Ռադիոֆիզիկան Հայաստանում

Ռադիոֆիզիկայի բնագավառում կանոնավոր հետազոտություններն սկսվել են 1950 թվականին, երբ Վիկտոր Համբարձումյանի նախաձեռնությամբ Բյուրականի աստղադիտարանում ստեղծվել է ռադիոաստղագիտության լաբորատորիա, 1959 թվականին՝ ռադիոֆիզիկական մեթոդների բաժին (էմիլ Միրզաբեկյանի գլխավորությամբ)։ Բաժնում սկսվել են ալիքի երկարության սանտիմետրային և դեցիմետրային տիրույթներում շատ թույլ ազդանշանների ընդունման մեթոդների հետազոտությունները և համապատասխան բարձր զգայուն ընդունիչ սարքերի մշակումները։ Ռադիոֆիզիկական ուսումնասիրություններն էապես ընդլայնվել են այդ բաժնի հիման վրա Ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտի (ՌՖԷհ) ստեղծումից հետո (1960 թվականին)։

Վերջինիս հիմնական գիտական ուղղությունը եղել է ռադիոֆիզիկական եղանակների զարգացումը և Տիեզերքի, կոնդենսացված նյութերի ու կենսաբանական օբյեկտների հետազոտություններում դրանց կիրառումն ու համապատասխան բարդ սարքերի ստեղծումը։ Էմիլ Միրզաբեկյանի, Ռադիկ Մարտիրոսյանի, Ալբերտ Ղուրանի և Արսեն Հախումյանի ղեկավարած այդ աշխատանքների արդյունքում մշակվել և պատրաստվել են մի քանի սերնդի դեցիմետրային, սանտիմետրային ու միլիմետրային տիրույթների ջերմային ճառագայթման ընդունիչներ, ռադիոչափիչներ, բևեռաչափներ, որոնք օժտված են բարձր զգայունությամբ և հուսալիությամ

Տիեզերքը Բյուրականից

Ստեղծված սարքավորումների և ռադիոֆիզիկական մեթոդների միջոցով ՌՖԷհ-ի մասնագետներն իրականացրել են Խորհրդային Սոցալիստական Հանրապետությունների Միության տիեզերական հետազոտությունների ծրագրերում օգտագործվող հեռահար կապի անտենաների ատեստավորումը՝ դրանց տեղակայման բոլոր կետերում։ Գերբարձր հաճախության (ԳԲՀ) ռադիոչափիչներն օգտագործվել են Երկիր և այլ մոլորակների հեռազննման միջազգային ծրագրերում («Պրիրոդա», «Վեգա», «Օկեան», «Մետեոր» և այլն

«Միր» ուղեծրակայանում տեղադրված ՌՊ-600 բազմուղի ռադիոչափ, համակարգի օգնությամբ ստացվել են մեծ ծավալի տեղեկություններ՝ օվկիանոսների, Երկրի հողածածկույթի և մթնոլորտի մասին (Ռադիկ Մարտիրոսյան, Ալբերտ Ղուլյան)։ Ստեղծվել են մի շարք քվանտային պարամագնիսական ուժեղարարներ (մազեր), որոնք կիրառվել են կարևորագույն ռադիոաստղագիտական հետազոտություններում։ Օրնակ՝ կապված ռեզոնատորներով 21 սմ ալիքի երկարության քվանտային ուժեղարարը, որը տեղակայվել էր ԽՍՀՄ Գիտությունների Ակադեմայի Ֆիզիկայի ինստիտուտի (ՖԻԱՆ) 23 մետրանոց 373, ռադիոդիտակի վրա, մի կարգով բարձրացրել է համակարգի զգայունությունը, իսկ լայն շերտում վերալարվող 1,35 սմ ալիքի երկարության մազերը, որը տեղակայվել էր Խորհրդային Սոցալիստական Հանրապետությունների Միությունում խոշորագույն «ՌԱՏԱՆ-600» ռադիոդիտակի վրա, ապահովել է 20 տիեզական մադերային աղբյուրների ճառագայթման սպեկտրային չափումների բարձր որակը։

Այդ աշխատանքների համար ՌՖԷԻ-ի մի խումբ աշխատողներ՝ Ռադիկ Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, արժանացել են Ուկրաինայի և Հայաստանի Պետական մրցանակների։ Մշակվել է անընդհատ ճառագայթման դոպլերային ռադիոտեղորոշիչ, որտեղ օգտագործվել է ազդանշանի հաճախության տարապարբերական գծային մոդուլում (դա հնարավորություն է տալիս բարձր ճշտությամբ միաժամանակ չափել բազմաքանակ շարժվող թիրախների արագությունը և կոորդինատները)։

