Շեքսպիրի հեղինակության հարց
Շեքսպիր հեղինակության հարց (անգլ.՝ Shakespeare authorship question) կամ Շեքսպիրյան հարց, Ուիլյամ Շեքսպիրին վերգրվող ստեղծագործությունների հեղինակության խնդիրն է։ Անունը ծագել է Հոմերոսյան հարցի համանմանությամբ։ Կենսագրական վավերագրերի սակավությունը, հակասականությունն ու սրանց անհամապատասխանությունը Շեքսպիրի մեծությանը առիթ են տվել Շեքսպիրի ստեղծագործությունների հեղինակ համարելու դրամատուրգ Քրիստոֆեր Մառլոյին, փիլիսոփա Ֆրենսիս Բեկոնին, ազնվականներ Դերբիին, Օքսֆորդին, Ռյութլանդին և այլոց։
Շեքսպիրի կյանքի, ինչպես նաև Ելիզավետա I-ի իշխանության շրջանի այլ դրամատուրգների կյանքի մասին քիչ բան է հայտնի։ Ժամանակակիցները չէին հետաքրքրվում նրանց անձնական կյանքով։ Այսպես կոչված «հակաստրատֆորդիստների» տեսակետ գոյություն ունի, որը մերժում է աղբյուրներից հայտնի դերասան և դրամատուրգ ծնունդով Ստրադֆորդից Շեքսպիրի հեղինակությունը և գտնում է, որ «Ուիլյամ Շեքսպիր»-ը գրական կեղծանուն է, որի տակ թաքնված են մեկ կամ մի քանի հոգի (հավանաբար իրական Ստրադֆորդցի Ուիլյամ Շեքսպիրի իմացությամբ)։ Հաշվի առնելով, որ շեքսպիրյան ստեղծագործությունները իր ժամանակակիցների մի մասի կարծիքով պատկանել են ստրադֆորդցի Ուիլյամ Շեքսպիրին, ապա երկու տեսակետներն էլ դավադրության տեսություն են պարունակում։
Ավանդական ռեսակետի աներկմիտ մերժումը հայտնի է 1848 թվականից (Ջոզեֆ Քոլման Հարթ), ճնայած, որոշ հեղինակներ տեսնում են ակնարկներ շեքսպիրյան հարցին ավելի վաղ՝ 18-րդ դարի գրականության մեջ։ Դրա հետ մեկտեղ «հակաստրատֆորդիստներ»-ի մոտ չկա միասնական կարծիք, թե ո՞վ է շեքսպիրյան ստեղծագործությունների իրական հեղինակը։ Ներկա պահին առաջարկվող թեկնածուների թիվը մոտավորապես ութսուն է։ Аргумент «Հակաստրատֆորդիստներ»-ի շեքսպիրյան հարցի տեսակետը ակադեմիական գիտնականների կողմից մերժվում է, որպես գիտական հետազոտության ստանդարտներին հակասող[1], բայց մեծ տարածում է ստացել և խթանել է շեքսպիրագիտությունը։
Հակաստրատֆորդիստների փաստարկները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Հակաստրատֆորդիստներ»-ը հաճախ օգտագործում են այն փաստը, որ Շեքսպիրի կյանքի մասին շատ քիչ է հայտնի[2]։ Փաստերի բացակայությունը հաճախ ընդունվում է, կառավարական պաշտոնյաների կողմից պատմական գրությունները ոչնչացնելու միջոցով, Շեքսպիրի ով լինելու կոծկում[3]։ Օրինակ՝ Ստրատֆորդի դպրոց հաճախելու գրության բացակայությունը համարվում է Շեքսպիրի դպրոցում չսովորելու փաստի կոծկում[4]։
Շեքսպիրի շրջապատը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շեքսպիրը ծնվել, դաստիարակվել և մահացել է Էյվոնի Ստրատֆորդում, որտեղ և շարունակել է զբաղվել տնտեսությամբ նաև իր լոնդոնյան գործունեության տարիներին։ Ստանդֆորդը Լոնդոնից 160կմ էր հեռու, բնակչությունը 1500 մարդ էր, որոնք հիմնականում զբաղվում էին ոչխարի մորթով և անասունի, բրդի առևտրով և կաշվի մշակմամբ։ Հակաստրատֆորդիստները քաղաքն ներկայացնում են հետամնաց և մշակույթից հեռու վայր, որտեղ հանճարի դաստիարակության համար պայմաններ չկային և պնդում են, որ Շեքսպիրը անկիրթ և անգրագետ մարդ էր[5][6][7][8][9]։
