Շուշիի շրջան (Արցախ)

Շուշիի շրջան;
Երկիր	Արցախի Հանրապետություն
Կարգավիճակ	Արցախի Հանրապետության շրջան
Մտնում է	Արցախ
Վարչկենտրոն	Շուշի
Հիմնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	5189 մարդ (2015)
Տարածք	383 կմ²
Ժամային գոտի	UTC+4
Հեռախոսային կոդ	26
Ավտոմոբիլային կոդ	58

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս Շուշի (այլ կիրառումներ) և Շուշիի շրջան (այլ կիրառումներ):

Չշփոթել Շուշիի շրջան (ԼՂԻՄ) հոդվածի հետ։

Չշփոթել Շուշիի շրջան (Ադրբեջան) հոդվածի հետ։

Շուշիի շրջան, Արցախի Հանրապետության 8 շրջաններից մեկն է։ Շուշիի շրջանի մակերեսը կազմում է 381 կմ², բնակչությունը՝ 4.324 մարդ (2005 թ.^[4])։ Շրջկենտրոնը Շուշի քաղաքն է՝ 1918-1920 թթ. Արցախի ինքնահռչակ պետության մայրաքաղաքը։ Մակերևույթն ամբողջապես լեռնային է և ծածկված անտառներով և թփուտներով։ Նրա հարավային՝ Հադրութի շրջանին սահմանակից հատվածում վեր է խոյանում Քիրս լեռը, որի ամենաբարձր գագաթը՝ Մեծ Քիրսը, ունի 2748 մ բարձրություն^[5]։ Շրջանի տարածքով են անցնում Կարկառ գետի արևելյան վտակը՝ Շուշինկան և արևմտյան վտակ Ղայբալին։ Շրջանի գեղատեսիլ վայրերից է Հունոտի կիրճը։

Շուշիի շրջանը հյուսիս-արևելքում սահմանակցում է Ասկերանի, հարավ-արևելքում Հադրութի, արևմուտքում՝ Քաշաթաղի շրջաններին, հյուսիս-արևելքում՝ Ստեփանակերտ քաղաքին։

2009 թվականի տվյալներով Շուշիի շրջանում կա 8 գյուղական բնակավայր, որոնք միավորված են 6 համայնքներում և մեկ քաղաքային համայնք՝ Շուշի քաղաքը^[6]։ 2020-ի Արցախյան 2-րդ պատերազմի արդյունքում Շուշի քաղաքն ու Քարին-Տակ գյուղը անցան Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, իսկ 2023-ի ադրբեջանական հարձակման հետևանքով Բարդաձոր, Եղծահող, Կանաչթալա, Հինշեն, Տասը-Վերստ և Լիսագոր գյուղերն ընկան պաշարման մեջ, կտրվելով Արցախի մնացած մասից և Հայաստանից, և զրկվելով գազից, ջրից ու էլեկտրականությունից։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շուշին 1752 թվականից սկսած եղել է հանրահայտ բերդ-ամրոց, իսկ 1840 թվականից՝ քաղաք։ 1916 թվականին Շուշիի բնակչությունը կազմել է 43,5 հազար, որի գերակշիռ մասը հայեր էին։ Հետագայում բնակչությունը շեշտակիորեն նվազել է, և 1920 թվականին կազմել 35 հազ․ մարդ։ 1988-1990 թթ․ Ադրբեջանի կողմից քաղաքը բնակեցվել է զգալի թվով ադրբեջանցիներով։ Շուշին հայ ազատամարտիկների կողմից ազատագրվեց 1992 թվականի մայիսի 9-ին։

