Ֆենոմենոլոգիական հոգեբանություն

Ֆենոմենոլոգիական հոգեբանություն, հոգեբանական ուղղություն՝ հիմնված ֆենոմենոլոգիայի գաղափարների և մեթոդների վրա, նպատակն է գիտակցության, մարդու սուբյեկտիվության և ապրումների նկարագրական ուսումնասիրությունը։

Ֆենոմենոլոգիական հոգեբանության փիլիոսոփայական հիմքը կազմում են Էդմունդ Հուսերլի, ինչպես նաև նրա աշակերտների՝ Ժան-Պոլ Սարտրի, Մորիս Մերլո-Պոնտի և այլոց գաղափարները։ Հոգեբանության այս ուղղությունը հաճախ դիտարկվում է որպես այլ ուղղությունների՝ էքզիստենցիալ հոգեբանության (այստեղից էլ՝ «էքզիստենցիալ-ֆենոմենոլոգիական հոգեբանություն» անվան տարածումը) և հումանիստական հոգեբանության բաղկացուցիչ։

Ֆենոմենոլոգիական ուղղությունն ընդգծում է այն գաղափարը, որը մարդու վարքը կարելի է հասկանալ միայն նրա սուբյեկտիվ ընկալման և իրականության ճանաչման տերմիններով։ Ֆենոմենոլոգները ենթադրում են, որ մարդու ներքին համակարգը կամ իրականությունը ճանաչելու սուբյեկտիվ ընդունակությունը կարևոր դեր է խաղում մարդու արտաքին՝ վարքային դրսևորումների որոշման համար։ Միաժամանակ, այս ուղղությունը ժխտում է այն գաղափարը, որ շրջապատող աշխարհը գոյություն ունի որպես բոլորի համար անփոփոխ իրականություն։ Նյութական կամ օբյեկտիվ իրականությունը մարդու կողմից գիտակցականորեն ընկալվող և մեկնաբանվող իրականություն է՝ ժամանակի տվյալ պահին։ Այս դրույթը կարևորագույնն է անձի ֆենոմենոլոգիական մոտեցման մեջ։

Ֆենոմենոլոգիական ուղղությունը բնութագրող մյուս կարևոր դրույթն այն է, որ մարդիկ ընդունակ են որոշելու իրենց ճակատագիրը, նրանք ազատ են՝ որոշելու, թե ինչպիսին պետք է լինի իրենց կյանքը՝ բնածին ընդունակությունների և սահմնափակումների համտեքստում։ Այն, որ ինքնորոշումը մարդկային բնության էական մասն է, իր հերթին, հանգեցնում է այն եզրակացությանը, որ մարդիկ վերջնարդյունքում պատասխանատու են այն բանի համար, ինչ իրենցից ներկայացնում են։

Անձի ֆենոմենոլոգիական ուղղությունը բնութագրող վերջին դրույթն այն է, որ մարդիկ իրենց հիմքում բարի են և օժտված կատարելագործման ձգտմամբ։ Մասնավորապես ենթադրվում է, որ նրանք անխուսափելիորեն շարժվում են ինքնավստահության, հասունության ուղղությամբ։ Մարդու ներքին հնարավորությունների իրացման գործընթացը և անձնային պոտենցիալի վրա կենտրոնացածվածությունը հատուկ արտացոլում է մարդկության նկատմամբ դրական և լավատեսական հայացքը։

Հոգեբանության և հոգեբուժության մեջ ֆենոմենոլոգիայի սկզբունքներինև մեթոդներին դիմել են Ռոլո Մեյը, Ֆրեդերիկ (Ֆրից) Պերլսը, Կարլ Ռոջերսը , Ջեյմս Բյուջենտալը, Յուջին Ջենդլին։

Կարլ Ռոջերս. ֆենոմենոլոգիական տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսի տեսության մեջ փորձ է արվում հասկանալու, թե ինչպես է մարդն ընկալում աշխարհը։ Նա մեծ ուշադրություն է դարձնում ինքնության կոնցեպցիային և նրա հետ կապված ապրումներին, ընդգծում մարդկանց անձնային աճին նպաստող ձգտումների կարևորությունը։

Իր կլինիկական դիտարկումների ընթացքում Ռոջերսը եզրակացրել է, որ մարդու էությունը կողմնորոշված է դեպի առաջ՝ որոշակի նպատակների, նա կառուցողական է, իրատեսական։ Նա մարդուն համարում է ակտիվ էակ՝ կողմնորոշված դեպի որոշակի նպատակ և ընդունակ՝ հասնելու իր այդ նպատակներին։

Ռոջերսն, իհարկե, ընդունում էր, որ մարդիկ երբեմն ունենում են չար և կործանարար զգացումներ, անոմալ իմպուլսներ, պահեր, երբ իրենց պահում են իրենց ներքին բնությանն անհամապատասխան։ Երբ մարդիկ ամբողջությամբ են գործառնում, երբ նրանց ոչինչ չի խանգարում իրենց ներքին բնությունը դրսևորելու, նրանք ներդաշնակ են իրենց և ուրիշների հետ։ Նա հաստատում էր «կառուցողական իրացման» նկատմամբ մարդկանց բնածին հնարավորությունների զարգացումը։ Նա պնդում էր, որ ամբողջ մարդկությունն օժտված է միտմամբ՝ շարժվելու անկախության, սոցիալական պատասխանատվության, հասունության և կրեատիվության նկատմամբ։

Ֆենոմենոլոգիական ուղղությունն անհատի համար իրական է համարում այն, ինչը գոյություն ունի մարդու ներքին համակարգի կոորդինատների կամ սուբյեկտիվ աշխարհի սահմաններում, որը ներառում է այն ամենն, ինչը գիտակցվում է ժամանակի ցանկացած պահին։ Դրանից հետևում է, որ սուբյեկտիվ ընկալումն ու ապրումները ոչ միայն ներկայացնում են մարդու անձնային իրականությունը, այլև հիմք են կազմում գործողությունների համար։ Ֆենոմենոլոգիական տեսանկյունից՝ մեզնից յուրաքանչյուրն արձագանքում է իրադարձություններին այն բանի համապատասխան, թե ինչպես ենք սուբյեկտիվորեն ընկալում նրանք։

Ֆենոմենոլոգիական հոգեբանությունն առաջ է քաշում այն հիմնական դրույթը, որ ֆենոմենների հոգեբանական իրականությունը բացառապես այն բանի ֆունկցիան է, թե ինչպես են դրանք ընկալվում մարդու կողմից։ Մարդու զգացումն իրականության ուղղակի արտացոլում չէ. իսկական իրականությունն այն իրականությունն է, որը դիտում և մեկնաբանում է արձագանքող օրգանիզմը։ Հետևաբար, ըստ Ռոջերսի՝ յուրաքանչյուր մարդ մեկնաբանում է իրականությունն իր սուբյեկտիվ ընկալմանը համապատասխան և նրա ներաշխարհը մեծ չափով հասանելի է հենց միայն իրեն։ Ռոջերսը խուսափել է որևէ եզրակացություն կատարել «օբյեկտիվ իրականության» բնույթի վերաբերյալ։ Նրան հետաքրքրում էր միայն հոգեբանական իրականությունը, այսինքն այն, թե ինչպես է մարդն ընկալում և մեկնաբանում իր զգայություններով ստացված ցանկացած ինֆորմացիա։

