Տրիտոն (արբանյակ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Տրիտոն (այլ կիրառումներ)

Տրիտոն
(Նեպտուն I)
հին հունարեն՝ Τρίτων
Տրիտոնի լուսանկարը, կատարված է «Վոյաջեր-2» ԱՄԿ-ից
Հիմնական տվյալներ
Հայտնաբերվել է10 հոկտեմբերի 1846 թ. թ. (Ուիլիամ Լասսելի կողմից)
Բացարձակ մեծություն (H)13,47[1]
Հեռավորությունը Նեպտուն354 759 կմ
Ուղեծրային տվյալներ
Մեծ կիսաառանցք354 759 կմ
Էքսցենտրիսիտետ0,000016[2]
Սիդերիկ պարբերություն−5,876854 օր
(հակադարձ)[2]
Թեքվածություն129,812° (խավարածրի նկատմամբ)
156,885° (Նեպտունի հասարակածի նկատմամբ)[3][4]
129,608° (Նեպտունի ուղեծրի նկատմամբ)
Ֆիզիկական հատկանիշներ
Շառավիղ1353,4 ± 0,9 կմ[5] (0,2122 Երկիր)
Մակերևույթի մակերես23 018 000 կմ²
Ծավալ10 384 000 000 կմ³
Զանգված2,14×1022 կգ (0,00359 Երկիր)
Միջին խտություն2,061 գ/սմ³ ենթադրված[5]
Հասարակածային մակերևութային ձգողություն0,779 մ/վ²
2-րդ տիեզերական արագություն1,455 կմ/վ
Պտույտի պարբերություն5 օր 21 ժ 2ր 53վ (Սինքրոն)[6]
Առանցքի թեքում0
Ալբեդո0,76[5]
Մթնոլորտային տվյալներ
Քիմիական կազմազոտ, մեթանի հետքեր[7]
Մթնոլորտի ջերմաստիճան38 Կ[6]
Մթնոլորտային ճնշում1,4–1,9 Պա[6]
(1/70 000 Երկրի մակերևույթի ճնշման համեմատ)[8]

Տրիտոն (հին հունարեն՝ Τρίτων), Նեպտուն մոլորակի ամենամեծ բնական արբանյակն է, հայտնաբերվել է Ուիլիամ Լասսելի կողմից 1846 թվականի հոկտեմբերի 10-ն։ Անվանվել է հունական դիցաբանության ծովի խորքերի աստվածի՝ Տրիտոնի պատվին։

Տրիտոնը Արեգակնային համակարգի միակ մեծ արբանյակն է, որն ունի հակադարձ ուղեծիր, այսինքն այն պտտվում է մոլորակի պտույտին հակառակ ուղղությամբ։ Այն ունի 2 700 կմ տրամագիծ, այն մեծությամբ յոթերորդ արբանյակն է Արեգակնային համակարգում։ Իր հակադարձ շարժման, ինչպես նաև իր կառուցվածքի Պլուտոնին նմանության պատճառով, հավանական է որ Տրիտոնը որսացվել է Նեպտունի կողմից Կոյպերի գոտուց[9]։ Տրիտոնի մակերևույթը հիմնականում կազմված է սառած ազոտից, հիմնականում ջրային սառույցի կեղևով[10], այն ունի սառցե մանտիա և նրա ներսում քարե և մետաղական միջուկ[6]։ Միջուկը կազմում է արբանյակի զանգվածի մոտավորապես երրորդ մասը։ Տրիտոնի միջին խտությունը կազմում է 2,061 գ/սմ³[5], և բաղկացած է մոտավորապես 15–35%-ով ջրային սառույցից[6]։

Տրիտոնը Արեգակնային համակարգի այն քիչ թվով արբանյակներից է, որը երկրաբանորեն ակտիվ է։ Որպես հետևանք, նրա մակերևույթը համեմատաբար երիտասարդ է, բարդ երկրաբանական պատմությամբ, պայմանավորված կրիոհրաբուխների գործունեությամբ և տեկտոնիկ լանդշաֆտներով[6]։ Տրիտոնի կեղևի մի մասը ծածկված է ազոտ ժայթքող գեյզերներով[8]։ Տրիտոնը ունի նոսր ազոտական մթնոլորտ, որի ճնշումը կազմում է Երկրի ծովի մակարդակին մթնոլորտային ճնշման 1/70000 մասը[8]։

Հայտնաբերումը և անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուիլիամ Լասսել, Տրիտոնի հայտնաբերողը

Արբանյակը հայտնաբերվել է բրիտանացի աստղագետ Ուիլիամ Լասսելի կողմից 1846 թվականի հոկտեմբերի 10-ին[11], ընդամենը 17 օր գերմանացի աստղագետներ Յոհան Գալլեի և Հենրիխ դ՛Արեստի կողմից Նեպտունի հայտնաբերումից հետո։

Լինելով գարեջրագործ` Լասսելը 1820 թվականին սկսեց ստեղծել հայելիներ իր սիրողական աստղադիտակի համար։ Ջոն Հերշելը Նեպտունի հայտնաբերումից հետո, գրեց նամակ Լասսելին, առաջարկելով նրան փնտրել հնարավոր արբանյակներ մոլորակի մոտ։ Լասսելը ձեռնամուխ եղավ դրան, և ընդամենը ութ օր անց հայտնաբերեց Տրիտոնը[11][12]։ Լասսելը նույնպես հայտարարել էր օղակների հայտնաբերման մասին։ Չնայած հետագայում հաստատվեց, որ Նեպտունը ունի օղակներ, սակայն դրանք անյքան մութ ու նոսր են, որ կասկածի տակ է դրվում նրա կողմից դրանք տեսնելու փաստը[13]։

Տրիտոնը անվանվել է հունական ծովի աստված Պոսեյդոնի (հռոմեական Նեպտուն աստծո հունական տարբերակը) որդի Տրիտոնի (Τρίτων) անունով։ Անունը առաջինը առաջարկել է Կամիլ Ֆլամարիոնը 1880 թվականին իր Astronomie Populaire (Հանրամատչելի աստղագիտություն) գրքում[14], սակայն պաշտոնապես այն ընդունվել է մի քանի տասնամյակ անց[15]։ Մինչ Նեպտունի երկրորդ արբանյակ, Ներեիդայի հայտնաբերումը 1949 թվականին, Տրիտոնը պարզապես կոչում էին «Նեպտունի արբանյակ»։ Ինքը Լասսելը չի անվանել իր հայտնագործած արբանյակը, չնայած դրանից մի քանի տարի անց հայտնաբերելով Սատուրնի ութերորդ արբանյակը (Հիպերիոն) նա առաջարկեց դրա անվանումը։ Նրա կողմից 1851 թվականին հայտնաբերված Ուրանի երրորդ և չորրորդ արբանյակները (Արիել և Ումբրիել) անվանվել են Ջոն Հերշելի կողմից[16]։

Ուղեծիրը և պտույտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրիտոնը յուրօրինակ է Արեգակնային համակարգի բոլոր խոշոր արբանյակների մեջ իր հակադարձ ուղեծրով իր մոլորակի շուրջ (այսինքն, այն պտտվում է մոլորակի պտույտին հակառակ ուղղությամբ)։ Յուպիտերի, Սատուրնի և Ուրանի արտաքին անկանոն արբանյակների մեծամասնությունը նույնպես ունեն հակադարձ ուղեծրեր։ Այնուամենայնիվ, այս արբանյակները չափազանց հեռու են պտտվում իրենց մոլորակներից և ունեն բավականին փոքր չափեր։ Համեմատության համար նրանցից ամենամեծի (Ֆիբի) տրամագիծը կազմում է Տրիտոնի տրամագծի ընդամենը 8% (և զանգվածը 0,03%)։

