Ոսկան Երևանցի

Ոսկան Երևանցի
Ծնվել է	1614
Ծննդավայր	Նոր Ջուղա
Մահացել է	1674
Մահվան վայր	Մարսել, Ֆրանսիա
Մասնագիտություն	տպագրիչ, լեզվաբան, վարդապետ և հրատարակիչ
Աշխատավայր	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին
Voskan Yerevantsi Վիքիպահեստում

Ոսկան Երևանցի (նաև՝ Ոսկան Ջուղայեցի, Ղլիճենց, Ոսկան վարդապետ, 1614, Նոր Ջուղա - 1674, Մարսել, Ֆրանսիա), հայ արքեպիսկոպոս, տպագրիչ-հրատարակիչ, մշակութային գործիչ, լեզվաբան։

Կենսագրություն

Նախնական կրթությունն ստացել է Նոր Ջուղայի ծխատեր քահանայի մոտ, ապա հաճախել Խաչատուր Կեսարացու Ամենափրկիչ վանքի դպրոցը, այնուհետև Երևանում Խաչատուր Կեսարացու և Սիմեոն Ջուղայեցու հետ աշակերտել Մելքիսեդ Վժանեցուն։ Մոտ 1634 թվականին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով Նոր Ջուղայից եկել է Էջմիածին, Ուշիի Ս. Սարգիս վանքում նշանակվել վանահայր։ Էջմիածնում Ոսկան Երևանցին ծանոթացել է Դոմինիկյան վանական, գիտնական Պաուլո Պիրոմալլիի հետ, որը Հայաստան էր եկել Աստվածաշնչի հայերեն բնագիրը լատիներեն Վուլգատային հարմարեցնելու հանձնարարությամբ։ Ոսկան Երևանցին նրանից սովորել է լատիներեն, փիլիսոփայություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, փոխադրել լատիներեն քերականության մի դասագիրք, ապա հարմարեցրել գրաբարին, դարձրել լատիներեն կաղապարով գրաբարի քերականության դասագիրք, լատիներենից կատարել մի շարք թարգմանություններ։

Ոսկան Երևանցու կողմից խմբագրված «Ելից Գիրք» (Աստվածաշունչ) գիրքը

Ոսկան Երևանցին, իր հետ ունենալով Հակոբ Դ Ջուղայեցու հանձնարարականը, 1662 թվականին մեկնել է Եվրոպա՝ Աստվածաշունչը հայերեն հրատարակելու։ Նախ գնացել է Լիվոռնո, ապա՝ Հռոմ, որտեղ ջանացել է Վատիկանից ստանալ Հռոմում կամ Իտալիայի որևէ քաղաքում Աստվածաշունչը տպագրելու թույլտվություն։ Սակայն նրա բոլոր ջանքերն ի դերև են անցել, և նա մեկնել է Ամստերդամ, 1664 թվականի աշնանը ստանձնել Ամստերդամի Սուրբ Էջմիածնի և Սուրբ Սարգսի անվան տպարանի (1660 թվականին հիմնել էր Մատթեոս Ծարեցին) տնօրինությունն ու ձեռնարկել Աստվածաշնչի տպագրության նախապատրաստական աշխատանքները։ Փորագրիչներին պատվիրել է նոտրգիր, նոր տեսակի գլխատառեր և թռչնագրեր, բնագիրը պատրաստել տպագրության ու իր աշակերտներ Կարապետ Անդրիանացու և Օհան Երևանցու հետ սկսել տպագրությունը։ Տպագրության համար իբրև հիմք-բնագիր, ամենայն հավանականությամբ, օգտագործել է Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորի անունով հայտնի գրչագիր Աստվածաշունչը, որը գրվել էր 1295 թվականին՝ Հեթում Բ-ի պատվերով (Մատենադարան, ձեռ. դ 180)։ Այս բնագիրը Ոսկան Երևանցին խմբագրել է ըստ Վուլգատայի, տպագրության ընթացքում թարգմանել և ավելացրել Հին կտակարանի մի քանի գրքեր, որոնք չեն եղել հայերեն Աստվածաշնչում (և նրա կանոնում)։ Տպագրելիս փորձել է միջին դիրք գրավել դասական հայերեն բնագրի և Վուլգատայի միջև, որպեսզի այն ընդունելի լիներ հայոց տարբեր դավանական համայնքների համար, որոնց նա լատիներեն գրքի փոխարեն առաջարկելու էր հայերենն ու հայատառը։