Անձի տեսության ֆենոմենոլոգիական ուղղության համար մեծ նշանակություն ունի այն, որ մարդու վարքի հասկացումը կախված է նրա՝ իրականության սուբյեկտիվ ընկալման ուսումնասիրությունից։ Եթե ցանկանում ենք բացատրել, թե ինչ է մարդը մտածում, զգում և ինչու է պահում իրեն տվյալ ձևով, անհրաժեշտ է հասկանալ նրա ներաշխարհը։ Միայն սուբյեկտիվ փորձն է բանալի վարքի հասկացման համար։ Դրա համար էլ հոգեբանական հետազոտության առավել կարևոր ասպեկտ է մարդու սուբյեկտիվ ապրումների ուսումնասիրությունը. չէ՞ որ վերջնարդյունքում միայն այդ ապրումներն են պատասխանատու վարքի համար։ Դա հենց ֆենոմենոլոգիական իրականությունն է, որը պետք է փորձենք հասկանալ և վերլուծել։

Սուբյեկտիվ փորձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փորձի կապը վարքի հետ ֆենոմենոլոգիական տեսության էական դրույթն է։ Ըստ Ռոջերսի՝ մարդու վարքը չի կարելի հասկանալ՝ րդիմելով նրա կողմից իրադարձությունների մեկնաբանությանը։ Խոսելով վարքի կանխատեսման մասին՝ Ռոջերսը պնդում է, որ մարդը գործում է իր կողմից տվյալ պահին տեղի ունեցող իրադարձությունների ընկալման համապատասխան, ավելի շուտ պետք է խոսել իրավիճակի մեկնաբանման և նրա անհատական նշանակության մասին, ինչը կարգավորում է վարքը։

Հետևաբար, ոչ ոք ամբողջությամբ չի կարող հիմնավորել, որ իրականության իր զգացումն առավել ճշմարիտ է, քան ուրիշինը, ոչ ոք իրավունք չունի իր իրականությունը հակադրելու ուրիշների իրականությանը։ Վարքը որոշված չէ անցյալի իրադարձություններով. անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպիսին է մարդն ընկալում իր շրջապատն «այստեղ և հիմա»։ Անցած իրադարձությունների մեր ակտուալ մեկնաբանությունը, այլ ոչ թե նրա փաստացի հանգամանքներն են ազդում մեր ներկա վարքի վրա։

Այս ոչ պատմական տեսանկյունից՝ պարտադիր չէ հետևել հեռավոր անցյալին, որպեսզի իմանալ, թե ինչու է մարդն իրեն այս կամ այն կերպ պահում ներկայում։ Իհարկե, Ռոջերսն ընդունում է, որ անցած փորձն ազդում է ներկա իրադարձությունների ընկալման վրա։ Սակայն, նա պնդում է, որ վարքի վրա ազդում է ակտուալ ընկալումն ու մեկնաբանությունը։ Ավելին, Ռոջերսը ենթադրում է, որ վարքի վրա էապես ազդում է այն, թե ինչպես եմ մարդիկ կանխատեսում իրենց ապագան։ Այս կերպ, Ռոջերսը նախընտրում է այն գաղափարը, որ անձին պետք է ուսումնասիրել «ներկա-ապագա» համատեքստում։

Եվ, վերջապես ըստ Ռոջերսի՝ վարքը կարելի է հասկանալ միայն, եթե դիմենք ամբողջական մարդուն։ Այսինքն, նա ընդունում է անձի նկատմամբ հոլիստական տեսանկյունը. պատկերացում այն մասին, որ մարդն իրեն պահում է որպես ինտեգրալ օրգանիզմ, և այդ միասնականությունը պետք չէ հանգեցնել նրա անձի բաղկացուցիչ տարրերին։

Կյանքի ղեկավարող դրդապատճառ. ինքնաիրացման ձգտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու բնության վերաբերյալ դրական տեսության հետ մեկտեղ՝ Ռոջերսն առաջադրել է այն վարկածը, որ ամբողջ վարքը ոգեշնչվում և կարգավորվում է որոշակի միավորող դրդապատճառով, որը նա անվանել է ակտուալացման միտում. «օրգանիզմին հատուկ միտում՝ զարգացնելու իր բոլոր ընդունակությունները անձը պահպանելու և զարգացնելու համար»։ Այս կերպ, մարդու կյանքի կարևորագույն դրդապատճառը ինքն իրեն ակտուալացնելը, այսինքն՝ պահպանելն ու զարգացնելն է, իր անձի լավագույն որակները դուրս բերելը։ Այս ֆունդամենտալ միտումը միակ մոտիվացիոն կոնստրուկտն է՝ առաջադրված Ռոջերսի կողմից։ Նա կարծում է, որ չի կարելի մարդու վարքի պատճառները բացատրել՝ օգտագործելով այնպիսի հիպոթետիկ դրդապատճառներ, ինչպիսիք են քաղցը, սեռական մղումը, անվտանգությունը։ Այսպես, օրինակ, հոգեբանությունն, ավանդաբար, քաղցը դիտարկում է որպես առանձին հակում կամ դրդապատճառ։ Ռոջերսի հայացքների համակարգում քաղցը միայն մարդու գոյության հիմքում ընկած տիրապետող դրդապատճառի առանձնահատուկ արտահայտումներից մեկն է՝ անհրաժեշտ ինքնապահպանման համար։

Ռոջերսը ենթադրում է, որ նշանակալից արտաքին սահմանփակումների կամ անտագոնիստական ազդեցությունների բացակայության դեպքում ակտուալացման միտումն իրապես կարտահայտվի վարքի բազմազան ձևերի միջոցով։ Մի քանի էական հատկանիշներ որոշում են ակտուալացման՝ որպես «մարդու օրգանիզմում էներգիայի կենտրոնական աղբյուրի» միտումը։ Առաջինն՝ այն սկիզբ է առնում օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական գործընթացներից. այսինքն՝ կենսաբանական փաստ է, ոչ թե հոգեբանական միտում։ Օրգանիզմային մակարդակում իրացման միտումն արտահայտվում է ոչ միայն օրգանիզմի պահպանման մեջ՝ պահանջմունքների բավարարման տեսանկյունից, այլև զարգացնում է օրգանիզմն՝ ապահովելով օրգանների և մարմնի ֆունկցիաների էվոլյուցիան և տարբերակումը, նրա աճն ու անընդհատ վերականգնումը։ Իսկ մոտիվացիոն ուժը, որով իրացման միտումն ազդում է հոգեկան գործընթացների վրա, առավել մեծ նշանակություն ունի։ Իրացման միտումն ակտիվ գործընթաց է, որը պատասխանատու է այն բանի համար, որ օրգանիզմը միշտ ձգտում է որևէ նպատակի։ Այն մարդուն տանում է ինքնավարության և ինքնաբավության։