Ուիլյամ Շեքսպիրի հայրը՝ Ջոն Շեքսպիրը ձեռնոցագործ էր և քաղաքային խորհրդի անդամ։ Նրա կինը Մերի Շեքսպիրը տեղական ջենթրիի աղջիկն էր; Երկուսն էլ իրենց ամուսնական պայմանագրի տակ ստորագրության փոխարեն խաչ էին դրել և այլ ստորագրության տարբերակ նրանցից չի մնացել[10]։ Այս փաստը հաճախ օգտագործվում է ապացուցելու համար, որ Շեքսպիրը մեծացել է անգրագետ ընտանիքում։ Շեքսպիրի երկու դուստրերի գրագիտության ապացույց էլ չկա, բացառությամբ Սյուզաննա Հոլի ստորագրության, որը ըստ ուսումնասիրողների ավելի շուտ «նկարչություն» է, քան վստահ ձեռքով գրված։ Շեքսպիրի մյուս դուստրը՝ Ջուդիթ Թուինը փաստաթղթերի տակ խաչէր է դրել[11]։
Հակաստրատֆորդիստները կարծում են, որ Շեքսպիրի շրջապատը անհամատեղելի է իր ստեղծագործությունների հետ։ Հեղինակը իր գործերում ցույց է տալիս Անգլիայի և այլ երկրների քաղաքականության և մշակույթի խոր իմացություն։ Գործերից երևում է, որ Շեքսպիրը լավ ծանոթ է ազնվական սպորտի այնպիսի տեսակների, ինչպիսին են որսը, բազեի որսը, թենիսը և գնդակախաղը[12][2]։ Ոմանք կարծում են, որ իր ստեղծագործություններում Շեքսպիրը իր ատելությունն է արտահայտում անկիրթ, հասարակ մարսկանց նկատմամբ, նրանց ծաղրի առարկա է դարձնում[13]։
Կրթություն և գրագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հակաստրատֆորդիստները հաճախ փաստարկ են ներկայացնում, որ չկա Շեքսպիրի կրթությունը հաստատող փաստաթուղթ։ Ստադֆորդում Էդուարդ VI-ի 1553 թվականին բացած նոր թագավորական դպրոցը Շեքսպիրի տնից 800 մետր էր հեռու[14]։ Անգլիայի այդ ժամանակվա գրագիտության դպրոցներում սովորեցնում էին թագավորի կողմից հաստատված լատիներեն տեքստերով։ Աշակերտները անվճար ստանում էին գիտելիք լատիներենից, քերականությունից, հնեագիտությունից և հռետորական արվեստից[15][16][17][18]։ Դպրոցի տնօրենն ու դաստիարակները Օքսֆորդի համալսարանի շրջանավարտներ էին[19][20][21]։ Այդ շրջանի աշակերտների ցուցակները չեն պահպանվել, և ոչ մի համադասարանցու կամ ուսուցչի հիշողություն չկա։ Սա առիթ է տալիս հակաստրատֆորդիստներին պնդել, որ Շեքսպիրը անգրագետ էր[22]։
Հակաստրատֆորդիստները նաև հարց են բարձրացնում, թե լավ կրթություն չստացած և դաստիարակված ոչ կրթված ընտանիքում մեծանալով, ինչպես է ձեռք բերել ընդարձակ և հարուստ բառապաշար։ Նրա պիեսների հեղինակային բառապաշարը տարբեր հաշվարկներով 17500-29000 բառ է[23]։ Շեքսպիրի ստորագրությունը իր ստեղծագործությունների, վրա չի պահպանվել[24]։ Միայն վեց ստորագրություն է պահպանվել փաստաթղթերի վրա։ Հակաստրատֆորդիստները այդ ստորագրությունները «խզմզոց» են անվանում, որը ևս մեկ անգամ հաստատում է Շեքսպիրի կիսագրագետ լինելը[25]։
Անուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարբեր ժամանակների տարբեր հրատարակության տիտղոսաթերթերի վրա Շեքսպիրի անունը տարբեր է գրված։ Նրա անունը տարբեր է գրված թե գրական, թե պաշտոնական փաստաթղթերում, հատկապես տարբեր է ձեռագրերում[26]։ Սա հաճախ օգտագործվում է ապացուցելու, որ Շեքսպիր ստեղծագործությունների հեղինակի անունը չէ, այլ միայն կեղծանուն, որը օգտագործել է իսկական հեղինակը[27]։
Հաճախ են անվան ենթամնայով օգտագործման փաստերը՝ «Shake-speare» или «Shak-spear» (փաստացի «Նիզակ ճոճող»)։ Հակաստրատֆորդիստների մեծ մասը սա օգտագործում է անվան կեղծանուն լինելու փաստարկ[28], պնդելով, որ գրառման այս ձևը հաճախ է օգտագործվել թատերական հնարովի կերպարների և գրական կեղծանունների համար[29]։
Իսկական հեղինակի կեղծանվան տակ հանդես գալու պատճառը հաճախ ենթադրյալ հեղինակի սոցիալական դիրքն էր։ Ազնվականները, ինչպես Օքսֆորդն ու Դերբին կեղծանուն էին օգտագործում, քանի որ այդ ժամանակ պալատականներին հարիր չէր զբաղվել գրականությամբ[30][31][32]։ Եթե ենթադրյալ հեղինակը բարձր դասին չէր պատկանում, ապա ենթադրվում է, որ գրել է կեղծնունով, իշխանության հետապնդումներից խուսափելու համար։ Հնարավոր է, որ Բեկոնը հանրապետական կարգերին անցնելու կոչերի ու պատասխանատվությունից խուսափելու համար, իսկ Մարլոն, որ բանտից կամ մահապատժից խուսափելու համար ձևական մահացել էր ու չէր ուզում բացահայտվել[33]։
Փաստագրական նյութերի բացակայությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հակաստրատֆորդիստներն ասում են, որ Շեքսպիրի գրող լինելը փաստող թուղթ չկա[34], և հակառակը ապացուցում են, որ նա եղել է առևտրական, ներդրում է ունեցել անշարժ գույքի մեջ։ Ցանկացած համբավ, որ ունեցել է Լոնդոնի թատերական շրջաններում, կապված է թատերական արժեթղթերի վաճառքի հետ։ Նրանք նաև պնդում են, որ գրական գործունեության ցանկացած վկայություն հատուկ է կեղծած, որ պաշտպանի իրական հեղինակի անունը[35]։
Հեղինակության մասին բոլոր այլընտրանքային տեսությունները հերքում են Ելիզավետա I-ի և Հակոբ I-ի հղումները Շեքսպիրին որպես դրամատուրգ, բացի այդ գտնում են անճշտություններ և ծածկագրեր։ Նրանք Շեքսպիրին նույնացնում են գրագողի, «Բանաստեղծ կապիկի» Բեն Ջոնսոնի համանուն բանաստեղծությունից և քնարերգության սիրահար հիմար Գուլիոյին «Վերադարձ դեպի Պառնաս» պիեսից (բեմադրվել է մոտավորապես 1601 թ․)։ Իբր թե նման գործող անձինք ակնարկում են, որ Լոնդոնի թատերական աշխարհը տեղյակ էր, որ Շեքսպիրի անվան տակ ուրիշն է գրել, բայց ոչ երբեք Ստրադֆորտի բնակիչը[36]։
Շեքսպիրի մահվան հանգամանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շեքսպիրը մահացել է 1616 թվականի ապրիլի 23-ին Ստրատֆորդում։ Բավականին մեծ կարողություն բաժանող կտակ է թողել։ Կտակը բավականին մանրամասն ու ծավալուն փաստաթուղթ է, սակայն այնտեղ հիշատակում չկա գրքերի, թղթերի, պոեմների և պիեսների մասին։ Շեքսպիրի մահվան պահին 18 պիես հրատարակված չէին, բայց նրանց մասին էլ կտակում խոսք չկա[37]։ Կտակում թատրոնը միայն հիշատակվում է գործընկեր-դերասաններին գումար կտակելու առիթով, որ նրանք կարողանան սգո մատանիներ գնել, բայց այս կետը մտցվել է կտակի մեջ այն ստորագրելուց հետո։ Ինչը դնում է կասկածի տակ տվյալ կետի իսկությունը[38]։