Տրիտոնի ուղեծիրը պայմանավորված է երկու բաղադրիչներով, Նեպտունի առանցքի 30°-ի թեքումով ուղեծրի նկատմամբ, և Տրիտոնի ուղեծրի 157°-ի (90°ից բարձր թեքման արժեքը ցույց է տալիս հակադարձ շարժումը) թեքումով Նեպտունի առանցքի նկատմամբ։ Տրիտոնի ուղեծիրը ենթարկվում է պերցեսիայի Նեպտունի առանցքի նկատմամբ մոտավորապես 678 Երկրային տարի (4,1 Նեպտունյան տարի) պարբերությամբ[3][4], տատանելով Նեպտունի ուղեծրի նկատմամբ թեքումը 127° և 173° աստիճանների միջև։ Այժմ այս թեքումը կազմում է 130°: Տրիտոնի ուղեծիրը այժմ մոտ է իր առավելագույն համահարթության արժեքին Նեպտունի հետ։

Տրիտոնը գտնվում է Նեպտունի հետ սինքրոն պտույտի մեջ, այն միշտ ուղղված է դեպի մոլորակը նույն կողմով։ Արբանյակի հասարակածը համարյա ճշգրտորեն համապատասխանում է նրա ուղեծրային հարթության հետ[17]։ Այժմ Տրիտոնի պտույտի առանցքը Նեպտունի ուղեծրային հարթության հետ կազմում է 40° անկյուն, հետևաբար Նեպտունի տարվա ընթացքում որոշակի պահին արբանյակի ամեն բևեռը ուղղվում է դեպի Արեգակը, համարյա Ուրան մոլորակի նման։ Փաստորեն, Նեպտունի պտույտի հետ համընթաց Տրիտոնի բևեռային շրջանները պարբերաբար շրջվում են դեպի Արեգակը, այսպիսով առաջացնելով սեզոնային կլիմատիկ փոփոխություններ[18]։

Տրիտոնի պտույտը Նեպտունի շուրջ ունի համարյա ճշգրիտ շրջանաձև բնույթ, զրոյին մոտ էքսցենտրիսիտետով։ Ենթադրվում է, որ միայն մակընթացային ուժերը չէին կարող դարձնել Տրիտոնի ուղեծիրը շրջանաձև, համակարգի առաջացման սկզբից իվեր, այստեղ զգալի ազդեցություն են ունեցել արբանյակին հակադարձ շարժվող գազերի և բեկորների սկավառակը[3][4]։ Մակընթացային ուժերը նույնպես ազդում են Տրիտոնի ուղեծրի վրա մոտեցնելով արբանյակը մոլորակին ժամանակի ընթացքում, այն արդեն իսկ ավելի մոտ է գտնվում մոլորակին քան Լուսնի ուղեծիրը Երկրին։ Կանխատեսվում է, որ մոտ 3,6 միլիարդ տարի անց, Տրիտոնը կանցնի Նեպտունի Ռոշի սահմանը[19], որի հետևանքով այն կամ կբախբի Նեպտունի հետ, կամ կոչնչանա առաջացնելով օղակ մոլորակի շուրջ[19]։

Որսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոյպերի գոտին (կանաչ), Արեգակնային համակարգի արտաքին մասում, համարվում է Տրիտոնի ծագման աղբյուրը:

Քանի-որ հակադարձ շարժում ունեցող արբանյակները չէին կարող ձևավորվել Արեգակնային համակարգի ձևավորման ժամանակ միևնույն շրջանում, որտեղ առաջացել են նրանց մոլորակները, դրանք որսացվել են մոլորակի կողմից նրանց գոյության ինչ որ պահին։ Ենթադրվում է, որ Տրիտոնը որսացվել է Կոյպերի գոտուց[9], որը իրենից ներկայացնում է փոքր սառցե մարմինների օղակ, որոնք պտտվում են Նեպտունի ուղեծրից ներսից մինչև մոտ 50 ա. մ. հեռավորության վրա Արեգակից։ Ըստ այժմյան պատկերացման, այս գոտին նույնպես հանդիսանում է կարճ պարբերությամբ գիսաստղերի մեծամասնության ծագման աղբյուր։ Կոյպերի գոտում են գտնվում նաև որոշ քանակությամբ, մեծ, մոլորականման մարմիններ, ներառյալ նրանցից ամենամեծը՝ Պլուտոնը։ Այս մարմինները անվանում են պլուտինոներ, և գտնվում են Նեպտունի հետ ուղեծրային ռեզոնանսի մեջ։ Տրիտոնը ընդամենը մի փոքր է մեծ Պլուտոնից, և ունի մոտավորապես նույնն է կառուցվածը, այս փաստերի վրա հիմնվելով էլ առաջացրել է նրանց առաջացման միևնույն աղբյուրի մասին վարկածը[20]։

Տրիտոնի ենթադրյալ որսացումը կարող է բացատրել Նեպտունի համակարգի որոշակի առանձնահատկությունները, օրինակ, Ներեիդա արբանյակի ուղեծրի մեծ էքսցենտրիսիտետը, ինչպես նաև այլ արբանյակների սակավությունը համեմատած այլ գազային հսկաների հետ։ Տրիտոնի սկզբնական էքսցենտրիկ ուղեծիրը կարող էր հատվել այլ անկանոն արբանյակների ուղեծրերի հետ իր ձգողական դաշտի ազդեցությամբ ցրել դրանք[3][4]։ Տրիտոնի հետ-որսման էքսցենտրիկ ուղեծիրը կարող էր նաև առաջացնել արբանյակի ընդերքի մակընթացային տաքացում։ Այս տաքացումը կարող էր պահել Տրիտոնին հեղուկ վիճակում միլիարդավոր տարիների ընթացքում, այս վարկածը հաստատվում է արբանյակի ընդերքի բաժանված լինելու փաստով[8]։ Ընդերքային ջերմությունը անհետացել է արբանյակի ուղեծրի շրջանաձև դառնալու հետ։

Առաջարկվում են Տրիտոնի որսման երկու հնարավոր մեխանիզմներ։ Գազային հսկա մոլորակի կողմից անցնող մարմնի որսման համար անհրաժեշտ է, որպեսզի անցնող մարմինը կորցնի իր էներգիայի զգալի մասը մոտենալիս, և դանադաղի անքան, որ չկարողանա հեռանալ մոլորակի ձգողության դաշտից։ Ավելի վաղ վարկածի համաձայն, Տրիտոնը կորցրել է իր էներգիան բախվելով մեկ այլ մարմնի հետ, որը նույնպես անցնում էր Նեպտունի մոտով (սա այնքան էլ հավանական չէ), կամ բախվել է Նեպտունի արբանյակներից մեկի հետ (սա ավելի հավանական է)[6]։ Վերջերս առաջարկված մեկ այլ վարկածի համաձայն, Տրիտոնը ի սկզբանե ունեցել է բավական մեծ զանգվածով «ուղեկից» արբանյակ, այնպիսին, ինչպիսին է Պլուտոնի Քարոնը։ Երբ այս զույգը մտել է Նեպտունի ձգողական դաշտ, այն փոխգործել է այնպես, որ ուղեծրային էներգիան փոխանցվելէ Տրիտոնից նրա արբանյակին, որը հետագայում դուրս է մղվել, իսկ Տրիտոնը դարձել է Նեպտունի արբանյակ։ Այս վարկածի օգտին են խոսում մի քանի ապացույցներ, օրինակ այն փաստը, որ զույգ մարմինները առավել հաճախակի են պատահում Կոյպերի գոտում[21][22]։ Այս երևույթը կարող էր տեղի ունենալ ինչպես Նեպտունի ձևավորման ժամանակ, այնպես էլ ավելի ուշ, երբ այն տեղաշարժվում էր Արեգակնային համակարգի արտաքին մաս[9]։

Ֆիզիկական առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրիտոնի զանգվածը (կապույտ), ցույց է տրված որպես Նեպտունի արբանյակների ընդհանուր զանգվածի մաս:
Տրիտոնը (ներքևում ձախից) համեմատած Լուսնի (վերևում ձախից) և Երկրի (աջից) հետ:

Տրիտոնը Արեգակնային համակարգի արբանյակներից մեծությամբ յոթերորդն է և բոլոր մարմիններից տասնվեցերորդն է, այն ավելի մեծ է քան գաճաճ մոլորակները Պլուտոնը և Էրիսը։ Այն կազմում է Նեպտունի շուրջ պտտվող բոլոր մարմինների զանգվածի 99,5%, ներառյալ մոլորակի օղակները և մնացած տասներեք հայտնի արբանյակները, ինչպես նաև ավելի զանգվածեղ է քան բոլոր մնացած Արեգակնային համակարգի իրենից փոքր արբանյակները միասին վերցրած։ Տրիտոնի շառավիղը, խտությունը(2,061 գ/սմ3), ջերմաստիճանը և քիմիական կազմությունը նման են Պլուտոնին[23]։

Ինչպես և Պլուտոնի դեպքում, Տրիտոնի մակերևույթի 55% ծածկված է սառած ազոտով, որի մեջ խառնված է ջրային սառույց, մոտ 15 - 35%, և չոր սառույց (սառած ածխաթթու գազ) 10 - 20%։ Սառույցների մեջ կան նաև 0,1% մեթանի և 0,05% ածխածնի մոնոքսիդի խառնուրդների հետքեր[6]։ Արբանյակի մակերևույթի վրա հնարավոր է որ կա նաև ամոնիակ, քանի որ կասկածներ կան որ ամոնիակի հիդրատներ առկա են լիթոսֆերայում[24]։ Տրիտոնի խտությունից ելնելով կարելի է ենթադրել, որ այն 30 - 45% կազմված է ջրային սառույցից, և մնացած մասը լեռնային ապարներից[6]։ Արբանյակի մակերևույթը կազմում է 23 միլիոն կմ2, որը Երկրի մակերևույթի 4,5% է, կամ Երկրի մայրցամաքների մակերևույթի 15,5%։ Տրիտոնը ունի բավականին բարձր ալբեդո, անդրադարձնելով իր վրա ընկնող Արեգակի լույսի 60 - 95%։ Որպես համեմատություն Երկիրը անդրադարձնում է ընդամենը 11%[25]։ Արբանյակի կարմրավուն գույնը ենթադրվում է որ արդյունք է այնտեղ առկա մեթանային սառույցների, որոնք փոխարկվում են թոլինների ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման տակ[6][26]։

Քանզի Տրիտոնի մակերևույթի դիտարկումները ցույց են տալիս, որ այն կրում է հալման հետքեր, առաջադրվող արբանյակի մոդելները ենթադրում են, որ Տրիտոնի ընդերքը բաժանված է, ինչպես Երկրինը։ Այսինքն ունի պինդ միջուկ, մանթիա և կեղև։ Արբանյակի քարե և մետաղյա միջուկը ծածկում է մանթիան, որը կազմված է ջրից, Արեգակնային համակարգի ամենատարածված ցնդող նյութից։ Տրիտոնի ընդերքում առկա է ռադիոակտիվ տրոհման առաջացման համար բավարար քանակի քարե ապարներ, ինչը խթանում է կոնվեկցիան մանթիայում։ Ջերմությունը նույնիսկ կարող է բավարար լինել, որպեսզի արբանյակի ընդերքում գոյություն ունենա ստորերկրյա օվկիանոս, նման Եվրոպայի սառույցների տակ գտնվող օվկիանոսին[6][27]։ Եթե այն գոյություն ունի, ապա այնտեղ հնարավոր է գոյություն ունի կյանք, սակայն այս ենթադրությունը քիչ հավանական է համարվում[28]։

Մթնոլորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրիտոնը նկարչի պատկերացմամբ, ցույց է տրված նոսր մթնոլորտը արբանյակի սկավառակի վրա:

Տրիտոնն ունի նոսր ազոտական մթնոլորտ, ածխածնի մոնոքսիդի չնչին հավելումներով, այնտեղ կա նաև քիչ քանակությամբ մեթան մակերևույթին մոտ մասերում[7][29][30]։ Ինչպես և Պլուտոնի դեպքում, ենթադրվում է, որ Տրիտոնի մթնոլորտը առաջացել է արբանյակի մակերևույթից ազոտի ցնդելու հետևանքով[20]։ Մակերևույթի ջերմաստիճանը կազմում է ամենաքիչը -237,6 °C: Այս գնահատումը կատարվել է հիմնվելով այն փաստի վրա, որ Տրիտոնի ազոտական սառույցները գտնվում են ավելի տաք, վեցանկյուն բյուրեղային վիճակում, և սա է հանդիսանում փոխակերպման ջերմաստիճանային սահմանը վեցանկյուն և խորանարդ սառույցների միջև[31]։ Տրիտոնի մթնոլորտի ջերմաստիճանը գնահատվում է մոտ 40 Կելվինի, հաշվի առնելով գազային ազոտի ցնդման ջերմաստիճանը տվյալ ճնշման պայմաններում[32]։ Այս ջերմաստիճանային ցուցանիշը ավելի ցածր է քան Պլուտոնի մոտ, որի միջին ջերմաստիճանը կազմում է 44 Կ (-229 °C)։ Տրիտոնի մակերևույթի մոտ մթնոլորտային ճնշումը կազմում է ընդամենը մոտ 1,4-1,9 Պա[6]։

Տրիտոնի սկավառակի վրա դիտարկված ամպերը (Վոյաջեր-2)

Տրիտոնի մակերևույթի մոտ մթնոլորտի շարժումները ստեղծում են տրոպոսֆերա (եղանակային շրջան), որի բարձրությունը հասնում է 8 կմ բարձրության։ Տրիտոնի վրա հայտնաբերված բծերը, որոնք առաջացել են գեյզերների արտանետումներից ցույց են տալիս, որ սեզոնային քամիները մակերևույթի մոտ այնքան հզոր են, որ կարող են տեղաշարժել միկրոմետրից մեծ չափերով մասնիկներ[33]։ Ի տարբերություն այլ մթնոլորտների Տրիտոնը չունի ստրատոսֆերա, և դրա փոխարեն ունի ջերմոլորտ, որը տարածվում է 8-ից մինչև 950 կմ բարձրություն, և դրանից վեր տարածվող էկզոսֆերայով[6]։ Տրիտոնի մթնոլորտի վերին շերտի ջերմաստիճանը կազմում է 95,5 Կ, և ավելի բարձր է քան մակերևույթի մոտ, սա պայմանավորված է արեգակնային ճառագայթման և Նեպտունի մագնիտոսֆերայից ստացվող ջերմությամբ[7][34]։ Արբանյակի տրոպոսֆերան հիմնականում ծածկված է մշուշով, որը բաղկացած է հիմնականում ածխաջրածիններից և նիտրիլներից, որոնք առաջանում են արեգակի ճառագայթման տակ մեթանի տրոհումից։ Տրիտոնի մթնոլորտում առկա են նաև խիտ ազոտի ամպեր, մակերևույթից 1 - 3 կմ բարձրության վրա[6]։

1990-ականներին Երկրից կատարվեցին Տրիտոնի սկավառակի դիտարկումներ, երբ այն անցնում էր աստղերի վրայով։ Այս դիտարկումները ցույց տվեցին ավելի խիտ մթնոլորտի առկայություն, քան դա գնահատվել էր Վոյաջեր-2 ԱՄԿ-ի տվյալները վերլուծելիս[35]։ Այլ դիտարկումները ցույց տվեցին մթնոլորտի ջերմաստիճանի աճ 5%-ով 1989-ից 1998 թվականը ընկած ժամանակահատվածում[36]։ Այս դիտարկումները ցույց են տալիս, որ Տրիտոնը մտնում է արտասովոր տաք ամառային ժամանակաշրջան, որը տեղի է ունենում մի քանի հարյուր տարին մեկ անգամ։ Այս տաքացումը բացատրող վարկածներից մեկի համաձայն փոփոխություն է տեղի ունեցել Տրիտոնի սառցե շերտերում, որի հետևանքով փոխվել է մակերևույթային սառույցի ալբեդոն, ինչի հետևանքով ավելի մեծ քանակի ջերմություն է կլանվում արբանյակի կողմից[37]։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն ջերմաստիճանի փոփոխությունները կապված են երկրաբանական երևույթների հետևանքով արտանետվող մուգ, կարմիր նյութի մակերևույթի վրա նստելու հետ։ Քանի-որ Տրիտոնի Բոնդի ալբեդոն ամենաբարձրներից է Արեգակնային համակարգի մարմինների միջև, շատ փոքր փոփոխությունները սպեկտրային ալբեդոյի մեջ կարող են ունենալ զգալի հետևանքներ[38]։