Իրացման միտումը ոչ միայն ուղղված է լարվածության թուլացմանը (կենսական գործընթացների պահպանում, հարմարավետություն, հանգիստ)։ Այն նաև նախատեսում է լարվածության ուժեղացում։ Ռոջերսը ենթադրում է, որ վարքը դրդապատճառված է զարգանալու և բարելավելու պահանջմունքով։ Մարդուն կառավարում է աճի գործընթացը, որում անձնային պոտենցիալը բերվում է իրացման։ Դրա հետ մեկտեղ, Ռոջերսը պնդում է, որ կառուցողական կենսաբանական միտումն ընդհանուր է կյանքի բոլոր ձևերի համար. այն հատուկ է ոչ միայն մարդկանց, այլև կենդանիներին, ինչպես և ամբողջ կենդանականին. «դա կայնքի էությունն է»։

Իրացման միտումը կարելի է բնութագրել որպես ցանկություն՝ հասնելու կամ ավարտելու այն, ինչը մարդու կյանքը դարձնում է առավել բազմազան կամ բավարված։ Մարդկանց ամբողջ վարքն ուղղված է իրենց կոմպետենտության կամ ակտուալացման բարձրացմանը։

Ռոջերսի համար ամբողջ կենսափորձը գնահատվում է այն տեսանկյունից, թե ինչքանով է այն ծառայում իրացման միտմանը։ Այս դիրքորոշումն արտահայտվում է այլ տերմինով, որը նա անվանել է օրգանիզմի գնահատողական գործընթաց. մարդիկ փնտրում և դրականորեն գնահատում են այն ապրումները, որոնք նրանք ընկալում են որպես իրենց անձին կամ զարգացմանը նպաստող։ Մարդիկ բավարարվածության զգացում են ապրում այդպիսի դրական ապրումներից։ Եվ, ընդհակառակը, նրանք խուսափում և գնահատում են բացասական այն ապրումները, որոնք ընկալում են որպես իրենց իրացմանը հակասող կամ խոչընդոտող։ Օրգանիզմային գնահատողական գործընթացը մարդկանց թույլ է տալիս գնահատել ապրումներն այն բանի տեսանկյունից, թե ինչքանով են նրանք նպաստում իրացման միտմանը կամ խոչընդոտում նրան։

Ռոջերսի տեսության համատեքստում ինքնաիրացման միտումը մարդու կողմից իր ամբողջ կյանքի ընթացքում իր պոտենցիալի իրացման գործընթացն է՝ ամբողջությամբ գործառնող անձ դառնալու նպատակով։ Փորձելով հասնել դրան՝ մարդն ապրում է իր կյանքն իմաստներով, որոնումներով լցված։ Դրա հետ մեկտեղ, ինքնաիրացվող մարդն ապրում է էքզիստենցիալ կերպով՝ վայելելով կյանքի յուրաքանչյուր պահ և ամբողջությամբ մասնակցելով նրան։ Մարդկությունն իր հիմքով ակտիվ է և ինքնաիրացվող՝ իր սեփական բնության շնորհիվ։

Պետք է նշել, որ ինքնաակտուալացումը, որպես այդպիսին, կատարյալի վերջնական վիճակ չէ. ոչ մի մարդ չի դառնում ամբողջությամբ ինքնաիրացված, նրա մոտ մնում է տաղանդ զարգանալու համար, կատարելագործման հմտություններ, առավել գործուն և ընդունված միջոցներ կենսաբանական պահանջմունքների բավարարման համար։ Իհարկե, կարելի է խոսել մարդկանց մասին, ովքեր հասել են ավելի մեծ ինքնաիրացման, քան ուրիշները, նրանք ավելի հեռու են հասել ամբողջական, ինքնավար և ստեղծագործական գործառնման մեջ։

Ես-կոնցեպցիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ես-կոնցեպցիա» հասկացությունը որոշիչ է Ռոջերսի մոտեցման մեջ։ Փաստացի, ինքնության կոնստրուկտը ռոջերսյան տեսության անբաժանելի մասն է, ուստի որոշ հոգեբաններ այն սահմանում են որպես «Ես-տեսություն»։ Ըստ Ռոջերսի՝ ինքնությունը մարդու փորձի նշանակալից բաղկացուցիչն է։ Ինքնությունը կամ Ես-կոնցեպցիան սահմանվում է որպես «կազմակերպված, հաջորդական կոնցեպտուալ գեշտալտ՝ կազմված «Ես»-ի հատկությունների ընկալումներից կամ կյանքի տարբեր ասպեկտների և այլ մարդկանց հետ «Ես»-ի փոխհարաբերությունների ընկալումներից։ Այդ գեշտալտը հասանելի է գիտակցման, թեև պարտադիր չէ լինի գիտակցվող»։

Այս կերպ, «Ես»-ը ֆենոմենալ դաշտի կամ մարդու ընկալման դաշտի տարբերակված մասն է, որը կազմված է Ես-ի գիտակցական ընկալումներից և արժեքներից։ Ես-կոնցեպցիան նշանակում է մարդու կոնցեպցիան այն մասին, թե ինչ է նա իրենից ներկայացնում։ Ֆենոմենոլոգիական ուղղության համաձայն՝ Ես-կոնցեպցիան հաճախ արտացոլում է այն, թե ինչպես ենք մենք տեսնում մեզ՝ կապված տարբեր դերերի հետ, որոնք մենք «խաղում ենք» կյանքում։ Այս դերային կերպարները ձևավորվում են մարդկանց միջև առավել բարդացող փոխազդեցությունների արդյունքում։ Հետևաբար, Ես-կոնցեպցիան կարող է ներառել Ես-կերպարների որոշակի հավաք։

Ես-կոնցեպցիան ներառում է ոչ միայն մեր ընկալումն այն մասին, թե ինչպիսին ենք մենք, այլ նաև այն, թե ինչպիսին ենք մենք ենթադրում, որ պետք է լինենք կամ կցանկանայինք լինել։ «Ես»-ի այս վերջին բաղադրիչը կոչվում է Ես-իդեալական։ Ըստ Ռոջերսի՝ Ես-իդեալականն արտացոլում է այն ատրիբուտները, որը մարդը կցանկանար ունենալ, բայց դեռ չունի։ Դա «Եսն է», որը մարդն առավել գնահատում է և որին ձգտում է։

Ես-կոնցեպցիան բխում է ընկալման ընդհանուր կանոններից և սկզբունքներից։ Դա նշանակում է, որ «Ես»-ի կառուցվածքը գործում է ընկալման այնպիսի գործընթացներով, ինչպիսիք են ֆիգուրա-ֆոն, ավարտում կամ նմանություն։ Ես-կոնցեպցիան իր բնույթով տարածական է և իրենից ներկայացնում է «Ես»-ի ընկալման կազմակերպված, տրամաբանորեն հետևողական և ինտեգրալ համակարգ։ Այսպես, օրինակ, թեև «Ես-ը» անընդհատ փոխվում է նոր փորձի արդյունքում, այն միշտ պահպանում է ամբողջական համակարգի, գեշտալտի որակը։ Կարևոր չէ, թե ինչքանով են մարդիկ փոխվում ժամանակի ընթացքում, նրանց մոտ միշտ պահպանվում է ներքին զգացում, որ նրանք ժամանակի ցանկացած պահի մնում են նույնը։

Ըստ Ռոջերսի՝ Ես-կոնցեպցիայի համար, որում ներառված են նաև անգիտակցական գործընթացներ, չի կարելի տալ աշխատանքային սահմանում, և հետևաբար, այն չի ենթարկվում գիտական հետազոտության։

