Սեմիոզիս

Սեմիոզիս (հուն․՝ σημείωσις բառից (σημειῶ բայը հունարեն նշանակում է «նշել»), այդ տերմինով նշանակվում է նշանակերտման գործընթացը, այսինքն ցանկացած գործընթաց, որտեղ որևէ բան հանդես է գալիս որպես նշան, անվանվում է սեմիոզիս։

Բժշկության մեջ

Նշանակերտում տերմինն օգտագործում էին հին հունական ֆիզիոլոգները, մասնավորապես, Հելլենը Պերգամից՝ ախտորոշման համար. նշանակերտումը նշանակում էր ախտանիշների մեկնաբանում։

Լեզվաբանության մեջ

Հին հույները նշանակերտման մեջ ներառում էին.

1. Այն, ինչը հանդես է գալիս որպես նշան;

2. Այն, ինչ մատնանշում է նշանը կամ այն, ինչին հղում է կատարում (դեսիգնատ);

3. Ազդեցությունը, ինչի շնորհիվ տվյալ առարկան մեկնաբանի համար դառնում է նշան-ինտերպրետանտա։

Ժամանակակից նշանակերտման հիմնադիրներից մեկը, Չ. Պիրսը, կիրառում էր նշանակերտում հասկացությունը տարրական օբյեկտ-նշան-ինտերպրետանտա նշանային հարաբերության տրիադիկ բնույթի բնութագրման համար։ Պիրսի համար ճիշտ (հենց) նշանակերտման հասկացությունն էր իր նշանակերտման տեսության կենտրոնական հասկացությունը։ Պիրսի կարծիքով նշանը չի գործում որպես նշան, քանի դեռ այն չի իմաստավորվում որպես այդպիսին։ Այլ կերպ ասած՝նշանները պետք է մեկնաբանվեն, որպեսզի լինեն նշաններ։ Ըստ Պիրսի՝այս գիտելիքն իրականացվում է շնորհիվ ինտերպրետանտայի։ Ինտերպրետանտան նշան-օբյեկտ հարաբերության թարգմանությունն, բացատրությունն, գաղափարայնացումն է հերթական նշանում (օրինակ, մարդու որոշակի ռեակցիան ընկալվող նշանին; տվյալ բառի նշանակության բացատրությունը ուրիշ բառերի միջոցով և այլն)։ Յուրաքանչյուր նշան ունակ է սերելու ինտերպրետանտա, և այս գործընթացը, փաստորեն, անվերջ է։ Պիրսը պնդում է այս գործընթացի անվերջ լինելու անհրաժեշտությունը հետևյալ կերպ. եթե ենթադրվի տվյալ օբյեկտի ամենավերջին, ամենաբարդ, սպառիչ վերջնական ինտերպրետանտայի հիպոթետիկ գոյությունը, ուրեմն այդ ինտերպրետանտան ոչ այլ ինչ է, քան ինքը օբյեկտը՝ ամբողջովին ներկայացած մեր գիտակցությանը։ Բայց այդպիսի օբյեկտ, ինչպես նաև այդպիսի նշան (իրար ֆիզիկապես նույնականացված) հնարավոր չեն և գոյություն չունեն։ Ստացվում է, որ մեկնաբանման գործընթացը անսահման է։ Այս պնդման վրա է հիմնված Պիրսի՝ անսահմանափակ նշանակերտման մասին գաղափարը։ Այսպիսի մոտեցման շրջանակներում նշանակերտումը նշանի մեկնաբանման դինամիկ գործընթաց է, նրա գործունեության միակ հնարավոր եղանակը։ Նշանակերտումը նշանի՝ իր ինտերպրետանտա ստեղծելու գործունեությունն է։ Նշանակերտման գաղափարն արտահայտում է նշանի և արտաքին աշխարհի միջև եղած հարաբերության բուն էությունը, ներկայացման օբյեկտ գոյություն ունի, բայց այն հեռացված է կամ անհասանելի՝ասես «թաքցված» լինելով նշանակերտող միջնորդությունների մի շարքում։ Սակայն այս օբյեկտի ճանաչելիությունը հնարավոր է միայն իր կողմից սերված նշանների ուսումնասիրության միջոցով։ Մորրիսը նկարագրում էր նշանասերումն ինչպես մի «գործընթաց, որի մեջ ինչ-որ բան գործում է (հանդես է գալիս) որպես նշան»։ Նա նաև առանձնացրեց նշանակերտման երեք հարթություն (որոնք հաճախ դիտվում են որպես նշանակերտման վերլուծության տարբեր ոլորտներ).

