2000 թ․ մայիսի 5. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  172. ↑ «Hanrapetutiun Party Considers Itself Bearer of Vazgen Sargsian's Policies». Asbarez. 2001 թ․ ապրիլի 3. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  173. ↑ Ó Beacháin, Donnacha; Polese, Abel (2010). The Colour Revolutions in the Former Soviet Republics: Successes and Failures. Milton Park, Abingdon, Oxon, England: Routledge. էջ 90. ISBN 978-0-203-84895-1.
  174. ↑ «Բազմաթիվ հարցականները մնացին օդից կախված [Many questions remain unanswered]». Ա1+. 2013 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 16-ին.
  175. ↑ «Vazgen Sargsyan's brother to support Serzh Sargsyan». Ա1+. 2013 թ․ փետրվարի 4. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  176. ↑ «Վազգեն Սարգսյանի եղբայրը կսատարի Սերժ Սարգսյանին [Vazgen Sargsyan's brother to support Serzh Sargsyan]». Aravot. 2013 թ․ փետրվարի 4. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  177. ↑ «State awards of the Republic of Armenia». Defence Ministry of the Republic of Armenia. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  178. ↑ Adalian, 2010, էջ 522
  179. ↑ Koehler, Jan; Zürcher, Christoph (2003). Potentials of Disorder: Explaining Conflict and Stability in the Caucasus and in the Former Yugoslavia. Manchester: Manchester University Press. էջ 164. ISBN 978-0-7190-6241-4.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  180. ↑ Libaridian, Gerald J. (2007). Modern Armenia: People, Nation, State. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. էջ 252. ISBN 978-1-4128-1351-8. «For the military, Vazgen Sargsian was the founder of a victorios army and the inspiration of the armed forces.»
  181. ↑ «Parliament Shooting Victims Commemorated». Asbarez. 1999 թ․ դեկտեմբերի 28. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  182. ↑ «Vazgen Sargsyan St, Yerevan, Armenia». Google Maps. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 29-ին.
  183. ↑ Holding, Nicholas (2011). Armenia with Nagorno Karabagh (3rd ed.). Chalfont St. Peter, Bucks: Bradt Travel Guides. էջ 271. ISBN 978-1-84162-345-0.
  184. ↑ «First film festival held in Kapan». Peace Corps Armenia. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին. «... the first Kapan Film Festival was held in the park named after Vazgen Sargsyan.»
  185. ↑ «Վազգեն Սարգսյանն ինքն է կանգնեցրել իր անձեռակերտ արձանը [Vazgen had made his own hand-crafted statue]». Ա1+. 2007 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  186. ↑ «Վազգեն Սարգսյանի արձանը [Vazgen Sargsyan's statue]». Hayots Ashkarh. 2009 թ․ սեպտեմբերի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  187. ↑ «Vazgen Sargsyan's statue to be unveiled in Ararat». Ա1+. 2009 թ․ սեպտեմբերի 14. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  188. ↑ «Vanadzor - Statue of Vazgen Sargsyan». Picasa Web Albums. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  189. ↑ Սերժ Սարգսյանը մասնակցեց Շուշիի կերպարվեստի թանգարանի բացմանը. Henaran.am. 2013 թ․ մայիսի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
  190. ↑ «October 27 Declared Day of Remembrance». Asbarez. 2000 թ․ հոկտեմբերի 26. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  191. ↑ «Medal of Vazgen Sargsyan». Orders and Medals Society of America. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 28-ին.
  192. ↑ «Armenia Commemorates 1999 Parliament Killings». RFE/RL. 2006 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  193. ↑ «Aram Sargsyan Put Aside the Wreath Sent by Serzh Sargsyan». Aravot. 2013 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  194. ↑ «October 27th Tradegy Remembered». Asbarez. 2000 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  195. ↑ «Museum of Vazgen Sargsian Inaugurated in Ararat». Asbarez. 2001 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  196. ↑ «Արարատում բացվեց Վազգեն Սարգսյանի տուն-թանգարանը [Vazgen Sarsgyan's House-Museum opened in Ararat]». Azg Daily. 2001 թ․ մարտի 6. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 31-ին.
  197. ↑ «50th Anniversary of Birth of Sparapet». Երևանի պետական համալսարան. 2009 թ․ մարտի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 3-ին.
  198. ↑ «Վազգեն Սարգսյանի ծնունդը՝ Եռաբլուրում». Ա1+. 2014 թ․ մարտի 5. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 3-ին.