Ես-կոնցեպցիայի զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի տարբերություն Զիգմունդ Ֆրոյդի, Ալֆրեդ Ադլերի և Էրիկ Էրիկսոնի՝ Ռոջերսը զարգացման կրիտիկական փուլերի հատուկ սխեմա, որոնցով անցնում են մարդիկ Ես-կոնցեպցիայի ձևավորման գործընթացով։ Նա կենտրոնացած էր այն փաստի վրա, որ այլ մարդկանց կողմից անհատին տրված գնահատականը՝ հատկապես վաղ մանկության տարիքում, նպաստում է ինքն իր մասին դրական կամ բացասական կերպարի ձևավորմանը։

Սկզբնապես, նորածինն ընկալում է բոլոր ապրումները չտարբերակված. լինի դա մարմնի զգայություն կամ արտաքին ազդակ։ Նորածինն իրեն չի գիտակցում որպես առանձին էակ, դրա համար էլ նա տարբերություն չի դնում այն բանի միջև, թե ինչն է «իմը» և «ոչ իմը»։ Հետևաբար, նորածնի համար ինքնությունը ֆիկցիա է, գոյություն չունի, առկա է միայն ամբողջական, չտարբերակված, ամեն ինչ ընդգրկող ֆենոմենալ դաշտ։ Այնուամենայնիվ, տարբերակման ընդհանուր միտման արդյունքում, որն իրացման գործընթացի բաղկացուցիչն է, երեխան աստիճանաբար սկսում է տարանջատել իրեն մնացած աշխարհից։ Ֆենոմենալ դաշտի տարբերակման այդ գործընթացը բացատրում է մարդու Ես-կոնցեպցիայի ծագումը Ռոջերսի տեսության մեջ։

Ըստ Ռոջերսի՝ այն ժամանակ, երբ «Ես»-ը միայն ձևավորվում է, կարգավորվում է բացառապես օրգանիզմային գնահատողական գործընթացով։ Այլ կերպ ասած, երեխան գնահատում է յուրաքանչյուր նոր ապրում այն տեսանկյունից, թե արդյո՞ք այն նպաստում կամ խոչընդոտում է իրացման նրա բնածին միտմանը։ Որոշակիորեն, օրգանիզմային գնահատողական գործընթացը վերահսկող համակարգ է, որը նպաստում է երեխայի պահանջմունքների ճիշտ բավարարմանը։ Երեխան գնահատում է իր ապրումներն այն բանի համապատասխան, արդյո՞ք նրան դուր են գալիս դրանք, թե ոչ, հաճույք են պատճառում, թե հակառակը։ Այսպիսի գնահատումը բխում է նրա՝ անմիջական ապրումների նկատմամբ սպոնտան ռեակցիայից։

Ես-կառուցվածքը ձևավորվում է շրջապատի հետ փոխազդեցության արդյունքում, մասնավորապես նշանակալից ուրիշների։ Այլ կերպ ասած, այն չափով, որքանով երեխան դառնում է սոցիալապես ընկալունակ, և ձևավորվում են նրա կոգնիտիվ և պերցեպտիվ գործընթացները. նրա Ես-կոնցեպցիան ավելի է տարբերակվում և բարդանում։ Հետևաբար, մեծ չափով Ես-կոնցեպցիայի բովանդակությունը սոցիալիզացիայի գործընթացի արդյունք է։ Այստեղից էլ բխում են Ես-կոնցեպցիայի զարգացման համար կարևոր պայմաններ։

Դրական ուշադրության պահանջմունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսի կարծիքով, յուրաքանչյուր մարդու համար կարևոր է, որ իրեն սիրեն և ընդունեն ուրիշները։ Դրական ուշադրության այդ պահանջմունքը համընդհանուր է, զարգանում է որպես «Ես»-ի ծագման գիտակցում, այն կայուն է։ Առաջին անգամ, այն դրսևորվում է որպես նորածնի՝ սիրո և հոգատարության պահանջմունք։ Այն մարդու բավարարվածությունն է, երբ իրեն խրախուսում են ուրիշները, և ֆրուստրացիայի են ենթարկվում, երբ գոհ չեն իրենից։ Դրական ուշադրության հետաքրքիր ասպեկտ է նրա երկկողմանի բնույթը. եթե մարդը կարծում է, որ բավարարում է այլ մարդկանց մոտ դրական ուշադրության պահանջմունքը, ապա նա անխուսափելիորեն զգում է սեփական պահանջմունքի բավարարում։

Ռոջերսի կարծիքով, երեխան գրեթե ամեն ինչ անում է, նույնիսկ զոհում է օրգանիզմային գնահատողական գործընթացը, դրական ուշադրության պահանջմունքի բավարարման համար։ Այս կերպ, երեխայի վարքը կառավարվում է ոչ թե այն բանի հավանականությամբ, որ նրա ապրումները կպահպանեն և կուժեղացնեն նրա Ես-կոնցեպցիան, այլ հավանակնությամբ՝ ստանալու դրական ուշադրություն իր համար նշանակալից ուրիշներից։ Ռոջերսը «Ես»-ի և փորձի անհամապատասխանության այդ վիճակը համարում է առավել լուրջ խոչընդոտ հոգեբանական հասունության զարգացման համար։

Ռոջերսը նաև ենթադրում է, որ մարդիկ պետք է դրականորեն դիտարկեն իրենց։ Դրական ուշադրության պահանջմունքը ձեռքբերովի է, որը դրսևորվում է նրա բավարարման կամ անբավարարման հետ սեփական ապրումների համեմատման արդյունքում։ Իրեն ուղղված դրական ուշադրության զարգացումը երաշխավորում է, որ մարդը կձգտի գործել այնպես, որ և՛ ուրիշները, և՛ ինքը դրական արտահայտվեն իր արարքների մասին։ Հետևաբար, մարդը դժվար թե պահի իրեն Ես-կոնցեպցիային անհամապատասխան, քանի որ չի բավարարի իր նկատմամբ դրական ուշադրության պահանջմունքը։

Արժեքի պայման[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվի առնելով այն փաստը, որ երեխաներն ունեն դրական ուշադրության անհաղթահարելի պահանջմունք, զարմանալի չէ, որ նրանք շատ տպավորվող են և հակված նշանակալից ուրիշների ազդեցությանը։ Կարճ ասած, սոցիալիզացիայի գործընթացի համար բնութագրական է, որ երեխաները սովորում են նրան, որ որոշ արարքներ չի կարելի կատարել, որոշները՝ կարելի է։ Հաճախ ծնողները դրական են վերաբերվում երեխայի ցանկալի վարքին։ Այսինքն՝ եթե երեխաներն իրենց պահում են ցանկալի ձևով, նրանց մոտ առաջանում է դրական ուշադրության փորձ, հակառակ դեպքում՝ այն բացակայում է։ Այս կերպ, ստեղծվում է այն, ինչ Ռոջերսն անվանում է պայմանավորված դրական ուշադրություն կամ արժեքի պայման, որը ճշգրտում է այն հանգամանքները, որոնցում երեխաները կապրեն դրական ուշադրություն։ Պայմանները կարող են շատ բազմազան լինել տարբեր իրավիճակներում, բայց հիմնական սկզբունքը պահպանվում է. «Ես կսիրեմ, կհարգեմ և կընդունեմ քեզ միայն այն դեպքում, եթե դու լինես այնպիսին, ինչպիսին ես եմ քեզ ցանկանում տեսնել»։ Պայմանավորված դրական ուշադրությունը նշանակում է, որ երեխաները ստանում են գովասանք, ուշադրություն, խրախուսանք այն վարքի համար, որը նրանցից սպասում են նշանակալից ուրիշները՝ հատկապես ծնողները։ Փաստացի, տարիների հետ փորձ է ձեռք բերվում, երեխաները մտապահում են, որ եթե իրենց գործողությունները խրախուսվում են ծնողների կողմից, ապա իրենց կգովեն և կսիրեն։ Եվ ընդհակառակը, եթե նրանք գործեն ոչ ճիշտ կամ ծնողների տեսանկյունից անընդունելի, ապա նրանց չեն սիրի ու չեն գնահատի։