Շեքսպիրի մահվան առթիվ հրապարակային սուգ չի հայտարարվել, չկան հանգուցյալին ձոնած բանաստեղծություններ, առաջին նման բանաստեղծությունը հրապարակվել է մահվանից միայն 7 տարի անց[39]։
Օքսֆորդի հեղինակության տեսության կողմնակիցները գտնում են, որ «մեր անմահ բանաստեղծ» եզրը (անգլ.՝ our ever-living Poet) (մականուն, որով սովորաբար դիմում էին մահացած բանաստեղծին, ընգծելով, որ իր ստեղծագործություններով իրեն անմահություն է ապահովել), որն օգտագործվել է 1609 թվականին հրատարակված Շեքսպիրի սոնետներին նվիրված ձոնվածքում, ցույց էր տալիս, որ իսկական հեղինակը այդ պահին արդեն մահացած էր։ Օքսֆորդը մահացել էր հինգ տարի առաջ՝ 1604 թվականին[40][41]։
Շեքսպիրի հուշարձանը կիսանդրի է ձեռքին փետուր, ներքևում բանաստեղծական ընդունակությունները գովաբանող դամբանագիր։ Հուշարձանի ամենաառաջին պատկերը տպագրել է Ուիլիամ Դագդեյլը 1656 թվականին «Ուորքշիրի հնությունները» գրքում և այդ պատկերը տարբերվում է այսօրվա հուշարձանից։ Հեղինակային հարցը հետապնդող որոշ մասնագետներ պնդում են, որ հին տարբերակի նկարում տղամարդու ձեռքում եղել է ցորենով կամ բրդով լի պարկ և փետուրը հետո են ավելացրել, որ թաքցնեն անձի ով լինելը[42][43]։ Այս խնդրի չարաշահմանը վերջ տալու համար 1924 թվականին Մարիոն Շպիլմանը հրատարակեց հուշարձանի տեսքը մինչ 1748 թվականի վերականգնումը, որը շատ նման է այսօրվա տարբերակին[44]։ Հրապարակումնը ցանկալի արդյունք չտվեց և 2005 թվականին Օքսֆորդի հեղինակության տեսության կողմնակից Ռիչարդ Քենեդին եզրակացություն արեց որ հուշարձանը նվիրված է եղել Ջոն Շեքսպիրին՝ գրողի հորը, որը ըստ տեղեկությունների բրդի հաջողակ առևտրական էր[45]։
Փաստարկներ հօգուտ Շեքսպիրի հեղինակության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ակադեմիական գիտական հանրության համարյա բոլոր անդամները վստահ են, որ պիեսների հեղինակը «Շեքսպիր»-ը և Ուիլիամ Շեքսպիրը, որ 1564 թվականին ծնվել ու 1616 թվականին մահացել է Ստրադֆորդում, նույն մարդն են։ Նա դառել է դերասան և «Ծառաներ» (ավելի ուշ՝ Թագավորի ծառաները) թատերախմբի համատերը, որը Գլոբուս թատրոնի և Շեքսպիրի պիեսները բեմադրելու իրավունքի տերն էր 1594-1642 թվականներին[46]։ 1596 թվականին հոր զինանշան ստանալու իրավունքից հետո Շեքսպիրը կարող էր պատվավոր ջենթլմեն համարվել[47]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Kathman, David (2003), «The Question of Authorship», in Wells, Stanley; Orlin, Lena C., Shakespeare: an Oxford Guide, Oxford University Press, pp. 620—32, ISBN 978-0-19-924522-2
- ↑ 2,0 2,1 Crinkley, 1985, էջ 517
- ↑ Matus, 1994, էջ 47
- ↑ Matus, 1994, էջ 32
- ↑ Schoenbaum, 1991, էջ 6