Մակերևույթի առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրիտոնի մակերևույթի մասին բոլոր տեղեկությունները ստացվել են Վոյաջեր-2-ի նրա մոտով միակ անցման ժամանակ 1989 թվականին։ Արբանյակի մակերևույթի 40% լուսանկարվել է Վոյաջերի լուսանկարչական սարքերով։ Լուսանկարներում երևում են հիմնականում ապարների բլոկային մերկացումներ, լանջեր, իջվածքներ, բծեր, հարթավայրեր, սառցե դաշտեր և մի քանի խառնարաններ։ Տրիտոնը համեմատաբար հարթ է, նրա մակերևույթի դիտարկված տատանումները չեն գերազանցում մեկ կիլոմետրը[6]։ Արբանյակի վրա կան նաև համեմատաբար քիչ քանակի հարվածային խառնարաններ։ Խառնարանների տեղաբաշխման և խտության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Տրիտոնի մակերևույթը չափազանց երիտասարդ է, նրա շրջանների տարիքը տատանվում է 50-ից ընդամենը 6 միլիոն տարի[39]։

Կրիոհրաբխային գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրիտոնի հարավային բևեռային գլխարկը հատող մութ բծերը, ենթադրվում է, որ դրանք ազոտական գեյզերներից արտանետված փոշու նստվածքներ են:

Տրիտոնը երկրաբանորեն ակտիվ է, նրա մակերևույթը երիտասարդ է և ունի համեմատաբար քիչ թվով հարվածային խառնարաններ։ Չնայած Տրիտոնը հիմնականում կազմված է տարբեր սառույցներից, նրա ստորերկրյա մասերում տեղի են ունենում երևույթներ, որոնք նման են Երկրի վրա տեղի ունեցող այն երևույթներին, որոնք առաջացնում են հրաբուխներ և րիֆտային հովիտներ։ Ի տարբերություն Երկրի դեպքում հեղուկ քարերի (լավայի) Տրիտոնի ընդերքում այս երևույթները տեղի են ունենում ջրային և ամոնիակային լավաների միջոցով[6]։ Տրիտոնի ամբողջ մակերևույթը կտրտված է հովիտների և լանջերի, հավանաբար տեկտոնիկ ակտիվության և սառցե հրաբխային գործունեության պատճառով։ Արբանյակի մակերևույթի առանձնահատկությունների մեծամասնությունը արդյունք են ներքին երևույթների, այլ ոչ արտաքին ազդեցությունների, օրինակ հարվածային բնույթի ազդեցություններ։ Դրանց մեծամասնությունն էլ ունեն ավելի հրաբխային կամ ներքին ճնշումների արդյունքում առաջացման հատկանիշներ, քան տեկտոնիկ ակտիվության արդյունքում[6]։

Վոյաջեր-2 ԱՄԿ-ն դիտարկել է Տրիտոնի մակերևույթից ազոտի բազմաթիվ գեյզեր-անման արտանետումներ և փոշու ամպեր որոնք բարձրանում էին մինչև 8 կմ բարձրություն[23][40]։ Այսպիսով Տրիտոնը միանում է Երկրին, Իոյին և Էնցելադին որպես Արեգակնային համակարգի մարմին, որի վրա տեղի են ունենում որևէ նյութի ակտիվ ժայթքումներ, և որոնք դիտարկվել են[41] (այսպիսի հրաբխանման գործունեություն հնարավոր է նաև գոյություն ունի Վեներայի, Մարսի, Եվրոպայի, Տիտանի և Դիոնայի վրա)։ Առավել ցայտուն դիտարկված օրինակները անվանվել են Հիլի և Մահիլանի (անվանումները տրվել են Զուլուսական ջրի ոգու և Տոնգայի ծովի ոգու անուններով, համապատասխանաբար)[42]։

Բոլոր դիտարկված գեյզերները ընկած էին 50° - 57° լայնության վրա հարավային կիսագնդում, սա այդ պահին Տրիտոնի այն մասն էր, որը ընկնում էր Արեգակին ուղղված կետի մոտակայքում։ Սա ցույց է տալիս, որ Արեգակի կողմից տաքացումը ունի զգալի ազդեցություն արբանյակի վրա, չնայած այն բանին, որ Տրիտոնի մեծ հեռավորության պայմաններում այն չափազանց թույլ է։ Ենթադրվում է, որ Տրիտոնի մակերևույթը հնարավոր է, որ ծածկված է կիսաթափանցիկ սառած ազոտի շերտով, որը ծածկում է ավելի մուգ շերտեր, ինչը ստեղծում է այսպես կոչված «պինդ ջերմոցային էֆեկտ»։ Արեգակնային ճառագայթումը անցնում է մակերևույթային սառույցի միջով, դանդաղորեն տաքացնելով և գոլորշիացնելով ընդերքային ազոտը, մինչև բավարար քանակի գազ է հավաքվում սառույցի շերտի տակ, և այս գազային նյութի ճնշման որոշակի սահմանի հասնելուն պես տեղի է ունենում ժայթքում սառցե կեղևի ճեղքումով[6][33]։ Ջերմաստիճանի ընդամենը 4 Կ աճի դեպքում այնտեղ տիրող 37 Կ պայմաններում կարող է առաջացնել դիտարկված բարձրության ժայթքումներ[40]։ Չնայած այս երևույթները անվանվում են «կրիոհրաբուխներ», այսպիսի ազոտի արտանետումները հեռու են Տրիտոնի ներքին ջերմության հետևանքով առաջացող ավելի մեծ կրիոհրոբախային ժայթքումներից, ինչպես նաև այլ մարմինների վրա տեղի ունեցող հրաբխային երևույթներից։ Նման հոսքեր և ժայթքումներ ենթադրվում է որ գոյություն ունեն Մարսի հարավային բևեռային գլխարկի վրա, որտեղ ամեն գարուն տեղի են ունենում CO2 գազի արտանետումներ[43]։

Տրիտոնի ամեն գեյզերի ժայթքումը կարող է տևել մինչև մեկ տարի, սնվելով սուբլիմացվող ազոտական սառույցներով։ Այս ժամանակահատվածում արտանետվում է մոտ 100 խորանարդ մետր նյութ։ Արտանետումների հետ դուրս շպրտված փոշու մասնիկները նստում են մինչև 150 կմ հեռավորության վրա, առաջացնելով տեսանելի շերտեր, և հնարավոր է ավելի հեռու ընկած վայրերում ավելի նոսր ծածկույթով[40]։ Վոյաջերից ստացված արբանյակի հարավային կիսագնդի լուսանկարներում երևում են բազմաթիվ այսպիսի մուգ նյութի շերտեր[44]։ 1977 թվականից մինչև Վոյաջերի անցումը 1989-ին, Տրիտոնը փոխել է իր գույնը կարմրավունից, ինչպես Պլուտոնն է, ավելի գունատ երանգ, ինչից կարելի է ենթադրել, որ այս տասնամյակի ընթացքում ավելի բաց գույնի ազոտական սառույցների շերտեր են արտանետվել և նստվածքային նյութերը ծածկել են կարմրավուն մակերևույթը[6]։ Ցնդող նյութերի ժայթքումը Տրիտոնի հասարակածային շրջաններից և նստվածքների հավաքումը բևեռներում հազարավոր տարիների ընթացքում կարող է առաջացնել բևեռների տեղաշարժ[45]։

Բևեռային գլխարկը, հարթավայրերը և լանջեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրիտոնի պայծառ հարավային բևեռային գլխարկը կանտալուպ լանդշաֆտի շրջանի վերևում