Ոսկանյան Աստվածաշունչը տպագրվել է 2 տարի 7 ամսում (1666 մարտի 11-1668 հոկտեմբերի 13)։ Տպագրությունը կատարված է վարպետորեն։ Անվանաթերթերը կազմված են չորս փայտափորագիր կտորներից, աջ և ձախ զարդանկարների մեջ Հավատ և Հույս խորհրդանշանները ներկայացնող մարդկային կերպարանքներ են։ Աստվածաշունչ բառը թռչնագրով է, կազմը՝ կարմիր կաշեպատ, հաստ տախտակից։ Բանիմացորեն կիրառված են հայկական առոգանության գրեթե բոլոր հիմնական նշանները, գործածված են յոթ տեսակ տպագրատառեր (խոշոր և փոքր զարդագիր, խոշոր և փոքր գլխագիր, խոշոր և փոքր բոլորգիր, Ոսկանի նոտրգիր)։ Գրեթե բոլոր նկարները գերմանացի Քրիստոֆել վան Զիխեմ կրտսերի փորագրություններն են, որոնք կատարվել են Ռաֆայելի, Ալֆրեդ Դյուրերի, Հենդրիկ Գոլցիուսի և եվրոպական ուրիշ նշանավոր վարպետների հայտնի նկարներից։

Ամստերդամում Ոսկան Երևանցին հրատարակել է 14 անուն գիրք՝ Նոր կտակարան (1668), Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» (1669), «Տօնացոյց» (1669), Շարակնոց (1664–65, 1669) և այլն։ Նա մտադրվել էր Ֆրանսիայի որևէ քաղաքում տպարան հիմնել։ Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XIV-ը տվել է նրան այդ իրավունքը՝ պայմանով, որ հրատարակվելիք գրքերը հակառակ չլինեն կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքին։ Սակայն Ոսկան Երևանցին չի հաշտվել այն մտքին, որ պետք է «սրբագրվեր» իր Ժամագիրքը, Մաշտոցը՝ «հռոմեական կրոնի վարդապետությանը» հակառակ չերևալու համար։ Նա Ֆրանսիայից անցել է Իտալիա, կանգ առել Լիվոռնոյում, այնտեղ տպագրել «Պարտէզ հոգևոր» (1670) և Ռոբերտոս Բելարմինոսի «Վարդապետութիւն քրիստոնէական» (1670) թարգմանական գրքերը։ Այստեղ նյութական աջակցություն չգտնելով՝ տպարանը փոխադրել է Մարսել՝ ընկերանալով քահանա Համազասպյանի հետ, որը, սակայն, հետագայում մեծ անախորժություններ է պատճառել նրան։ Տեղի կաթոլիկ հոգևոր իշխանությունը Հռոմից կարգադրություն է ստացել հետևել Ոսկան Երևանցու հրատարակություններին։ Նրանից պահանջել են հաերեն ու լատիներեն գրված «հավատո դավանության» գրություն և հայտնել, որ գրաքննվելու են նրա տպարանում հրատարակվող գրքերը։ Չնայած այդ ամենին, նա որոշել է «Հայաստանեայց եկեղեցու ծեսերուն» հակառակ որևէ բան չտպագրել։ Բայց նրա գործընկեր Համազասպյան քահանան այդ մասին տեղեկացրել է իշխանությանը։ Սկսվել է գործի քննություն։ Ոսկան Երևանցին հուսալքված անկողին է ընկել ու մահացել։ Ոսկանյան տպարանը գործել է քառորդ դար։ Այդ ընթացքում Ամստերդամում, Լիվոռնոյում, Մարսելում տպագրվել են 40 անուն կրոնաեկեղեցական և աշխարհիկ բարձրորակ տպագրությամբ հայերեն գրքեր։

Իր ինքնակենսագրությունը՝ «Պատմութիւն Վարդապետին Ոսկանայ Երևանցւոյ և կենցաղավարութիւն նորին» վերնագրով ժամանակին հրատարակել է իր ձեռքով Առաքել Դաւրիժեցու «Գիրք Պատմութեան» (Ամստերդամ, 1669) աշխատության վերջում, որպէս գրքի ԾԷ գլուխ։ 1666-1668 թթ. Ամստերդամում տպագրել է հայերեն Աստվածաշունչ մատյանը, որը համարվում է հայ հին տպագրության լավագույն նմուշներից մեկը։ Մինչև 1669 թ. լույս է ընծայում Մովսես Խորենացու «Աշխարհացույց»-ը, Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեան»-ը, Վարդան Այգեկցու առակները և այլն։ Տպագրական գործունեություն է ծավալել նաև Լիվոռնոյում և Մարսելում։