- ↑ Wells, 2003, էջ 28
- ↑ Kathman, 2003, էջ 625
- ↑ Shapiro, 2010, էջեր 116—117 (103)
- ↑ Bevington, 2005, էջ 9
- ↑ Wells, 2001, էջ 122
- ↑ Schoenbaum, 1987, էջ 295
- ↑ Price, 2001, էջեր 213—217, 262
- ↑ Bethell, 1991, էջ 56
- ↑ Baldwin, 1944, էջ 464
- ↑ Baldwin, 1944, էջեր 164—184
- ↑ Cressy, 1975, էջեր 28—29
- ↑ Thompson, 1958, էջ 24
- ↑ Quennell, 1963, էջ 18
- ↑ Honan, 2000, էջեր 49—51
- ↑ Halliday, 1962, էջեր 41—49
- ↑ Rowse, 1963, էջեր 36—44
- ↑ Bethell, 1991, էջ 48
- ↑ Nevalainen, 1999, էջ 336
- ↑ Schoenbaum, 1981, էջ 93
- ↑ Nelson, 2004, էջ 164
- ↑ Kathman (1)
- ↑ Barrell, 1940, էջ 6
- ↑ Shapiro, 2010, էջ 255 (225)
- ↑ Price, 2001, էջեր 59—62
- ↑ Saunders, 1951, էջեր 139–64
- ↑ May, 1980, էջ 11
- ↑ May, 2007, էջ 61
- ↑ Schoenbaum, 1991, էջեր 393, 446
- ↑ Matus, 1994, էջ 26
- ↑ Shapiro, 2010, էջեր 116—117
- ↑ McCrea, 2005, էջեր 21, 170—171, 217
- ↑ Луков Вл. А. (2012). «Завещание У. Шекспира». Электронная энциклопедия «Мир Шекспира». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. (ռուս.)
- ↑ Price, 2001, էջեր 146—148
- ↑ Matus, 1994, էջեր 166, 266—267
- ↑ Bate, 1998, էջ 63
- ↑ Price, 2001, էջ 145
- ↑ Price, 2001, էջ 157
- ↑ Matus, 1991, էջ 201
- ↑ Spielmann, 1924, էջեր 23–4
- ↑ Vickers, 2006, էջ 17
- ↑ Bate, 1998, էջ 20
- ↑ Montague, 1963, էջեր 123—124
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Гилилов, Илья Менделевич, Игра об Уильяме Шекспире, или Тайна великого феникса (Артист. Режиссер. Театр), М., 1997։
- Домбровский Ю. РетлендБэконСоутгемптонШекспир // Наука. — М.
- Злобина А. Закон правды.
- Кружков, Григорий Михайлович., Шекспир без покрывала, или шахматы, плавно переходящие в шашки, Ностальгия обелисков (Новое литературное обозрение), М., 2001, ISBN 5-86793-135-8։
- Степанов С., Шекспировы сонеты, или игра в игре (Амфора), 2003, ISBN 5-94278-486-8։
- Bacon Francis., Francis Bacon: The Major Works (Oxford University Press) (խմբ. Vickers, Brian), 2002, ISBN 978-0-19-284081-3։
- Baldick C., The Oxford Dictionary of Literary Terms (Oxford University Press), 2008, ISBN 978-0-19-920827-2։
- Baldwin T. W., William Shakespere's Small Latine & Lesse Greeke (University of Illinois Press), Urbana, 1944։
- Bate J., The Genius of Shakespeare (Oxford University Press), 1998, ISBN 978-0-19-512823-9։
- Bate J., Scenes from the Birth of a Myth, Shakespeare's Face: Unraveling the Legend and History of Shakespeare's Mysterious Portrait (Free Press) (խմբ. Nolen, Stephanie), 2002, էջ 103-25, ISBN 978-0-7432-4932-4։
- Bate W. J., John Keats (Belknap Press of Harvard University Press), 1963։
- Bethell T. The Case for Oxford (and Reply). — В. 4. — ISBN 1072-7825.