1. Իմաստաբանությունը բնութագրում է նշանի և իր օբյեկտի միջև եղած հարաբերությունը;

2. Շարահյուսությունը ներառում է նշանների միջև եղած հարաբերությունները;

3. Գործաբանությունն ուսումնասիրում է նշանների և նրանց միջև եղած հարաբերությունները, ովքեր օգտագործում են դրանք (մեկնաբանները)։

Սեմիոզիսը ներկայացուցիչ միավոր է, որը ներառում է նշաններ։ Չնայած մարդը կարող է շատ բաներում հաղորդակցվել ակամայից, անհատները հաճախ խոսում կամ գրում են, որպեսզի որոշակի պատասխան տան։ Այնուամենայնիվ, փոքր իրական բացատրություն կա այն բանում, թե ինչպես է սեմիոզիսն ազդեցություն ունենում, և տարօրինակ է, որ “նշան” բառը մշտապես օգտագործվում է, և շատ մարդիկ հասկանում են՝ ինչ է այն նշանակում։ Բայց նշանագիտությունը չի առաջարկել պարզ տեխնիկական բացատրություն, և ոչ էլ կա որևէ համաձայնություն այն հարցում՝ ինչպես են նշանները դասակարգված։

Մարդիկ ընկալում են նշանակերտման գործընթացը որպես սոցիալական փոխազդեցության ավելի լայն համակարգերի մի տեսակ, որտեղ տեղեկատվությունը փոփոխված է։ Այն կարող է իր հետևանքն ունենալ սոցիալական ընդհարումների որոշակի տեսակներում, սակայն այդ գործընթացն ինքնին կարող է ճնշվել այնպիսի սոցիալական կոնվենցիաների կողմից, ինչպիսին են պատշաճությունը, գաղտնիությունը և հրապարակումը։ Սա նշանակում է, որ ոչ մի սոցիալական ընդհարում վերածելի չէ միայն նշանակերտման, և որ նշանակերումը կարելի է հասկանալ ճանաչելով և ուսումնասիրելով բոլոր այն պայմանները, որոնք դարձնում են նշանների փոխանցումը և ընկալումը հնարավոր և արդյունավետ։ Երբ հանդիպում են երկու անձնավորություն, նրանց մտածելակերպը, յուրահատուկ նմանությունները, նրանց ստեղծած զգացմունքային ռեակցիաները, ունեցած հավատալիքները, դրդապատճառները և նպատակները ստեղծում են այն իրավիճակը, որը դինամիկ կերպով զարգանում և ըստ հնարավորին փորձարկում է արդյունքների օրինականությունը։ Այս բոլոր տարրերը քիչ թե շատ սեմիոտիկ են համարվում բնության մեջ, որտեղ էլ հենց կիրառվում են գերիշխող կոդերը և արժեքները։ Հետևաբար նշանակերտման և նշանագիտության միջև գծած սահմանը միշտ էլ փոքր- ինչ կամայական բնույթ կկրի։

Պիրսը հիմնականում հետաքրքրված էր տրամաբանությամբ, իսկ Սոսյուրին հետաքրքրում էր լեզվաբանությունը, որը քննում է լեզվի գործառույթներն ու կառույցները։ Բայց երկուսն էլ ընդունում են, որ ավելի էական բան կա ներկայացնելու համար, քան լեզուն միայն գրավոր լեզվի և խոսքի նեղ շրջանակում։ Այսպիսով, նրանք մշակեցին սեմիոզիսի գաղափարը, որպեսզի լեզուն առնչվի այլ նշանային համակարգերի հետ՝ ինչպես մարդկային, այնպես էլ ոչ մարդկային։ Այսօր տարաձայնություն կա պատճառի և հետևանքի վերաբերյալ։ Դպրոցներից մեկը պնդում է, որ լեզուն սեմիոտիկ նախատիպ է, և դրա ուսումնասիրությունը բացահայտում է այն սկզբունքները, որոնք կարող են կիրառվել այլ նշանային համակարգերում։ Հակառակ դպրոցը պնդում է որ կա այսպես կոչված մետասայն համակարգ, և որ լեզուն պարզապես հաղորդակցական նշանակության բազմաթիվ կոդերից մեկն է, վկայակոչելով այն միջոցը, որով մանուկները տեղեկանում են շրջակա միջավայրի մասին, նախքան բանավոր լեզու ձեռք բերելը։ Որն էլ ճիշտ լինի, սեմիոզիսի նախնական սահմանումը ցանկացած գործողություն կամ ազդեցություն է հաղորդակցման նշանակության համար՝ հարաբերություն ստեղծելու այն նշանների միջև, որոնք կարող են մեկնաբանվել լսարանի կողմից։