Տրիտոնի հարավային բևեռային շրջանը ծածկված է բարձր անդրադարձման հատկությամբ ազոտի և մեթանի սառույցներով, որոնց վրա բաշխված են հարվածային խառնարանները և գեյզերների բերանները։ Հյուսիսային բևեռային շրջանի մասին քիչ բան է հայտնի, քանի որ «Վոյաջեր-2» ԱՄԿ-ի անցման ժամանակ այն գտնվում էր գիշերային մասում։ Այնուամենյնիվ, ենթադրվում է, որ Տրիտոնը նույնպես ունի հյուսիսային բևեռային գլխարկ[31]։

Տրիտոնի արևելյան կիսագնդում տեղաբաշխված բարձր հարթավայրերը, այնպիսիք, ինչպիսին Սիպանգո սարահարթը, ծածկում են և հարթում ավելի հին անհարթությունները, հետևաբար համարյա անկասկած հանդիսանում են սառվե լավայի կողմից հին լանդշաֆտի ծածկման արդյունք։ Հարթավայրերը ծածկված են մեծ ու փոքր փոսերով, օրինակ Լևիաթանի խառնարանը, որը հնարավոր է, որ հանդիսանում է այն մղանցը, որտեղից էլ ժայթքել է լավան։ Լավայի ճշգրիտ կազմությունը անհայտ է, սակայն այն հավանաբար կազմում է ամոնիակի և ջրի խառնուրդ[6]։

Տրիտոնի դիտարկված մասի վրա գտնվում են չորս մոտավորապես շրջանաձև «պատերով շրջապատված հարթավայրեր»։ Դրանք այս պահին հայտնաբերված ամենահարթ շրջաններն են, մակերևույթի բարձրության 200 մետրից քիչ տատանումներով։ Դրանք ենթադրվում է, որ առաջացել են սառցե լավայի ժայթքումների հետևանքով[6]։ Տրիտոնի արևելյան մասի հարթավայրերը ծածկված են սև բծերով։ Ամեն մի բիծը բաղկացած է մուգ կենտրոնական մասից, որը շրջապատված է սպիտակ նյութի շրջանակով։ Դրանք բոլորը ունեն նման տրամագծեր 20-ից 30 կմ չափերով։ Կարծիքներ կան, որ բծերը հանդիսանում են հարավային բևեռային գլխարկի ամառվա ընթացքում հալման արդյունքների հոսքերի անցքերը[6]։

Տրիտոնի մակերևույթին կան լայնածավալ լանջեր և հովիտներ, բարդ կառուցվածքներով, հավանաբար դրանք սառչելու - հալվելու փուլերի փոփոխման արդյունք են[46]։ Դրանցից շատերը նաև առաջացել են տեկտոնիկ ակտիվության արդյունքում, մասնավորապես շերտերի տեղաշարժերի հետևանքով[47]։ Մակերևույթին կան նաև սառույցի կրկնակի լանջեր իրենց միջև ընկած փողրակներով, որոնք չափազանց նման են Եվրոպայի բծերին (սակայն դրանք ունեն շատ ավելկի մեծ չափեր[10]), և որոնք կարող են ունենալ միևնույն ծագման աղբյուր[6]։ Հավանաբար այս ձևավորումները առաջացել են տեկտոնիկ տեղաշարժերի ժամանակ շերտերի տաքացման արդյունքում, երբ Տրիտոնը ենթարկվում էր պարբերական մակընթացային ազդեցությունների, մինչ այն պահը երբ արբանյակի ուղեծիրը դարձավ շրջանաձև[10]։ Այս զուգահեռ լանջերը կտրտում են արբանյակի հասարակածային մասի լանդշաֆտը հովիտների։ Լեռնաշղթաները և ակոսները, ինչպիսին են Յասու, Հո և Լո ակոսները[48], ըստ ենթադրությունների ունեն Տրիտոնի երկրաբանական պատմության մեջ միջին տարիք, և դրանցից շատերը առաջացել են միաժամանակ։ Այս ձևավորումները «խմբավորված» են[47]։

Կանտալուպ լանդշաֆտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանտալուպ լանդշաֆտը լուսանկարված 130 000 կմ հեռավորությունից Վոյաջեր-2 կողմից, հատվող շերտերով:

Տրիտոնի արևմտյան կիսագունդը ծածկված է տարօրինակ ճեղքերով և իջվածքներով, այս տարածքը անվանվել է «կանտալուպ լանդշաֆտ» նրա Կանտալուպ տեսակի սեխի կեղևին նմանության պատճառով։ Չնայած այս տարածքում կան ընդամենը մի քանի ավելի երիտասարդ խառնարաններ, ենթադրվում է, որ այս տարածքը ամենահին տարիք ունեցող լանդշաֆտն է Տրիտոնի վրա[49]։ Հնարավոր է, որ այն ծածկում է արբանյակի արևմտյան մասի մեծ մասը[6]։

Կանտալուպ լանդշաֆտը հիմնականում կազմված է խառնուրդներով ջրային սառույցից, և առայժմ հայտնաբերվել է միայն Տրիտոնի վրա։ Այստեղ կան 30 - 40 կմ տրամագծով իջվածքներ[49]։ Այս իջվածքները հավանաբար հարվածային խառնարաններ չեն, քանի որ ունեն մոտավորապես նույն չափերը և բավականին հարթ եզրեր։ Այս ձևավորումների առաջացման ամենահավանական առաջադրված վարկածին է աղային տեկտոնիկա մեխանիզմը, ավելի փոքր խտությամբ նյութի արտաճնշումը վերին շերտեր ավելի մեծ խտությամբ նյութի շերտերի միջով[6][50]։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն նրանք առաջացել են կրիոհրաբուխների ժայթքած լավայի հեղեղման արդյունքում[49]։

Հարվածային խառնարաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տուոլենա հարթավայրը (ձախից) և Ռուաչ հարթավայրը (կենտրոնում) Տրիտոնի երկու կրիոհրաբխային «պատերով շրջապատված հարթավայրերն» են:

Տրիտոնի մակերևույթին կապված երկրաբանական բարձր ակտիվության հետ համեմատաբար քիչ են հարվածային խառնարանները։ «Վոյաջեր-2» ԱՄԿ-ի կատարած լուսանկարների ուսումնասիրման արդյունքում հայտնաբերվել են ընդամենը 179 խառնարաններ, որոնք միանշանակ ունեին հարվածային բնույթ։ Որպես համեմատություն Ուրանի արբանյակ Միրանդայի վրա հայտնաբերվել են 835 խառնարաններ, և այն ունի ընդամենը Տրիտոնի մակերևույթի երեք տոկոսը[51]։ Ամենամեծ Տրիտոնի վրա հայտնաբերված հարվածային խառնարանը ունի 27 կմ տրամագիծ և անվանվել է Մազոմբա[51][52]։ Տրիտոնի վրա նաև հայտնաբերվել են ավելի մեծ խառնարաններ, սակայն դրանք ունեն հրաբխային բնույթ[51]։

Համարյա բոլոր հարվածային խառնարանները տեղաբաշխված են առաջնային կիսագնդում, այն կիսագնդում որով արբանյակը շարժվում է իր ուղեծրով, և դրանց մեծամասնությունը խմբված է հասարակածի շրջանում 30° և 70° լայնությունների միջև[51], սա պայմանավորված է Նեպտունի ուղեծրից մասնիկների «սրբելու» հետ[39]։ Քանի որ Տրիտոնը ուղղված է իր միայն մի կողմով դեպի ուղեծրի ուղղությունը, գիտնականները ենթադրում են, որ արբանյակի հակադարձ կիսագնդում հարվածային խառնարանները զգալիորեն ավելի քիչ են[51]։ Այնուամենայնիվ, քանզի Վոյաջերը լուսանկարել է ընդամենը Տրիտոնի մակերևույթի 40%, սրանք մնում են միայն ենթադրություններ։

Դիտարկումները և հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նեպտունը (վերևում) և Տրիտոնը (ներքևում) երեք օր Վոյաջեր-2 ԱՄԿ-ի նրանց մոտով անցումից անց:

Տրիտոնի ուղեծրային պարամետրները հաշվարկվել են բավականին մեծ ճշտությամբ դեռևս 19-րդ դարում։ Հայտնի էր, որ այն ունի հակադարձ ուղեծիր, և չափազանց մեծ թեքման անկյուն Նեպտունի ուղեծրի նկատմամբ։ Տրիտոնի առաջին մանրակրկիտ դիտարկումները կատարվել են 1930 թվականին։ Սակայն մինչ Վոյաջեր-2 սարքի թռիչքը արբանյակի մոտով նրա մասին քիչ բան էր հայտնի[6]։

Մինչ Վոյաջեր-2-ի թռիչքը աստղագետները ենթադրում էին, որ Տրիտոնի վրա կա հեղում ազոտի ծովեր և ազոտա-մեթանային մթնոլորտ, մոտավորապես Երկրի մթնոլորտի խտության 30% խտությամբ։ Ինչպես և ավելի հայտնի Մարսի մթնոլորտի խտության գերագնահատումներ, այս գնահատականները ևս սխալ էին։ Ինչպես և Մարսի դեպքում, Տրիտոնին վերագրվում է ավելի խիտ մթնոլորտ արբանյակի վաղ պատմության շրջանում[53]։

Տրիտոնի շառավղի առաջին չափման փորձը կատարել է Ջերարդ Կոյպերը 1954 թվականին։ Նա ստացավ 3800 կմ արժեք։ Տարբեր չափման փորձերի արդյունքում ստացվում էին 2500 - 6000 կմ արժեքներ[54]։ 1989 թվականի օգոստոսի 25-ին «Վոյաջեր-2» սարքի անցման ժամանակ կատարված չափումների համաձայն այս մեծությունը վերջնականապես ճշտվեց (2706 կմ)[55]։

1990 թվականներին Տրիտոնի բազմաթիվ դիտարկումներ են կատարվել Երկրից, օգտագործելով արբանյակի կողմից աստղերի ծածկումը, որը թուլ տվեց գրանցել մթնոլորտի առկայությունը և մակերևույթի անհարթությունները։ Դիտարկումների արդյունքում ստցվել է, որ մթնոլորտը ավելի խիտ է քան այդ գրանցել էր Վոյաջեր-2-ը[35]։