Շուշիի շրջանը ԼՂԻՄ-ի ժամանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շուշիի շրջանը զբաղեցրել է ԼՂԻՄ հարավարևմտյան հատվածը՝ Ղարաբաղի լեռնաշղթայի կենտրոնական մասում։ Եղել է մարզի ամենափոքր շրջանը և զբաղեցրել է 0,3 հազար կմ²։ Եթե Շուշիի շրջանի հողային ֆոնդը 1988-ին կազմել է շուրջ 30 հազար հա, որից վարելահողեր՝ 3,7 հազար հեկտար, այգիներ՝ 103 հեկտար, խոտհարքեր՝ 330 հեկտար, արոտավայրեր՝ 16,7 հազար հեկտար, անտառներ՝ 8,3 հազար հեկտար^[5]։ Ապա 2016 թ. տվյալներով Շուշիի շրջանի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը կազմում են 12484,83 հա, որից 133,0 հա վարելահողեր են, 26,80 հա բազմամյա տնկարկներ, 548,56 հա խոտհարքեր, 11188,15 հեկտար արոտավայրեր և 588,34 հեկտար այլ հողեր։ Գյուղատնտեսության առաջատար ճյուղն էր անասնապահությունը։ Արդյունաբերական ձեռնարկներ կային Շուշի քաղաքում և Քարին տակ գյուղում։ 1987 թ. տվյալներով Շուշիի շրջանում կար 27 գյուղական և 1 քաղաքային բնակավայր։ Գյուղական բնակավայրերից կարելի էր թվարկել Քարին տակը, Մեծ Շենը, Հին Շենը, Տասը Վերստը, Լիսագորը, Կանաչ Թալան, Մեծ և Փոքր Խերխանները, Խալֆալին, Ղայբալուն, Շռլանը, Մալի Բեյլուն, Նաբիլար և այլն։ Այլազգիներով բնակեցված վերոհիշյալ գյուղերի մեծ մասն ուներ 5-7 տուն։

Վարչատարածքային բաժանում և բնակավայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շուշիի շրջանը կազմված է քաղաքային և գյուղական համայնքներից^[7]^[8]։ Ներկայում շրջանի 3 բնակավայր, այդ թվում՝ Շուշի քաղաքը, գտնվում է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո^[9]^[10]^[11]^[12]։

Շուշիի շրջանն ունի 7 համայնք, որոնք իրենց մեջ ներառում են 11 բնակավայրեր։ Դրանք են^[7]՝

Շուշի համայնք՝ ներառում է Շուշի քաղաքը, որը հանդիսանում է շրջանի վարչական կենտրոնը և Ղայբալիշեն գյուղը,
Եղցահող համայնք՝ ներառում է Եղցահող, Կանաչ Թալա, Տասը Վերստ գյուղերը,
Լիսագոր համայնք՝ ներառում է Լիսագոր գյուղը,
Հին Շեն համայնք՝ ներառում է Հին Շեն և Հունանավ գյուղերը,
Մեծ Շեն համայնք՝ ներառում է Մեծ Շեն գյուղը,
Քարինտակ համայնք՝ ներառում է Քարինտակ գյուղը,
Քիրսավան համայնք՝ ներառում է Քիրսավան գյուղը։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շուշին գտնվում է Ղարաբաղի լեռնաշղթայի արևելյան նախալեռնային փոքր սարահարթի վրա, ծովի մակարդակից 1350-1500 մ բարձրության վրա։ Ընդհանոր առմամբ Շուշին բնութագրվում է մեղմ կլիմայական պայմաններով։ Օդի հուլիսյան միջին ջերմաստիճանը կազմում է +19 °C, իսկ հունվարյանը՝ —1,5 °C։ Մեղմ կլիման, լեռնային մաքուր օդը, շրջապատի գեղեցկությունն ու հանքային ջրերի պաշարները Շուշին դարձրել են առողջարանային, հանգստյան ու զբոսաշրջության կենտրոն^[13]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 http://web.archive.org/web/20170806181747/http://stat-nkr.am/files/publications/2016/Mardahamar_2015_rus/MAS_2/1_1_45_46.pdf
↑ https://web.archive.org/web/20131109204225/http://www.worldtimezone.com/dst_news/dst_news_nagorno-karabakh01.html
↑ Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)
↑ «Ազգային վիճակագրության Ծառայություն, 2005 թ. մարդահամարի արդյունքները» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 20-ին.
↑ ^5,0 ^5,1 Սերգեյ Մելքումյան, Լեռնային Ղարաբաղ, Երևան, 1990, էջ 273։
↑ Սերգեյ Մելքումյան, Արցախ-Ղարաբաղ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Երևան, «Յասոն ՍՊԸ», 2010, էջ 308 — 415 էջ, ISBN 978-9939-829-02-9։
↑ ^7,0 ^7,1 Հակոբ Ղահրամանյան, Տեղեկատու Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.։
↑ «Արցախի Հանրապետության բնակավայրերի ցանկը հանրապետության Ազգային ժողովի կայքում (Արցախի Հանրապետության օրենքը երկրի վարչատարածքային բաժանման մասին, 25 մարտի 2005 թ., ք.Ստեփանակերտ, ՀՕ-178, ստորագրված նախագահ Ա․Ղուկասյանի կողմից)։». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 14-ին.
↑ Արցախի Հանրապետության այն բնակավայրերի ցանկը, որոնք գտնվում են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո /հրապարակված Արցախի Հանրապետության Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության կողմից/, (արխիվացված 05․03․2021թ․)։
↑ «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։
↑ «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը», (արխիվացված)։
↑ «Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած՝ Արցախի համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։
↑ Սերգեյ Մելքումյան, Արցախ-Ղարաբաղ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Երևան, «Յասոն ՍՊԸ», 2010, էջ 65 — 415 էջ, ISBN 978-9939-829-02-9։