Այն, թե ինչպես է մարդը գնահատում իր արժեքը (ինքնահարգանք), կախված է ուրիշների կողմից իրեն առաջադրված պահանջների կատարումից։ Այսպիսի պայմանավորված դրական ուշադրությունը ուրիշների կողմից հանգեցնում է նրան, որ մարդը որոշ հարաբերություններում զգում է իր արժեքը, ուրիշներում՝ ոչ։

Ռոջերսը պնդում է, որ արժեքի պայմանը երեխայի նկատմամբ վնաս է հասցնում նրա կայացմանը՝ որպես ամբողջությամբ գործառնող մարդու, այն պատճառով, որ երեխան փորձում է համապատասխանել ուրիշների ստանդարտներին, այլ ոչ թե որոշել իր համար, թե ինչ է ուզում և հասնել դրան։ Այսպիսի պայմաններում երեխան սկսում է գնահատել իրեն որպես անձի՝ միայն այն գործողությունների, մտքերի, զգացմունքների, արժեքների տեսանկյունից, որոնք խրախուսում և քաջալերում են ստանում։ Երեխան զգում է, որ ինչ-որ առումով իրեն գնահատում են, ինչ-որ առումով՝ ոչ։ Այս գործընթացը հանգեցնում է Ես-կոնցեպցիայի և օրգանիզմային փորձի անհամապատասխանությանը, ինչն ամուր հիմք չէ առողջ անձի զարգացման համար։

Անպայման դրական ուշադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև ակնհայտ է, որ ոչ ոք չի կարող ամբողջությամբ ազատ լինել արժեքի պայմաններից, այնուամենայնիվ, կարելի է տալ կամ ստանալ դրական ուշադրություն՝ անկախ մարդու կոնկրետ վարքի արժեքից։ Դա նշանակում է, որ մարդուն ընդունում և հարգում են նրա համար, որ նա կա՝ առանց որևէ «եթե»-ի, «բայց»-ի։ Այսպիսի անպայման դրական ուշադրությունը կարող է դիտարկվել այն ժամանակ, երբ մարդն իր ուշադրությունն ու սերը տալիս է իր երեխային ոչ թե նրա համար, որ նա կատարել է որևէ հատուկ պայման կամ սպասում, այլ ուղղակի նրա համար, որ իր երեխան է։

Ըստ Ռոջերսի՝ միակ միջոցը չմիջամիտելու երեխայի ակտուալացման միտմանը, նրան անպայման դրական ուշադրություն տալն է։ Դա նշանակում է, որ երեխային սիրում և ընդունում են՝ առանց քննադատության։ Ռոջերսը պնդում էր, որ եթե երեխան զգա միայն անպայման դրական ուշադրություն, ապա «այդ դեպքում չեն զարգանա արժեքի պայմանները, իր նկատմամբ ուշադրությունը կլինի անպայման, դրական ուշադրության և իր նկատմամբ ուշադրության պահանջմունքները կհաստատվեն հոգեբանորեն և ամբողջությամբ կգործառնեն»։

Սակայն, կարևոր է հասկանալ, որ անպայման դրական ուշադրությունը չի նշանակում, որ նշանակալից ուրիշները պետք է խրախուսեն ամեն ինչ, ինչ երեխան ասում կամ անում է։ Բնականաբար, երեխային չպետք է թույլ տալ անել ամեն ինչ, ինչ ուզում է։ Եթե դա այդպես լիներ, շատ քիչ երեխաներ մանկություն կապրեին, քանի որ պաշտպանված չէին լինի իրական վտանգներից։ Իրականում, դա նշանակում է ընտանեկան այնպիսի միջավայրի ստեղծում, որում երեխային գովում և ընդունում են նրա համար, որ նա կա, որը երբեմն կարող է անտանելի լինել, բայց, միևնույն է, սիրելի է։ Այլ կերպ ասած, Ռոջերսը ենթադրում է, որ առավել լավ ծնողական ստրատեգիան երեխայի նկատմամբ այն է, որ եթե երեխան իրեն լավ չի պահում, ծնողն ասի. «Մենք քեզ շատ ենք սիրում, բայց այն, ինչ դու անում են մեզ վրդովվեցնում է, լավ կլինի, որ էլ չանես»։ Երեխային միշտ պետք է սիրել և հարգել, բայց չպետք է տանել նրա վատ վարքը։

Անպայման ուշադրությունն օգնում է երեխաներին՝ զարգացնելու իրենց սեփական արժեքները և բավարարվածություն զգալու իրենց իրական ապրումներին համապատասխան՝ անկախ ուրիշների «խրախուսումից»։ Այն հիմք է ապահովում նրանց կայացման համար՝ նպաստելով ինքնաակտուալացման միտման իրականացմանը։

Սպառնալիքի ապրում և պաշտպանության գործընթաց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ Ռոջերսի՝ մարդու վարքը մեծապես համաձայնեցվում է նրա Ես-կոնցեպցիայի հետ։ Մարդը ձգտում է պահպանել համաձայնեցվածության, ինքնաընկալման և ապրման վիճակը։ Այստեղից էլ՝ կարելի է եզրակացնել, որ մարդու Ես-կոնցեպցիայի և արժեքի պայմանների հետ համապատասխանող ապրումները կարող են գիտակցվել և հստակ ընկալվել։ Եվ, ընդհակառակը, «Ես»-ի և նրա՝ արժեքի պայմանների հետ կոնֆլիկտի մեջ գտնվող ապրումները վտանգ են ներկայացնում Ես-կոնցեպցիային։ Սպառնալիք առկա է այն դեպքում, երբ մարդիկ գիտակցում են անհամապատասխանություն Ես-կոնցեպցիայի և ակտուալացման որևէ ասպեկտի միջև։ Ես-կոնցեպցիային անհամապատասխան ապրումներն ընկալվում են որպես սպառնալից, գիտակցման չեն թողնվում, քանի որ հակառակ դեպքում անձն ամբողջական չի լինի։ Այսինքն՝ օրինակ, եթե մարդն իրեն ազնիվ է համարում, բայց կատարում է անազնիվ արարք, ապա սպառնալիք է զգում։ Ես-կոնցեպցիայի ամհամապատասխանության վիճակին մարդու ռեակցիան սովորաբար լարվածությունն է, շփոթմունքը, մեղքի զգացումը։