  199. ↑ 199,0 199,1 Dumanian, Henry (Փետրվարի 28 – Մարտի 2, 2010). «Diaspora and Democracy: The Diaspora's Response to National Movements in Armenia» (PDF). Washington D.C.: Հանտերի քոլջ. էջ 8. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 5-ին.
  200. ↑ Hakobyan, Hakob (2013 թ․ մարտի 5). Ինչու՞ եք ողջին որոնում մեռյալների մեջ. Aravot. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 6-ին.
  201. ↑ Tadevosyan, Ara (2011 թ․ դեկտեմբերի 22). Ինձ ժողովուրդը չի ճանաչում. 168 ժամ. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 6-ին.
  202. ↑ «Armenia National Voter Study November 2006» (PDF). IRI, USAID, Baltic Surveys Ltd./The Gallup Organization, ASA. էջ 46. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 4-ին.
  203. ↑ Kelley, Judith G. (2012). Monitoring Democracy: When International Election Observation Works, and why it Often Fails. Princeton: Princeton University Press. էջ 215. ISBN 9780691152783. «...brought to power two charismatic leaders, Karen Demirchian and Vazgen Sarkisian...»
  204. ↑ «Ter Petrosyan Denies Defense Minister's Resignation Rumors». Asbarez. 1997 թ․ փետրվարի 20. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 6-ին.
  205. ↑ «Vazgen Sarkisian - an Armenian nationalist». BBC News. 1999 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  206. ↑ Steele, Jonathan (1999 թ․ հոկտեմբերի 28). «Vazgen Sarkisyan Fierce nationalist who preferred action to words». The Guardian. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  207. ↑ «Vazgen Sarkisyan». Բրիտանիկա հանրագիտարան. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
  208. ↑ Panossian, 2009, էջ 241

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հովիկ Չարխչյան, Սպարապետ (հրապարակումների ժողովածու), Երևան, 2002։
  • Ալբերտ Խաչատրյան, Արարատ, Երևան, 1995 թ

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վազգեն Սարգսյան» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վազգեն Սարգսյան» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Նախորդ ՀՀ պաշտպանության նախարար Հաջորդ
Պաշտոնը հիմնադրվել է
 Վազգեն Սարգսյան
դեկտեմբերի 5, 1991 — հոկտեմբերի 20, 1992 		Վազգեն Մանուկյան
հոկտեմբերի 20, 1992 — օգոստոսի 21, 1993
Նախորդ Հայաստանի Հանրապետության նախագահի պաշտպանության հարցերի գծով խորհրդական Հաջորդ
Պաշտոնը հիմնադրվել է
 Վազգեն Սարգսյան
հոկտեմբերի 20, 1992 — մարտի 5, 1993 		Վազգեն Մանուկյան
Նախորդ ՀՀ Պետական նախարար Հաջորդ
Պաշտոնը հիմնադրվել է
 Վազգեն Սարգսյան
մարտի 5, 1993 — մայիսի 17, 1995 		Պաշտոնը վերացվել է
Նախորդ «Երկրապահ կամավորականների միություն» ՀԿ նախագահ Հաջորդ
Պաշտոնը հիմնադրվել է
 Վազգեն Սարգսյան
հուլիս, 1993 — հոկտեմբերի 27, 1999 		Մանվել Գրիգորյան
Նախորդ ՀՀ պաշտպանության նախարար Հաջորդ
Սերժ Սարգսյան,
Միքայել Հարությունյան ժ/պ
 Վազգեն Սարգսյան
հուլիսի 25, 1995 — հունիսի 11, 1999 		Վաղարշակ Հարությունյան
հունիսի 19, 1999 — մայիսի 2, 2000
Նախորդ ՀՀ Վարչապետ Հաջորդ
Արմեն Դարբինյան
ապրիլի 20, 1998 — հունիսի 11, 1999 		Վազգեն Սարգսյան
հունիսի 11, 1999 — հոկտեմբերի 27, 1999 		Արամ Զ. Սարգսյան
նոյեմբերի 2, 1999 — մայիսի 2, 2000
Հայաստանի պաշտպանության նախարարներ
Հայաստանի առաջին հանրապետություն
1918-1920
Անդրկովկասյան ԽՍՖՀ
կամ Հայկական ԽՍՀ
Հայաստան
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ (1988—1994) հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո ։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վազգեն_Սարգսյան&oldid=9469158» էջից