Ինչպես միջատը կամ կենդանին, մարդը կամ այլ արարած անընդհատ շարժման մեջ է գտնվում իրեն շրջապատող միջավայրում (որը շատ հաճախ նշում են umwelt տերմինով՝ եսակենտրոն աշխարհ), այնպես բոլոր զգայարաններն էլ հավաքում են որոշակի տեղեկատվություն արտաքին աշխարհից՝ դարձնելով այն հասանելի ուղեղին։ Այդուհանդերձ, զգայական գերծանրաբեռնվածությունից խուսափելու համար միայն համր տեղեկատվությունն է արժանանում ուղեղի իմացական մասնիկների ուշադրությանը։ Սա նշանակում է, որ այս ամբողջ գործընթացի մի մասը պետք է հսկվի իրական աշխարհի ինչ­որ մոդելի կողմից, որը կդասակարգի տեղեկատվական մասնիկները՝ ըստ նրանց նշանակության և կզտի այն տեղեկատվությունը, որը առնչություն չունի կենսագործունեության հետ։ Նշանը չի կարող աշխատել, քանի դեռ ուղեղը կամ լսարանը չի տարբերակել այն համընդհանուր ֆոնային աղմուկից։ Երբ դա տեղի է ունենում, նշանը մղում է իմացական մասնիկներին վերծանելու ստացված տեղեկատվությունը՝ այսպիսով դարձնելով այն իմաստավորված տեղեկություն։ Այստեղից հետևում է, որ սեմեոսֆերայում նշանակերտման (սեմիոզիսի) ընթացքը կատարվում է հետևյալ շրջափուլերով՝

• Բույսերի, միջատների կամ կենդանիների հաղորդակցման անհրաժեշտության դեպքում ( Օր.` առարկա կամ սնունդ ճանաչել ) կիմանան թե ինչ է անհրաժեշտ ասել և կընտրեն դա ասելու ամենալավ տարբերակները ( Օր.` սկսելով փնտրողի վարքագիծ ) ։

• Սույն տեղեկությունն այնուհետ կծածկագրվի համապատասխան մկանային խմբերում և տեղի կունենա հաղորդման ազդեցություն, թեև ինչ-որ չափով մարդու մտավորությունը, մարմնի իրական շարժումները տեղի են ունենում ինքնաբերաբար, այսինքն՝ մարդը չի գիտակցում առանձին մկաների շարժումը, բայց հասնում է ցանկալի արդյունքին կամքի ակտով ( Տես Հ. Լ. Ա « Գործողության բնույթ»)։

• Հասցեատերերը ընկալում են շրջակա միջավայրից փոխանցվող տվյալները և ընդունում են ասված ծածկագիրը որպես նշաների խումբ։

• Հասցեատերը մեկնաբանում է նշանը ( երբեմն կոչվում է ապակոդավորում ), որպեսզի ընկալի իմաստը։

Սա ենթադրում է ընկալած նշաների համապատասխանեցումը ի դեմ գոյություն ունեցող մոդելնեիր և դրանց իմաստների, որոնք պահվում են մեր հիշողության մեջ, այսինքն ` դրանք ճանաչվում և հասկացվում են տվյալ հասարակության ներսում։ Բույսերի, միջատների և կենդանիների համար ստացված մեկնաբանության արդյունք կարելի է համարել համապատասխան ստիմուլներն ընկալելու ակնհայտ արձագանքը։

Կենսաբանության մեջ հատախույզ մեղուները և մրջյունները կվերադառնան տուն` պատմելու մյուսներին, թե որտեղից կարող են սնունդ հայթայթել, պտղաբերության մասին լուրը պետք է ասվի ապագա ամուսիններին, ովքեր պատկանում են նույն ցեղատեսակին և վտանգի առկայությունը պետք է փոխանցվի որպես նախազգուշացում խմբի բոլոր մյուս անդամներին։ Նշանների այսպիսի փոխանցումը կարող է լինել քիմիական, լսողական, տեսողական կամ շոշափելի, որոնք իրենց հերթին կարող են հանդես գալ առանձին կամ կապակցված։ Գոյություն ունի գիտահետազոտական գործունեության մի նոր բնագավառ `կենսանշանագիտություն անվանմամբ և Ջոզեֆ Հոֆմեյերը պնդում է, որ սիմբիոգենեզը, ինքնահղումը, ազդանշանների երկակիությունը, ընկալիչների առկայությունը, ավտոպոեզիսը և այլնը կենդանի համակարգերի ընդհանուր հատկանիշներն են։ Թովմաս Սեբեոկը գտնում էր, որ կյանքի հատկանիշների նման ցուցակը կարող է համընկնել նշանագիտության սահմանման հետ, այսինքն` փորձարկել, թե արդյոք որևէ բանը կենդանի է, նշանակում է այդ փորձով իսկ որոշել, թե ինչպես է «որևէ բան »-ը հաղորդում իմաստ իր նմանին և արդյոք նշանակերտում է տեղի ունեցել։ Սա ստացել է Սեբեոկի թեզիս անվանումը։