Մշակվել են նաև բացառիկ բնութագրերով օժտված ցածր աղմկային հզորության ուժեղարարներ, վեցկարգանի փոգապտտիչներ, արագագործ սահմանափակիչներ և այլ ակտիվ սարքեր՝ ռադիոտեղորոշման կիրառումների համար (Արսեն Հախումյան)։ Մշակվել և պատրաստվել են անկյան լուսաէլեկտրական մի շարք փոխակերպիչներ, որոնք բարձր ճշտության և փոքր չափերի շնորհիվ կիրառվում են հատուկ տեխնիկայում, մեքենաշինության մեջ, ռոբոտատեխնիկայում։

Այդ փոխակերպիչները սերիական արտադրության մեջ ներդրվել են Հայաստանի կառավարության որոշմամբ՝ հատուկ այդ նպատակով Գորիսում ստեղծված գործարանում (Ռոբերտ Սարգսյան)։ ՌՖԷԻ-ում ստեղծված բազմուղի բարձր զգայուն ռադիոմետրիկ սպեկտրաչափի օգնությամբ առաջին անգամ հայտնաբերվել և հետազոտվել է թույլ ԳԲՀ-ի ճառագայթումը, որն առաջանում է թույլ կապակցաված բարձր ջերմաստիճանային գերհաղորդիչ կառուցվածքներում՝ մրրիկների կոհերենտ շարժման հետևանքով (Արսեն Հախումյան)։ ՌՖԷԻ-ում տեսականորեն պարզբանվել են շերտավոր միջավայրերում անցումային ճառագայթման էներգիական և սպեկտրային բնութագրերը, զարգացվել են պլազմայում լիցքավորված մասնիկների շարժմամբ պայմանավորված արգելակային և արագացման շարժընթացների, ֆեռո և հակաֆեռո մագնիսներում մակերևութային ալիքների տարածման, ուժեղ հոսանքային էլեկտրոնային փնջերի պլազմային անկայունության, նաև պատահական անհամասեռություններով օժտված միջավայրերում դիֆուզային ճառագայթման տեսությունները (Վարդան Առաքելյան, Հրանտ Մաթևոսյան, Ժիրայր Գևորգյան, Հրաչյա Ներսիսյան, Էդուարդ Ռոստոմյան, Ռոլանդ Թարխանյան)։

Տեսականորեն հետազոտվել են բացասական բեկման ցուցիչով նանոկառուցական վաքների հատկությունները, բացահայտվել այն պայմանները, որոնց դեպքում այդ կառուցվածքները դրսևորվում են որպես մետանյութեր (Ռոլանդ Թարխանյան)։ Կիսահաղորդչային հետերո և նանոկառուցվածքների ստացման նպատակով զարգացվել է լազերաիմպուլսային նստեցման տեխնոլոգիա։

Այդ մեթոդով ստացվել են մի շարք բարակաթաղանթ հետերոկառուցվածքներ, կատարվել են դրանց օպտիկական, էլեկտրական, և այլ հատկությունների ուսումնասիրություններ, որոնք հնարավորություն են տվել պարզաբանելու դրանց կիրառելիությունը նոր էլեկտրոնային սարքերի, մասնավորապես՝ լուսաընդունիչների և արևային էներգիայի փոխակերպիչների ստեղծման գործում (Արա Ալեքսանյան)։

Պարզաբանվել է բյուրեղային ցանցի արատների ազդեցությունը պինդ մարմինների էլեկտրական, մեխանիկական և այլ հատկությունների վրա։ Ստացվել են նոր անալիտիկ բանաձևեր, որոնք հաշվի են առնում այդ արատների և մասնիկների փոխազդեցության տարբեր մեխանիզմներ, մասնավորապես, կիսահաղորիչներում դիսլոկացիաներում հիմնական, լիցքակիրների զավթման հավանականությունները (Ռ. Վարդանյան)։ Տեսականորեն հետազոտվել են բացասական բեկման ցուցիչով նանոկառուցվածքների հատկությունները, պարզաբանվել այն պայմանները, որոնց դեպքերում այդ կառուցվածքները դրսևորվում են որպես մետանյութեր (Ռոնալդ Թարխանյան)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։