«Ես»-ի և ապրման միջև անհամապատասխանությունը ոչ միշտ է ընկալվում գիտակցական մակարդակում. միանգամայն հավանական է այն իրավիճակը, երբ մարդը վտանգ է զգում, բայց չի գիտակցում այն։ Երբ առկա է անհամապատասխանություն Ես-կոնցեպցիայի և ապրումների միջև, և մարդը դա չի գիտակցում, ապա նա պոտենցիալ կերպով բաց է տագնապի և անձնային խանգարումների համար։ Տագնապը սպառնալիքի նկատմամբ հուզական ռեակցիան է, որն ազդանշանում է, որ կազմակերպված Ես-կոնցեպցիան ապակազմակերպման վտանգ է զգում, եթե նրա և սպառնալից ապրման միջև անհամապատասխանությունը հասնի գիտակցման։ Տագնապային մարդն անորոշ գիտակցում է, որ որոշակի ապրումների ճանաչումը կամ սիմվոլիզացիան կհանգեցնի իր ներկայիս «Ես» կերպարի արմատական փոփոխության։

Ըստ Ռոջերսի, եթե մարդուն երկար ժամանակ ոչ մի վտանգ չի սպառնում, ապա նա բաց է ապրումների համար և նրան պետք չէ պաշտպանվել։ Սակայն, երբ նա գիտակցում կամ զգում է ենթագիտակցական մակարդակում, որ ապրումը չի համաձայնվում Ես-կոնցեպցիայի հետ, սպառնալիք է առաջանում, որին էլ հետևում է պաշտպանական ռեակցիան։ Ռոջերսը պաշտպանությունը սահմանել է որպես օրգանիզմի վարքային ռեակցիա վտանգին, որի գլխավոր նպատակը Ես-կառուցվածքի ամբողջականության պահպանումն է։ Պաշտպանությունն ուժեղացնում է մարդու ինքնահարգանքը՝ ազատելով նրան սպառնալից ապրումներից։

Պաշտպանական մեխանիզմներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսն առաջադրել է պաշտպանության միայն երկու մեխանիզմներ, որոնք օգտագործվում են «Ես»- ներսում «Ես»-ի և ապրման միջև անհամապատասխանության գիտակցումը նվազագույնին հասցնելու համար։ Պաշտպանական վարքը պահպանում է «Ես»-ի՝ գոյություն ունեցող կառուցվածքը և թույլ չի տալիս մարդուն կորցնել ինքնահարգանքը։

Աղճատված ընկալումը դրսևորվում է այն ժամանակ, երբ անհամապատասխան ապրումն անցնում է գիտակցություն՝ միայն այն ձևով, որը համատեղելի է այն դարձնում Ես-կերպարի որևէ ասպեկտի հետ։ Ռոջերսն այսպիսի ընտրողական ընկալումը կամ աղճատումն անվանել է ռացիոնալիզացիա։ Հաճախ հանդիպող պաշտպանական ռեակցիայի՝ ժխտման դեպքում մարդը պահպանում է իր Ես-կառուցվածքի ամբողջականությունը՝ միանգամայն հեռանալով սպառնալից ապրումների գիտակցումից։ Փաստացի, ժխտումը դրսևորվում է ամեն անգամ, երբ մարդը հրաժարվում է ընդունել, որ ապրում է ունեցել։

Հոգեկան խանգարումներ և հոգեպաթոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ Ռոջերսի՝ եթե ընթացիկ ապրումների և «Ես»-ի միջև առկա է նշանակալից անհամապատասխանություն, ապա «Ես»-ի պաշտպանությունը կարող է անարդյունավետ լինել։ Այսպիսի «անպաշտպան» վիճակում անհամապատասխան ապրումները սիմվոլացվում են գիտակցության մեջ և Ես-կոնցեպցիան «խաթարվում է»։ Այս կերպ, անձնային խանգարումներն ու հոգեպաթոլոգիան դրսևորվում են այն ժամանակ, երբ Ես-ը չի կարողանում իրեն պաշտպանել սպառնալից ապրումներից։ Այսպիսի խանգարումներով մարդկանց անվանում են «պսիխոտիկներ»։ Նրանց վարքը օբյեկտիվ դիտողին թվում է տարօրինակ, անբնական։

Անձնային ապրումները կարող են դրսևորվել անսպասելի կամ աստիճանաբար՝ ժամանակի երկարատև ընթացքում։ Ցանկացած դեպքում, երբ առաջանում է լուրջ անհամապատասխանություն «Ես»-ի և ապրման միջև, մարդու պաշտպանությունը դադարում է ադեկվատ լինել և «վաղ, ամբողջական Ես-կառուցվածքը քանդվում է»։ Գիտակցված «Ես»-ի և ապրման միջև անհամապատասխանության նշանակությունը որոշում է հոգեբանական դեզադապտացիայի ծանրությունը։

«Ամբողջությամբ գործառնող մարդ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսը լավ կյանքը դիտարկում է այն տեսանկյունից, թե ինչ չի այն համարվում։ Լավ կյանքը կեցության ֆիքսված վիճակ չէ և այնպիսի վիճակ չէ, որում մարդն իրեն զգում է կատարյալ, իրացված, ադապտացված, այսինքն՝ դա հավասարակշռության վիճակ չէ։ Լավ կյանքը վերջնակետ չէ, այլ ուղղություն, որով մարդը շարժվում է՝ հետևելով իր իրական բնությանը։

«Ամբողջությամբ գործառնում են» այն մարդիկ, ովքեր օգտագործում են իրնեց ընդունակությունները, իրացնում իրենց պոտենցիալը և շարժվում իրենց ամբողջական ճանաչման ուղղությամբ։ Ռոջերսն առանձնացրել է ամբողջությամբ գործառնող մարդկանց հինգ հիմնական բնութագրեր.