[_617a495a7fa35413-1] 1,0 ^1,1 http://web.archive.org/web/20170806181747/http://stat-nkr.am/files/publications/2016/Mardahamar_2015_rus/MAS_2/1_1_45_46.pdf

[_2cbf44d2f787e63f-2] ttps://web.archive.org/web/20131109204225/http://www.worldtimezone.com/dst_news/dst_news_nagorno-karabakh01.html

[armenpress.am_օկուպացված_տարածքներ-3] Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)

[4] «Ազգային վիճակագրության Ծառայություն, 2005 թ. մարդահամարի արդյունքները» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 20-ին.

[ReferenceA-5] 5,0 ^5,1 Սերգեյ Մելքումյան, Լեռնային Ղարաբաղ, Երևան, 1990, էջ 273։

[6] Սերգեյ Մելքումյան, Արցախ-Ղարաբաղ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Երևան, «Յասոն ՍՊԸ», 2010, էջ 308 — 415 էջ, ISBN 978-9939-829-02-9։

[Հակոբ_Ղահրամանյան_Տեղեկատու_2015-7] 7,0 ^7,1 Հակոբ Ղահրամանյան, Տեղեկատու Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.։

[Արցախի_վարչատարածքային_բաժանման_մասին_օրենք-8] «Արցախի Հանրապետության բնակավայրերի ցանկը հանրապետության Ազգային ժողովի կայքում (Արցախի Հանրապետության օրենքը երկրի վարչատարածքային բաժանման մասին, 25 մարտի 2005 թ., ք.Ստեփանակերտ, ՀՕ-178, ստորագրված նախագահ Ա․Ղուկասյանի կողմից)։». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 14-ին.

[ԱՀ_ՏԿԶՆ_կորցրած_բնակավայրերի_ցանկ-9] Արցախի Հանրապետության այն բնակավայրերի ցանկը, որոնք գտնվում են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո /հրապարակված Արցախի Հանրապետության Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության կողմից/, (արխիվացված 05․03․2021թ․)։

[armenpress.am_կորցրած_բնակավայրերի_ցանկ-10] «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։

[artsakhpress.am_կորցրած_բնակավայրերի_ցանկ-11] «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը», (արխիվացված)։

[hetq.am_կորցրած_բնակավայրերի_ցանկ-12] «Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած՝ Արցախի համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։

[13] Սերգեյ Մելքումյան, Արցախ-Ղարաբաղ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Երևան, «Յասոն ՍՊԸ», 2010, էջ 65 — 415 էջ, ISBN 978-9939-829-02-9։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]