Նեպտունի համակարգի հետազոտության նոր նախագծեր են առաջադրվել ՆԱՍԱ-ի կողմից իրականացվելու 2010-ական թվականներին։ Բոլոր նախագծերը նախատեսում են Տրիտոնը, որպես առաջնային թիրախ այս առաքելության ընթաղցքում։ Նախատեսվում է նաև իջեցվող սարք իջեցնել արբանյակի վրա, ինչպես դա արվել է Սատուրնի Տիտան արբանյակի դեպքում (Հյուգենս)։ Այնուամենայնիվ, այս պահին հայտնի չէ որևէ նախագծի մասին, որը անցել է առաջնային առաջարկի փուլը, ՆԱՍԱ-ի առաքելությունները հիմնականում ուղղված են Յուպիտերի և Սատուրնի համակարգերի վրա[56]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. «Արեգակնային համակարգի դասական արբանյակները». ԱՌՎԱԼ աստղադիտարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  2. 2,0 2,1 Դևիդ Ռ. Ուիլիամս (2006 թ․ նոյեմբերի 23). «Նեպտունի արբանյակների փաստերի թերթիկ». ՆԱՍԱ. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 18-ին.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Ջակոբսոն Ռ. Ա. (2009 թ․ ապրիլի 3). «Մոլորակների արբանյակների միջին ուղեծրային պարամետրները». ՌՇԼ արբանյակների էֆեմերիդներ. Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիա (Արեգակնային համակարգի դինամիկան). Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Ջակոբսոն, Ռ. Ա. (2009 թ. ապրիլի 3). «Նեպտունի արբանյակների ուղեծրորը և Նեպտունի բևեռի ուղղվածությունը». Աստղագիտական ամսագիր. 137 (5): 4322–4329. Bibcode:2009AJ....137.4322J. doi:10.1088/0004-6256/137/5/4322.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 «Մոլորակների արբանյակների ֆիզիկական տվյալները». Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիա (Արեգակնային համակարգի դինամիկան). Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  6. 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 6,20 6,21 6,22 6,23 6,24 6,25 ՄաքԿինոն, Ուիլյամ Բ.; Կիրկ, Ռենդոլֆ Լ. (2007). «Տրիտոն». In Լյուսի Էնն Ադամս ՄաքՖադեն, Լյուսի Էնն Ադամս, Պոլ Ռոբերտ Վեյսման, Տորենս Վ. Ջոնսոն (ed.). Արեգակնային համակարգի հանրագիտարան (2-րդ ed.). Ամստերդամ; Բոստոն: Ակադեմիկ Փրեսս. էջեր 483–502. ISBN 978-0-12-088589-3.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  7. 7,0 7,1 7,2 Ա. Լ. Բրոադֆուտ; Ս. Կ. Բերտուս; Ջ. Ե. Դեսլեր; Բլամոնտ, Ջ. Ե.; Դեսլեր, Ա. Ջ.; Դոնահյու, Տ. Մ.; Ֆորեստեր, Վ. Տ.; Հոլ, Դ. Տ.; Հերբերտ, Ֆ. (1989 թ․ դեկտեմբերի 15). «Նեպտունի և Տրիտոնի ուլտրամանուշակագույ սպեկտրի հետազոտությունները». Սայենս. 246 (4936): 1459–1466. Bibcode:1989Sci...246.1459B. doi:10.1126/science.246.4936.1459. PMID 17756000. {{cite journal}}: Unknown parameter |author-separator= ignored (օգնություն)
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 «Նեպտուն. Արբանյակներ. Տրիտոն». ՆԱՍԱ. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
  9. 9,0 9,1 9,2 Քրեյգ Բ. Ագնոր, Դուգլաս Պ. Համիլտոն (2006 թ․ մայիս). «Նեպտունի կողմից Տրիտոնի որսալը». Նեյչր. 441 (7090): 192–194. Bibcode:2006Natur.441..192A. doi:10.1038/nature04792. PMID 16688170.
  10. 10,0 10,1 10,2 Պրոկտեր, Լ. Մ.; Նիմո, Ֆ.; Պապալարդո, Ռ. Տ. (2005 թ․ հուլիսի 30). «Տրիտոնի լանջերին տաքության պատճառները» (PDF). Երկրաֆիզիկական հետազոտությունների նամակներ. 32 (14): L14202. Bibcode:2005GeoRL..3214202P. doi:10.1029/2005GL022832. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  11. 11,0 11,1 Ուիլիամ Լասսել (1847 թ․ նոյեմբերի 12). «Լասսելի Նեպտունի արբանյակը». Թագավորական աստղագիտական միության ամսական նոթեր. 8 (1): 8. Bibcode:1847MNRAS...8....9B.
  12. Ուիլիամ Լասսել (1846 թ․ նոյեմբերի 13). «Նեպտունի ենթադրյալ օղակի և արբանյակի հայտնաբերումը». Թագավորական աստղագիտական ընկերության ամսական նոթեր. 7 (9): 157. Bibcode:1846MNRAS...7..157L.
    Ուիլիամ Լասսել (1846 թ․ դեկտեմբերի 11). «Նեպտունի ֆիզիկական դիտարկումները». Թագավորական աստղագիտական ընկերության ամսական նոթեր. 7 (10): 167–168. Bibcode:1847MNRAS...7..297L.
    Ուիլիամ Լասսել (1847). «Նեպտունի և նրա արբանյակի դիտարկումները». Թագավորական աստղագիտական ընկերության ամսական նոթեր. 7 (17): 307–308. Bibcode:1847MNRAS...7..307L. doi:10.1002/asna.18530360703.
  13. Սմիթ, Ռ. Վ.; Բաում, Ռ. (1984). «Ուիլիամ Լասսելը և Նեպտունի օղակը. Գործիքի խափանման մասին հետազոտություն». Աստղագիտության պատմություն ամսագիր. 15 (42): 1–17. Bibcode:1984JHA....15....1S.
  14. Կամիլ Ֆլամարիոն (1880). «Astronomie populaire (Հանրամատչելի աստղագիտություն), էջ. 591». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ ապրիլի 10-ին.
  15. Մուր, Պատրիկ (1996-04). Նեպտուն մոլորակը. Պատմական հետազոտություն Վոյաջերից առաջ. Աստղագիտության և աստղաֆիզիկայի շարք Ուայլի-Փրաքսիս (2-րդ հր. ed.). Ջոն Ուայլի և որդիներ. էջեր 150 (see p. 68). ISBN 978-0-471-96015-7. OCLC 33103787.
  16. «Մոլորակների և արբանյակների անվանումները և նրանց հայտնաբերողները». Միջազգային աստղագիտական միություն. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 13-ին.
  17. Դևիս, Մ.; Ռոջերս, Պ.; Քոլվին, Տ. (1991). «Տրիտոնի ուղղորդող համակարգը» (PDF). Գեոֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր. 96(E1): 15675–15681. Bibcode:1991JGR....9615675D. doi:10.1029/91JE00976.
  18. Նեպտունի արբանյակ Տրիտոնի վրա հայտնաբերվել են սեզոններ - Space.com(2010) Արխիվացված 2011-09-17 Wayback Machine
  19. 19,0 19,1 Չիբա, Ք. Ֆ.; Յանկովսկի, Դ. Գ.; Նիկոլսոն, Պ. Դ. (1989-07). «Նեպտուն-Տրիտոն համակարգի մակընթացային էվոլյուցիան». Աստղագիտություն և ասղաֆիզիկա. 219 (1–2): L23–L26. Bibcode:1989A&A...219L..23C.
  20. 20,0 20,1 Քրույկշանկ, Դեյլ Պ. (2004). «Տրիտոնը, Պլուտոնը, Կենտավրոսները և Տրանսնեպտունյան մարմինները». Տիեզերական գիտությունների գրախոսություններ. 116: 421. Bibcode:2005SSRv..116..421C. doi:10.1007/s11214-005-1964-0. ISBN 978-1-4020-3362-9.
  21. «Ծայրահեղ առանձնահատկություններով Կոյպերի գոտու մարմին 2001QG298 և կրկնակի համակարգերի տոկոսային պարունակությունը». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.
  22. Ջուիթ, Դեյվ (2005). «Կրկնակի Կոյպերի գոտու մարմինները». Հավայիի համալսարան. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 24-ին.
  23. 23,0 23,1 «Տրիտոն (Վոյաջեր)». ՆԱՍԱ. 2005 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  24. Խավիեր Ռուիզ (դեպտեմբեր 2003). «Ջերմության հոսքը և խորությունը Տրիտոնի հնարավոր ներքին օվկիանոսում». Իկարուս. 166 (2): 436–439. Bibcode:2003Icar..166..436R. doi:10.1016/j.icarus.2003.09.009.
  25. Ջեֆ Մեդկեֆ (2002). «Լուսնի ալբեդո». Երկինքը և աստղադիտակը ամսագիր. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 4-ին.
  26. Գրուդի, Վ. Մ.; Բույե, Մ. Վ.; Սփենսեր, Ջ. Ռ. (2002-10). «Պլուտոնի և Տրիտոնի սպեկտրերի հետազոտությունը 3 - 4 միկրոններում։ Չցնդող պինդ նյութերի լայն տարածման հնարավոր ապացույց». Աստղագիտական ամսագիր. 124 (4): 2273–2278. Bibcode:2002AJ....124.2273G. doi:10.1086/342933.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  27. Հասման, Հ.; Սոլ, Ֆրանկ; Սփոն, Թիլման (2006 թ․ նոյեմբեր). «Միջին չափի արտաքին մոլորակների արբանյակների և մեծ տրանսնեպտունյան մարմինների մակերևութային օվկիանոսները և խորքային ընդերքը». Իկարուս. 185 (1): 258–273. Bibcode:2006Icar..185..258H. doi:10.1016/j.icarus.2006.06.005.
  28. Լուիս Նիլ Իռվին, Դիրք Շուլց-Մակուչ (2001 թ․ հունիս). «Կյանքի գոյության հավանականության գնահատումը այլ աշխարհներում». Աստղակենսաբանություն. 1 (2): 143–60. Bibcode:2001AsBio...1..143I. doi:10.1089/153110701753198918. PMID 12467118.
  29. Ռոն Միլեր; Ուիլյամ Կ. Հարթման (2005 թ․ մայիս). Մեծ ճամփորդություն. Ճանապարհորդի ուղեցույց Արեգակնային համակարգով (3-րդ հր. ed.). Թայլանդ: Վորքման փաբլիշինգ. էջեր 172–73. ISBN 978-0-7611-3547-0.