Ապրման բացություն, որը հակադիր է անպաշտպանությանը։ Ապրման ամբողջությամբ բաց մարդիկ ընդունակ են լսելու իրենց, զգալու իրենց մարմնական, զգայական, հուզական և կոգնիտիվ ապրումների ոլորտը՝ վտանգ չզգալով։ Նրանք գիտակցում են իրենց խորը մտքերն ու զգացմունքները, չեն փորձում ճնշել դրանք, հաճախ գործում են դրանց համապատասխան։ Փաստացի, բոլոր ապրումները՝ ներքին կամ արտաքին, հստակ սիմվոլացված են գիտակցության մեջ՝ չաղավաղվելով և չժխտվելով։
Էքզիստենցիալ կենսաձև. միտում՝ կյանքի յուրաքանչյուր պահ ապրելու ամբողջական և լցված, այնպես, որ յուրաքանչյուր ապրում ընկալվի որպես թարմ և որոշակի՝ տարբեր ավելի վաղ ապրումից։ Այս կերպ, ըստ Ռոջերսի՝ այն, թե ինչպիսին է կամ կլինի մարդը հաջորդ պահին, բխում է տվյալ պահից՝ անկախ նախկին ապրումներից։ Էքզիստենցիալ կենսաձևը նշանակում է մարդու «Ես»-ն ու անձը բխում են ապրումից, այլ ոչ թե հակառակը։ Հետևաբար, այսպիսի կենսաձևով ապրող մարդիկ ադապտիվ են, ամիջական, համբերատար, նրանք իրենց փորձի կառուցվածքը բացահայտում են հենց ապրման գործընթացում։
Օրգանիզմային վստահություն. այս որակը կարելի է տեսնել որոշման ընդունման համատեքստում։ Ամբողջությամբ գործառնող մարդիկ կախված են օրգանիզմային ապրումներից, որոնք նրանք դիտարկում են որպես ինֆորմացիայի հուսալի աղբյուր, որը թույլ է տալիս որոշելու՝ ինչ անել։ Օրգանիզմային վստահությունը մարդու ընդունակությունն է՝ ուշադրություն դարձնելու իր ներքին ապրումներին և դիտարկել դրանք որպես վարքի ընտրության հիմք։
Էմպիրիկ ազատություն. մարդը կարող է ազատ ապրել՝ առանց սահմանափակումների և արքելքների։ Սուբյեկտիվ ազատությունն անձնային իշխանության զգացում է, ընտրություն կատարելու և իրենց ղեկավարելու ընդունակություն։ Ամբողջությամբ գործառնող մարդիկ ի վիճակի են ազատ ընտրելու, և, ինչ էլ, որ պատահի, այդ ընտրությունը կախված է նրանցից։ Էմպիրիկ ազատությունը վերաբերում է ներքին զգացման։ Հիմնվելով այդպիսի զգացման վրա՝ ամբողջությամբ գործառնող մարդն ունի ընտրելու բազմաթիվ հնարավորություններ և զգում է իրեն ազատ և ընդունակ՝ անելու ամեն ինչ, ինչ ուզում է անել։
Կրեատիվություն. ստեղծագործական մարդիկ ձգտում են կառուցողական և ադապտիվ ապրել իրենց մշակույթում՝ դրա հետ մեկտեղ բավարարելով իրենց սեփական խորը պահանջմունքները։ Նրանք ընդունակ են ճկուն կերպով հարմարվելու շրջապատի փոփոխվող պայմաններին։ Այսպիսի մարդիկ, իհարկե, կոնֆորմիստներ չեն։ Նրանց կապը հասարակության հետ կարելի է բնութագրել այսպես. նրանք հասարակության անդամներն են, նրա պրոդուկտները, բայց ոչ գերիները։

Անձակենտրոն թերապիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսը կարծում է, որ հոգեթերապիայի բոլոր արդյունավետ ձևերն ունեն մեկ ընդհանուր տարր՝ մարդկանց միջև փոխհարաբերությունները։ Նա նշում է, որ հոգեթերապևտի և այցելուի միջև փոխհարաբերությունների որակը միակ կարևոր գործոնն է՝ պատասխանատու հաջող թերապևտիկ միջամտության համար։ Թերապևտիկ հատուկ մեթոդիկաները երկրորդային են հոգեթերապևտ-այցելու փոխհարաբերությունների նկատմամբ և այն հուզական մթնոլորտին, որում տեղի է ունենում նրանց շփումը։ Ռոջերսի հիմնած և ներկայում լայնորեն տարածված այս մոտեցումը հայտնի է որպես մարդու նկատմամբ կենտրոնացած թերապիա։

Ռոջերսյան թերապիայի էվոլյուցիան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսի հոգեթերապևտիկ մոտեցումը, ունենալով շատ քիչ նմանություն հոգեվերլուծական և բիհեյվիորիստական մոտեցումների հետ, մշակվել է մի քանի տարիների ընթացքում։ Սկզբնապես, Ռոջերսի մոտեցումն անվանվում էր ոչ դիրեկտիվ թերապիա՝ արտացոլելով նրա հետաքրքրությունն այն մեթոդիկաներին, որոնց օգնությամբ կարելի է փոխել վարքը։ Ենթադրելով, որ այցելուն օժտված է ինքնուղղված փոփոխության ընդունակությամբ՝ Ռոջերսն առաջինն է կիրառել մեթոդիկաներ, որոնք թույլ էին տալիս հոգեթերապևտին լինելու պակաս դիրեկտիվ այցելուի հետ փոխհարաբերություններում, քան դա ընդունված է թերապիայի այլ ձևերում. օրինակ՝ ոչ դիրեկտիվ հոգեթերապևտները երբեք խորհուրդներ չէին տալիս, չէին փորձում հարցեր տալ։ Դրա փոխարեն՝ նրանք փորձում էին արտացոլել այն, ինչ ասում էր այցելուն, և պարզաբանել նրանց զգացմունքները արտացոլման և մեկնաբանման գործընթացում։ Փաստացի, հոգեթերապևտը, կարծես թե, «անդրադարձնող հայելու» դեր է կատարում՝ խնդիր դնելով՝ առավել հստակ արտացոլելու այցելուին այն, ինչ նա իրականում ասում է և զգում։

Ավելի ուշ, Ռոջերսը շեշտադրել է այն մեթոդիկաները, որոնք թույլ են տալիս թերապևտին ավելի լավ հասկանալու այն, թե ինչ է տեղի ունենում այցելուի հետ անցկացվող բուժման յուրաքանչյուր պահին։ Նա վերանվանել է իր մոտեցումը՝ որպես «այցելուակենտրոն»՝ դրանով իսկ ընդգծելով, որ հոգեթերապևտի խնդիրն է՝ հասկանալու այցելուի ինքնաընկալումը։ Սակայն, մեթոդիկաների մշակման եզրափակիչ փուլում Ռոջերսի մոտեցումը կրկին փոխվել է։ Դա «թերապիա է՝ կենտրոնացած մարդու վրա», որն առավել լավ է արտացոլում Ռոջերսի մտածողության էվոլյուցիան՝ տեխնիկայից փոխհարաբերություններին։

Անձակենտրոն թերապիայի շեշտադրումն ընդգծում է տեսության լայն կիրառելիությունը։ Այն, կարծես թե, ցույց է տալիս, որ մարդը, «Ես»-ը, էությունը, այլ ոչ թե նրա դերերից մեկն է՝ այցելու, ուսանող, ուսուցիչ կամ հոգեթերապևտ, բոլոր փոխազդեցությունների կենտրոնը։

Թերապևտիկ պայմաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոջերսը ենթադրում էր, որ կառուցողական անձնային փոփոխությունների իրագործման համար անհրաժեշտ և բավարար է վեց թերապևտիկ պայմանների առկայություն։