- Bevington D. M., Shakespeare: The Seven Ages of Human Experience (Wiley-Blackwell), 2005, ISBN 978-1-4051-2753-0։
- Brooks A., Will Shakespere and the Dyer's Hand (Charles Scribner's Sons), 1943։
- A Shakespeare Encyclopedia (Methuen Publishing) (խմբ. Campbell, Oscar James), London, 1966։
- Chambers E. K., William Shakespeare: A Study of Facts and Problems (Clarendon Press), 1930, ISBN 978-0-19-811774-2։
- Chandler D. Marlowe: A Hoax by William Taylor // Oxford University Press. — В. 2.
- Churchill R. Ch., Shakespeare and His Betters: A History and a Criticism of the Attempts Which Have Been Made to Prove That Shakespeare's Works Were Written by Others (Max Reinhardt), London, 1958։
- Cressy D., Education in Tudor and Stuart England (St. Martin's Press), 1975, ISBN 978-0-7131-5817-5։
- Crinkley R., New Perspectives on the Authorship Question (Folger Shakespeare Library), 1985, ISBN 1538-3555։
- Dawson G. E. Review: This Star of England. by Dorothy Ogburn; Charlton Ogburn // Folger Shakespeare Library. — ISSN 1538-3555. —
- Eaglestone R., Doing English (Routledge), London, New York, 2009, ISBN 978-0-415-49673-5։
- Eccles M., Sir George Buc, Master of the Revels, Thomas Lodge and Other Elizabethans (Harvard University Press) (խմբ. Sisson, Charles Jasper), 1933, էջ 409-506։
- Edmondson P.; Wells S., Shakespeare Bites Back (The Shakespeare Birthplace Trust), 2011։
- Edmondson P., 'The Shakespeare establishment' and the Shakespeare authorship discussion, Shakespeare Beyond Doubt: Evidence, Argument, Controversy (Cambridge University Press) (խմբ. Wells, Stanley), 2013, ISBN 978-1-107-60328-8։
- Garber M., Shakespeare's Ghost Writers: Literature as Uncanny Causality (Routledge), 1997, ISBN 978-0-415-91869-5։
- Gelderen E. van, A History of the English Language (John Benjamins), Amsterdam, 2006, ISBN 978-90-272-3236-6։
- Gibson H. N., The Shakespeare Claimants (Routledge), 2005, ISBN 978-0-415-35290-1։
- Greenwood G., The Shakespeare Problem Restated (John Lane), London, 1908։
- Gross J. Denying Shakespeare // Commentary. — В. 3. — ISSN 0010-2601.
- Hackett H., Shakespeare and Elizabeth: The Meeting of Two Myths (Princeton University Press), Princeton and Oxford, 2009, ISBN 978-0-691-12806-1։
- Halliday F. E., The Cult of Shakespeare (Duckworth), 1957։
- Halliday F. E., The Life of Shakespeare (Penguin Books), 1962։
- Hoffman C., էջեր/frontline/shows/muchado/readings/hoffman.html The Murder of the Man Who Was "Shakespeare" (Julian Messner), New York, 1960։
- Honan P., Shakespeare: A Life (Oxford University Press), Oxford, 2000, ISBN 978-0-19-282527-8։
- Johnson S., Preface, Dr. Johnson on Shakespeare (Penguin Books) (խմբ. William Kurtz, Jr.), Harmondsworth, 1969, էջ 57—143։
- Kathman D., The Question of Authorship, Shakespeare: an Oxford Guide (Oxford University Press) (խմբ. Wells, Stanley), 2003, էջ 620—632, ISBN 978-0-19-924522-2։
- Kathman, David. «Shakespeare's Will». The Shakespeare Authorship Page (անգլերեն). David Kathman and Terry Ross. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 22–ին-ին.