Աշխատություններ

• Ոսկան Երևանցու հրատարակություն՝ Աստուածաշունչ, Ամստերդամ, 1666։ Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine
• Կտակ Ոսկան վարդապետ Երեւանցու
• Միրզոյան Գ. Կ., Ոսկան Երևանցու «Յաղագս միութեան եւ միավորութեան. նոյնք են եթէ զանազանք » փիլիսոփայական աշխատությունը - Պատմա-բանասիրական հանդես, 1971, № 3, стр. 165-173

Ոսկան Երևանցու տպագրած գրքերը

• Շարակնոց, Յամսդէլօտամ, 1664-1665։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Քերականութիւն, Ամստէրդամ, 1666։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Աստուածաշունչ, Ամստերդամ, 1666։(չաշխատող հղում)
• Մաշտոց, Յամսթէլօտամ, 1667։(չաշխատող հղում)
• Գիրք աշխարհաց և առասպելաբանութեանց, Յամսթէլօտամ, 1668։(չաշխատող հղում)
• Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Յամսթէլօտամ, 1669։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Շարակնոց, Յամսդէլօտամ, 1669։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
• Գիրք Սաղմոսաց Դաւթի, Մարսիլիա, 1673։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine

Գրականություն

• Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
• Քոլանջեան Ս. Ե., Հեթում Բ.ի ձեռագիրը և Ոսկանին հրատարակութիւնը,- «Էջմիածին», 1966, թ. 11-12, էջ 98-129։
• Գալայճեան Ա., Ոսկան Երևանցի հայ տպագրութեան մեծ երախտաւորը,- «Սիոն», 1966, թիւ 2-3, էջ 89-104։
• Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Ոսկանի «Մաշտոցը», - «Բազմավէպ», 1966, թիւ 11-12, էջ 284-291։
• Հ. Պօղոս Անանեան, Ոսկան Վրդ.ի նամականին,- «Բազմավէպ», 1966, թիւ 11-12, էջ 293-308, 1967, թիւ 6-8, էջ 130-134։
• Կարապետ եպս. Ամատունի, Ոսկան վրդ. Երևանցի և իր ժամանակը. Լուսաւոր էջ մը ԺԷ. դարու հայ եկեղեցական պատմութենէն, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1975 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 9)։
• Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Հայ տպագրութիւնը և Հռոմ (ԺԷ դար), Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1989 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 29)։
• Ղուկասյան Հովհաննես, Ոսկան Երևանցի. Պատմավեպ։ Երևան, Սովետ. գրող, 1988.-544 էջ։
• Ն. Ա. Ոսկանյան, Ք. Ա. Կորկոտյան, Ա. Մ. Սավալյան, Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին. Հայ հնատիպ գրքի մատենագիտություն, Երևան, 1988։
• Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երևան, 2012։
• Raymond H. Kévorkian, Le livre imprimé en milieu arménien ottoman aux XVIe-XVIIIe siècles,- Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 19994 87-88/septembre, pp. 173-185.
• Raymond H. Kévorkian, Catalogue des «incunables» arméniens, 1511-1695 ou Chronique de l'imprimerie arménienne, avec Jean-Pierre Mahé, Genève: P. Cramer. 1986.
• Raymond H. Kévorkian, Le livre arménien à travers les âges, avec Jean-Pierre Mahé, Catalogue de l'Exposition Marseille 1985.
• Lane, John A., The Diaspora of Armenian Printing 1512-2012, Amsterdam: Special Collections of the University of Amsterdam, 2012.
• Vrej Nersessian, Catalogue of Early Armenian Books, 1512-1850, The British Library, 1980. ISBN 0904654354

Արտաքին հղումներ

• Ո՞վ էր Ոսկան Վարդապետը
• 12-13 Հոկտեմբեր 1668ին, Ամսթերտամի մէջ, աւարտեցաւ առաջին տպագրութիւնը հայերէն Աստուածաշունչին Արխիվացված 2014-01-03 Wayback Machine
• Արամայիս Միրզախանյան, Հայ տպագրության 500–ամյակը և Նոր-Ջուղայի հայոց տպարանի դերը(չաշխատող հղում)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո:

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ոսկան Երևանցի» հոդվածին։