Երկու մարդ գտնվում են հոգեբանական կոնտակտի մեջ։ Ասվածը նշանակում է, որ պետք է գոյություն ունենան որոշակի փոխհարաբերություններ երկու մարդկանց միջև։ Հոգեթերապևտն, անկախ իր փորձից, չի կարող օգնել այցելուին, եթե այցելուն չգիտի նրան։ Եվ առավել կարևոր է այն հանգամանաքը, որ չի կարող լինել անձի ոչ մի էական դրական փոփոխություն փոխհարաբերություններից դուրս։
Առաջին մարդը՝ այցելուն, գտնվում է անհամապատասխանության, տագնապի վիճակում։ Հենց անձնային խանգարումներն ու հոգեպաթոլոգիան Ռոջերսը բացատրում է մարդու իրական ապրման և Ես-կոնցեպցիայի միջև նշանակալից անհամապատասխանության միջոցով։
Երկրորդ մարդը՝ հոգեթերապևտը, ներդաշնակ է և ինտեգրված։ Երբ այցելուն դիմում է խորհրդատվական կենտրոն, նա պետք է հանդիպի ներդաշնակ, ամբողջական և անկեղծ մարդու։ Այսինքն՝ թերապևտիկ հարաբերություններում հոգեթերապևտը պետք է լինի ամբողջական և իրական՝ ինքն իրենով, իսկ այցելուն պետք է հստակ զգա, որ կիսվում է անկեղծ մարդու հետ։ Իհարկե, Ռոջերսը չէր գտնում, որ հոգեթերապևտը պետք բաց լինի կենսական բոլոր ապրումների համար։ Օրինակ՝ թերապևտիկ հարաբերություններից դուրս նա կարող է երբեմն տագնապ, դեպրեսիա կամ այլ զգացումներ ունենալ։ Բայց թերապևտիկ աշխատանքում նա պարտադիր պետք է ներդաշնակ լինի ինքն իր հետ։ Դա նշանակում է, որ հոգեթերապևտը կարող է երբեմն ունենալ զգացումներ, որոնք իդեալական չեն հոգեթերապիայի համար, բայց քանի որ թերապիան կենտրոնացած է այցելուի զգացմունքների վրա, հոգեթերապևտը չպետք է վերբալիզացնի իր զգացումները, երբ գիտակցում է դրանք։
Հոգեթերապևտն ունի անպայման դրական ուշադրություն այցելուի նկատմամբ։ Դա նշանակում է, որ հոգեթերապևտը այցելուին վերաբերվում է ջերմությամբ, գովում է նրան կայացման գործընթացում և չի գնահատում նրա զգացմունքները կամ ապրումները, այսինքն՝ ամբողջությամբ ընդունում է նրան, այնպիսին, ինչպիսին, որ նա կա։ Այս կերպ, անձակերնտրոն թերապիան անցնում է այնպիսի պայմաններում, որոնք այցելուի համար առաջացնում են վստահություն, որ իրեն ամբողջովին հասկանում են և ընդունում։ Թերապևտիկ այսպիսի մթնոլորտը այցելուին թույլ է տալիս անդրադառնալ իր օրգանիզմային ապրումներին՝ սպառնալիք չզգալով։ Այսպես այցելուն կարողանում է գնահատել իր Ես-կոնցեպցիային անհամապատասխան ապրումները։
Հոգեթերապևտը էմպատիա է դրսևորում այցելուի ներքին համակարգի կոորդինատների հասկացմանը և ձգտում փոխանցել այցելուին։ Ըստ Ռոջերսի՝ էմպատիան ցույց է տալիս, որ հոգեթերապևտը զգում է այցելուի ներքին ապրումներն այնպես, ինչպես, եթե դրանք նրա սեփականը լինեին։ Կարճ ասած, հոգեթերապևտը հասկանում է՝ ընդունակ ազատորեն տեղափոխվելու այցելուի սուբյեկտիվ աշխարհ։
Նվազագույնը պետք է տեղի ունենա էմպատիկ հասկացման և անպայման դրական ուշադրության փոխանցում այցելուին։ Անիմաստ է ունենալ այդպիսի զգացումներ, եթե այցելուն չպետք է իմանա դրանց մասին։ Դրա համար էլ հոգեթերապևտը պետք է իր վերաբերմունքը փոխանցի իր յուրաքանչյուր բառում և գործողության մեջ, իսկ այցելուն պետք է ընկալի այն որպես հոգեթերապևտի հասկացման և ընդունման արտացոլում։ Ինչքանով այցելուն զգա, որ իրեն ընդունում են, այնքանով կիրականացվեն վեց թերապևտիկ պայմանները, և այցելուն հնարավորություն կունենա հասնելու իր անձի դրական փոփոխության։

Ռոջերսը պնդում էր, որ հենց այցելուն է պատասխանատու թերապիայի ընթացքում անձնային աճի համար։ Հոգեթերապիան ստեղծում է անհրաժեշտ պայմաններ, բայց միայն այցելուն է իրական գործուն դերը կատարում իր անձի փոփոխություններում։

Թերապևտիկ այս մոտեցումն ակնհայտորեն արտացոլում է Ռոջերսի հայացքը մարդկային բնության նկատմամբ։ Ենթադրելով, որ ճիշտ պայմանների առկայության դեպքում մարդիկ կշարժվեն անձնային աճի, ինքնաակտուալացման և առողջության ուղղությամբ։ Անձակենտրոն թերապիայում Ռոջերսն ուղղակի ստեղծում է այդ պայմանները։ Այս առումով, Ռոջերսի մոտեցման կողմնակիցները ավելի շուտ նպաստում են անձնային աճին, այլ ոչ թե բուժում են հիվանդների։ Անձակենտրոն թերապիան նախատեսված է նրա համար, որպեսզի հարթել անհամապատասխանությունը ապրման և ինքնության միջև։ Ամբողջությամբ գործառնող մարդու կյանքի կանոնը հետևյալն է. դառնալու այն, ինչ նա կարող է դառնալ կյանքի ընթացքում։

Ֆրոյդից բացի՝ ոչ ոք հոգեթերապիայի պրակտիկայի վրա այդքան մեծ ազդեցություն չի թողել, ինչպես Ռոջերսը։ Նրա մոտեցումը լայնորեն կիրառվում է այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են կրթությունը, ռասայական հարաբերությունները, ընտանեկան հարաբերությունները, քաղաքականությունը և այլն։

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Улановский А. М. Феноменологический метод в психологии, психиатрии и психотерапии // Методология и история психологии. 2007. Т.2. Выпуск 1. С. 130—150.
Гуссерль Э. Феноменологическая психология. Перевод с нем. А.В. Денежкина (По изданию Husserliana. Bd. 9, Haag։ Nijhof, 1962).
Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. СПб.։ Питер, 2003. - 608 с.
Фрейджер Р., Фейдимен Д. Личность. Теории, упражнения, эксперименты.СПб.։ Прайм-ЕВРОЗНАК, 2004. — 608 с. (Проект «Психологическая энциклопедия»)
Kruger D. An Introduction to Phenomenological Psychology. Pittsburgh։ Duquesne University Press, 1979.
Spinelli E. The phenomenological method and client-centred therapy // Existential challenges to psychotherapeutic theory and practice / Ed. by H.W.Cohn, S.Du Plock. London։ The society for existential analysis, 1995.
Holdstock T. L., Rogers C. R. (1977). Person-centered therapy. In R. J. Corsini (Ed.). Current personality theories. Itasca, IL։ Peacock Publishers.
Levant R. F., Schlien J. M. (Eds.) (1984). Client-centered therapy and the person-centered approach։ New directions in theory, research, and practice. New York։ Praeger.
Rogers C. R. (1951). Client-centered therapy։ Its current practice, implications, and theory. Boston։ Houghton Mifflin.
Rogers C. R. (1954). The Case of Mrs. Oaks։ A research analysis. In C. R. Rogers, R. F. Dymond (Eds.). Psychotherapy and personality change։ Co-ordinated research studies in the client-centered approach. Chicago։ University of Chicago Press.
Rogers C. R. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships, as developed in the client-centered framework. In S. Koch (Ed.). Psychology։ A study of a science (Vol. 3, pp. 184–256). New York։ McGraw-Hill.
Rogers C. R. (1986). Client-centered therapy. In I. L. Kutush, A. Wolf (Eds.). Psychotherapist's casebook. San Francisco։ Jossey-Bass.
Wexler D., Rice L. (1974). Innovations in client-centered therapy. New York։ Wiley.