Տափոլոռ
| Տափոլոռ | |
| |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
| Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta) |
| Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
| Կարգ | Բակլածաղկավորներ (Fabales) |
| Ընտանիք | Բակլազգիներ (Fabaceae) |
| Ենթաընտանիք | Բակլայիններ (Faboideae) |
| Տրիբա | Fabeae |
| Ցեղ | Տափոլոռ (Lathyrus) L., 1753 |
Տափոլոռ, ճպռուկ, (լատին․՝ Lathyrus), բակլագզիների (թիթեռնածաղկավորներ) ընտանիքի միամյա և բազմամյա խոտաբույսերի, հիմնականում՝ թփերի ցեղ։ Հայտնի է ավելի քան 100 տեսակ։
Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՀՀ-ում՝ 16-18 տեսակ՝
- տափոլոռ պալարավոր (Lathyrus tuberosus),
- տափոլոռ անտառային (Lathyrus sylvestris),
- տափոլոռ մարգագետնային (Lathyrus pratensis),
- տափոլոռ Նեղատերև (Lathyrus leptophyllus) և այլն։
Տարածված է գրեթե բոլոր մարզերում։ Աճում է անտառներում և անտառեզրերին, թփուտներում, առվակների ափերին, այգիներում, աղբոտում ցանքերը և այլն։
Կենսաբանական նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ցողունն ուղիղ է կամ ճյուղավորվող, կառչող, բարձրությունը՝ 25-100 սմ։ Տերևները զույգփետրաձև են, բեղիկներով։ Ծաղկաբույլը ողկույզ է (երբեմն ծաղիկները մեկական և այլն՝ տերևանութերում), վարդագույն, բաց մանուշակագույն, կապտամանուշակագույն, դեղնավուն, կարմրավուն և այլն։
Ծաղկում է հունիս-օգոստոսին։ Պտուղը մերկ կամ թույլ թավոտ ունդ է։ Սերմերը սեպաձև են, հարթ կամ կնճռոտ, սպիտակ, գորշ, դարչնագույն։
Մշակության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միամյա տեսակներից մշակության մեջ տարածված են տափոլոռ ցանովին կամ սովորականը (Lathyrus sativus), տափոլոռ կարմիրը (Lathyrus cicera) և տափոլոռ տան ծերին (Lathyrus tingitanus)։ Սննդային ու կերային հատկանիշներով առավել արժեքավոր է մշակովի տափոլոռ (հայտնի է ճուլպան, մրտուկ, խոբու, խալար անուններով)։ Գարնանացան է, սերմերը ծլում են 2-3 °C ջերմաստիճանի պայմաններում, ծիլերը կարող են դիմանալ -11 °C-ից -13 °C սառնամանիքներին։ Չորադիմացկուն է։
Կիրառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սերմերն օգտագործում են սննդի մեջ, դրանցից կարելի է ստանալ բուսական սոսինձ։ Մշակում են կանաչ կեր, խոտ և սիլոս ստանալու համար։ ՀՀ-ում կարելի է մշակել տափաստանային գոտում։ Կերային (կանաչ զանգվածը, խոտը, հատիկը, ծղոտը, խոտալյուրը), գեղազարդիչ և մեղրատու է։ Սերմերից ստանում են սոսինձ, որն օգտագործում են նրբատախտակ պատրաստելիս, ավիացիոն, տեքստիլ և արդյան այլ ճյուղերում։
Տափոլոռ խաղողանմանը (Lathyrus vinealis) հանդիպում է Սյունիքի, Վայոց ձորի մարզերում և Երևանի շրջակայքում, աճում է չոր, խճոտ լանջերին, գիհու նոսրանտառներում (ստորին և միջին լեռն, գոտիների). գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում։
Տեսակների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Lathyrus alpestris
- Lathyrus angulatus
- Lathyrus annuus
- Lathyrus aphaca
- Lathyrus aureus
- Lathyrus basalticus
- Lathyrus bauhinii
- Lathyrus belinensis
- Lathyrus biflorus
- Lathyrus bijugatus
- Lathyrus boissieri
- Lathyrus brachycalyx
- Lathyrus cassius
- Lathyrus chloranthus
- Lathyrus cicera
- Lathyrus ciliolatus
- Lathyrus cirrhosus
- Lathyrus clymenum
- Lathyrus crassipes
- Lathyrus cyaneus
- Lathyrus davidii
- Lathyrus decaphyllus
- Lathyrus delnorticus
- Lathyrus digitatus
- Lathyrus eucosmus
- Lathyrus filiformis
- Lathyrus gloeospermus
- Lathyrus gorgoni
- Lathyrus graminifolius
- Lathyrus grandiflorus
- Lathyrus heterophyllus
- Lathyrus hirsutus
- Lathyrus hitchcockianus
- Lathyrus holochlorus
- Lathyrus hygrophilus
- Lathyrus inconspicuus
- Lathyrus incurvus
- Lathyrus japonicus
- Lathyrus jepsonii
- Lathyrus laetivirens
- Lathyrus laevigatus
- Lathyrus lanszwertii
- Lathyrus latifolius
- Lathyrus laxiflorus
- Lathyrus linifolius
- Lathyrus littoralis
- Lathyrus macropus
- Lathyrus magellanicus
- Lathyrus nervosus
- Lathyrus nevadensis
- Lathyrus niger
- Lathyrus nissolia
- Lathyrus nudicaulis
- Lathyrus ochroleucus
- Lathyrus ochrus
- Lathyrus odoratus
- Lathyrus palustris
- Lathyrus pauciflorus
- Lathyrus polyphyllus
- Lathyrus pratensis
- Lathyrus pseudocicera
- Lathyrus pubescens
- Lathyrus pusillus
- Lathyrus quinquenervius
- Lathyrus rigidus
- Lathyrus roseus
- Lathyrus sativus
- Lathyrus sphaericus
- Lathyrus splendens
- Lathyrus sulphureus
- Lathyrus sylvestris
- Lathyrus szowitsii
- Lathyrus tingitanus
- Lathyrus torreyi
- Lathyrus tuberosus
- Lathyrus venetus
- Lathyrus venosus
- Lathyrus vernus
- Lathyrus vestitus
- Lathyrus vinealis
- Lathyrus whitei
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Растениеводство / Г. С. Посыпанов, В. Е. Долгодворов и др. — М.: КолосС, 2007. — С. 315—316.
- Головкин Б. Н., Китаева Л. А., Немченко Э. П. Декоративные растения СССР. — М.: «Мысль», 1986. — С. 191—194.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տափոլոռ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տափոլոռ» հոդվածին։ |
| ||||||||||
|