  30. Լելուշ, Ե.; Ս. դե Բերգ, Բ. Սիկարդի, Ս. Ֆերոն, և Հ.-Ու. Կ՛աուֆլ (2010). «CO-ի հայտնաբերումը Տրիտոնի մթնոլորտում և մակերևույթ-մթնոլորտ փոխազդեցության բնույթը». Աստղագիտություն և աստղաֆիզիկա. 512: L8. arXiv:1003.2866. Bibcode:2010A&A...512L...8L. doi:10.1051/0004-6361/201014339.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. 31,0 31,1 Ն. Ս. Դաքսբերի, Ռ. Հ. Բրաուն (1993 թ․ օգոստոս). «Տրիտոնի բևեռային գլխարկների սեզոնային կազմությունը». Սայենս. 261 (5122): 748–751. Bibcode:1993Sci...261..748D. doi:10.1126/science.261.5122.748. PMID 17757213.
  32. Տրիկա, Կիմբերլի; Ռոբերտ Բրաուն; Վ. Անիկիչ; և այլք: (1993 թ․ օգոստոս). «Ազոտային սառույցների ֆազային կազմության սպեկտրային տարանջատումը և ջերմաստիճանը Տրիտոնի վրա». Սայենս. 261 (5122): 751–754. Bibcode:1993Sci...261..751T. doi:10.1126/science.261.5122.751. PMID 17757214. {{cite journal}}: Unknown parameter |author-separator= ignored (օգնություն)
  33. 33,0 33,1 Սմիթ, Բ. Ա.; Սոդերբլոմ, Լ. Ա.; Բանֆիլդ, Դ.; Բարնետ, Ս.; Բասիլևսկի, Ա. Տ.; Բիբի, Ռ. Ֆ.; Բոլինգեր, Կ.; Բոյս, Ջ. Մ.; Բրահիչ, Ա. (1989). «Վոյաջեր 2-ը Նեպտունի մոտ. Լուսանկարների ուսումնասիրման արդյունքները». Սայենս. 246 (4936): 1422–1449. Bibcode:1989Sci...246.1422S. doi:10.1126/science.246.4936.1422. PMID 17755997. {{cite journal}}: Invalid |display-authors=29 (օգնություն)
  34. Սթիվենս, Մ. Հ.; Ստրոբել, Դ. Ֆ.; Սամերս, Մ. Ե.; Յել, Ռ. Վ. (1992 թ․ ապրիլի 3). «Տրիտոնի ջերնոլորտի ջերմային կառուցվածքը». Գեոֆիզիկական հետազոտությունների նամակներ. 19 (7): 669–672. Bibcode:1992GeoRL..19..669S. doi:10.1029/92GL00651. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  35. 35,0 35,1 Դ. Սավաժ, Դ. Ուիվեր, Դ. Հալբեր (1998 թ․ հունիսի 24). «Հաբլ տիեզերական աստղադիտակը օգնում է գտնել Նեպտունի ամենամեծ արբանյակի տաքանալու ապացույցներ». Հաբլի կայք. STScI-1998-23. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  36. «ՄՏԻ-ի գիտնականը գտել է ապացույց, որ Նեպտունի ամենամեծ արբանյակի վրա տեղի է ունենում գլոբալ տաքացում». Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտ. 1998 թ․ հունիսի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  37. Մելիսա ՄաքԳրաթ (1998 թ․ հունիսի 28). «Արեգակնային համակարգի արբանյակները և համառոտագիրը». Հաբլի գիտական ժառանգությունը. Ապագայի օպտիկական/ուլտրամանուշակագույն աստղագիտությունը տիեզերքում. Տիեզերական աստղադիտակների գիտության ինստիտուտ. 291: 93. Bibcode:2003ASPC..291...93M.
  38. Բոնի Ջ. Բուրատի, Մայքլ Դ. Հիքս, Ռեյ Լ, Նյուբուրն կրտս. (1999 թ․ հունվարի 21). «Արդյո՞ք գլոբալ տաքացումն է մթագնել Տրիտոնին» (PDF). Նեյչր. 397 (6716): 219. Bibcode:1999Natur.397..219B. doi:10.1038/16615. PMID 9930696. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 31–ին-ին. {{cite journal}}: More than one of |pages= and |page= specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  39. 39,0 39,1 Պաուլ Մ. Շենկ, Էեվին Զանլ (2007 թ․ դեկտեմբեր). «Տրիտոնի մակերևույթի տարիքի մասին». Իկարուս. 192 (1): 135–49. Bibcode:2007Icar..192..135S. doi:10.1016/j.icarus.2007.07.004.
  40. 40,0 40,1 40,2 Սոդերբլոմ, Լ. Ա.; Կիֆեր, Ս. Վ.; Բեքեր, Տ. Լ.; Բրաուն, Ռ. Հ.; Կուկ, Ա. Ֆ. II; Հանսեն, Ս. Ջ.; Ջոնսոն, Տ. Վ.; Կիրկ, Ռ. Լ.; Շումեյկեր, Յու. Մ. (1990 թ․ հոկտեմբերի 19). «Տրիտոնի գեյզերանման հոսքերը. Հայտնաբերումը և առաջնային բացատրությունը». Սայենս. 250 (4979): 410–415. Bibcode:1990Sci...250..410S. doi:10.1126/science.250.4979.410. PMID 17793016.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  41. Կարգել, Ջ. Ս. (1994). «Կրիոհրաբխային գործունեությունը սառցե արբանյակների վրա». Երկիրը, Լուսինը և Մոլորակները (published 1995). 67 (1–3): 101–113. Bibcode:1995EM&P...67..101K. doi:10.1007/BF00613296.
  42. ՄՆԵԾ աստղաերկրաբանության հետազոտական ծրագիր. Մոլորակների անվանումների լրատու, փնտրել "Հիլի" և "Մահիլանի" Արխիվացված 2009-02-26 Wayback Machine
  43. Բարնհեմ, Ռոբերտ (2006 թ․ օգոստոսի 16). «Գազային շիթերի հոսքերը բացահայտում են Մարսի սարդերի գաղտնիքը». Արիզոնայի պետական համալսարան. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  44. Կիրկ, Ռ. Լ. (1990). «Ազոտային գեյզերների ջերմային մոդելները Տրիտոնի վրա». Լուսնային և մոլորակային ինստիտուտ: 633–634. Bibcode:1990LPI....21..633K. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն); Unknown parameter |book-title= ignored (օգնություն)
  45. Ռաբինքամ, Դևիդ Պերի (2002). «Տրիտոնի և Պլուտոնի բևեռային տեղաշարժերը ցնդող նյութի տեղաշարժերի պատճառով». Իկարուս. 163 (2): 63–71. Bibcode:2003Icar..163..469R. doi:10.1016/S0019-1035(03)00080-0.
  46. Ջ. Լ. Էլիոտ; Հ. Բ. Համել; Լ. Հ. Վասերման; Ֆրանց, Օ. Գ.; ՄաքԴոնալդ, Ս. Վ.; Պերսոն, Մ. Ջ.; Օլկին, Ս. Բ.; Դանհամ, Ե. Վ.; Սփենսեր, Ջ. Ռ. (1998). «Գլոբալ տաքացումը Տրիտոնի վրա». Նեյչր. 393 (6687): 765–67. Bibcode:1998Natur.393..765E. doi:10.1038/31651. {{cite journal}}: Unknown parameter |author-separator= ignored (օգնություն)
  47. 47,0 47,1 Քոլինզ, Ժոֆրեյ; Շենկ, Փոլ (14–18 մարտ, 1994). «Տրիտոնի շերտավորումը. Բարդ մորֆոլոգիան և լանջային ձևավորումները». 25-րդ Լուսնային և մոլորակային կոնֆերանսի համառոտագրեր. Հյուստոն, Տեխաս. 25: 277. Bibcode:1994LPI....25..277C. {{cite journal}}: More than one of |work= and |journal= specified (օգնություն)
  48. Կ. Ակսենս, Ա. Բրահիչ, Մ. Ֆուլչինյոնի, Մ. Յա. Մարով (1990). «Մոլորակների համակարգերի անվանումների աշխատանքային խումբ» (PDF). Աստղագիտության հաշվետվություններ. Նյու Յորքի պետական համալսարան (published 1991). 21Ա: 613–19. 1991IAUTA..21..613A. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 25-ին. {{cite journal}}: More than one of |location= and |place= specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  49. 49,0 49,1 49,2 Ջոզեֆ Մ. Բոյս (1993 թ․ մարտ). «Տրիտոնի Կանտալուպ լանդշաֆտի կառուցվածքի ծագումը». 24-րդ Լուսնային և մոլորակային կոնֆերանսի համառոտագրեր. Մաս 1։ A-F (SEE N94-12015 01-91). 24: 165–66. Bibcode:1993LPI....24..165B.
  50. Շենկ, Պ.; Ջեքսոն, Մ. Պ. Ա. (1993 թ․ ապրիլ). «Աղային տեկտոնիկան Տրիտոնի վրա. Շերտավորման և անկայունության գրանցումները». Երկրաբանություն ամսագիր. 21 (4): 299–302. Bibcode:1993Geo....21..299S. doi:10.1130/0091-7613(1993)021<0299:DOTARO>2.3.CO;2.
  51. 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 Ռոբերտ Ջ. Ստրոմ, Սթիվեն Կ. Քրոֆթ, Ջոզեֆ Մ. Բոյս (1990). «Տրիտոնի հարվածային խառնարանները». Սայենս. 250 (4979): 437–39. Bibcode:1990Sci...250..437S. doi:10.1126/science.250.4979.437. PMID 17793023.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  52. Էնդրյու Պ. Ինգերսոլ, Կիմբերլի Ա. Տրիկա (1990). «Տրիտոնի շիթերը. Փոշու հրեշի վարկածը». Սայենս. 250 (4979): 435–437. Bibcode:1990Sci...250..435I. doi:10.1126/science.250.4979.435. PMID 17793022.
  53. Ջոնաթան Ի. Լունի, Միքաել Ս. Նոլան (1992 թ․ նոյեմբեր). «Տրիտոնի վաղ ժամանակների զանգվածեղ մթնոլորտը». Իկարուս. 100 (1): 221–34. Bibcode:1992Icar..100..221L. doi:10.1016/0019-1035(92)90031-2.
  54. Դ. Պ. Քրուշանկ, Ա. Ստոկտոն, Հ. Մ. Դիք, Ե. Ե. Բեքլին, Վ. Մեյսի (1979 թ․ հոկտեմբեր). «Տրիտոնի տրամագիծը և անրադարձման գործոկիցը». Իկարուս. 40 (1): 104–14. Bibcode:1979Icar...40..104C. doi:10.1016/0019-1035(79)90057-5.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  55. Ե. Ս. Սթոուն, Ե. Դ. Մայներ (1989 թ․ դեկտեմբերի 15). «Վոյաջեր 2-ի հանդիպումը Նեպտունի համակարգի հետ». Սյաենս. 246 (4936): 1417–21. Bibcode:1989Sci...246.1417S. doi:10.1126/science.246.4936.1417. PMID 17755996. և հաջորդ 12 հոդվածները էջեր՝ 1422–1501:
  56. «USA.gov: ԱՄՆ Կառավարության պաշտոնական վեբ պորտալ» (PDF). Nasa.gov. 2013 թ․ սեպտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 10-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]