- Kathman, David. «Seventeenth-century References to Shakespeare's Stratford Monument». The Shakespeare Authorship Page (անգլերեն). David Kathman and Terry Ross. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 20–ին-ին.
- Kathman, David. «Why I Am Not an Oxfordian». The Shakespeare Authorship Page (անգլերեն). David Kathman and Terry Ross. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 23–ին-ին.
- Lang A., Shakespeare, Bacon, and the Great Unknown (BiblioBazaar), 2008, ISBN 978-0-554-21918-9։
- Lefranc A., Sous le masque de «William Shakespeare»: William Stanley, Vie comte de Derby (Payot & cie), Paris, 1918-19։
- Logan R., Shakespeare's Marlowe: The Influence of Christopher Marlowe on Shakespeare's Artistry (Ashgate Publishing), Hampshire, 2001, ISBN 978-0-7546-5763-7։
- , William Shakespeare: A Documentary Volume (Gale Group) (խմբ. Loomis, Catherine), Detroit, 2002 Vol. 263, ISBN 978-0-7876-6007-9։
- Looney J. Th., "Shakespeare" Identified in Edward De Vere, the Seventeenth Earl of Oxford (Frederick A. Stokes), New York, 1920։
- Londré F. H., Elizabethan Views of the 'Other': French, Spanish and Russians in Love's Labour's Lost', Love's Labour's Lost: Critical Essays (Routledge), 1997 Vol. 13, էջ 325—343, ISBN 978-0-8153-0984-0։
- , Attributing Authorship: An Introduction (Cambridge University Press), 2002, ISBN 978-0-521-78948-6։
- Martin M. W., Was Shakespeare Shakespeare? A Lawyer Reviews the Evidence (Cooper Square Press), New York, 1965։
- Matus I. L., The Case for Shakespeare, 1991։
- Matus I. L., Shakespeare, IN FACT (Continuum Publishing), 1994, ISBN 978-0-8264-0624-8։
- May S. W., Tudor Aristocrats and the Mythical "Stigma of Print", Renaissance Papers (Southeastern Renaissance Conference) (խմբ. Deneef, Leigh A.; Hester, Thomas M.), 1980, էջ 11—18։
- May S. W., The Elizabethan Courtier Poets: The Poems and Their Contexts (University of Missouri Press), 1991, ISBN 978-0-8262-0749-4։
- May S. W. The Seventeenth Earl of Oxford as Poet and Playwright // Tennessee Law Review Association. — В. 1. — ISSN 0040-3288.
- McCrea S., The Case for Shakespeare: The End of the Authorship Question (Greenwood Publishing Group), 2005, ISBN 978-0-275-98527-1։
- McMichael G. L.; Glenn E. M., Shakespeare and His Rivals: A Casebook on the Authorship Controversy (Odyssey Press), 1962։
- Montague W. K., The Man of Stratford—The Real Shakespeare (Vantage Press), 1963։
- Morita S., Natsume Sōsek, 3 vols (Kōdansha Gakujutsu Bunko), 1980։
- Murphy W. M. էջեր/frontline/shakespeare/reactions/murphyarticle.html Thirty-six Plays in Search of an Author. — В. 3.
- Nelson A. H., Monstrous Adversary: The Life of Edward de Vere, 17th Earl of Oxford (Liverpool University Press), 2003, ISBN 978-0-85323-678-8։
- Nelson A. H. Stratford Si! Essex No! // Tennessee Law Review Association. — В. 1. — ISSN 0040-3288.
- Nevalainen T., Early Modern English Lexis and Semantics, The Cambridge History of the English Language: 1476—1776 (Cambridge University Press) (խմբ. Lass, Roger), 1999 Vol. 3, ISBN 978-0-521-26476-1։
- Nicholl Ch., The Lodger: Shakespeare on Silver Street (Penguin Books), 2008, ISBN 978-0-14-102374-8։
- Nicoll A. The First Baconian. — В. 1569. — ISSN 0307-661X.
- Niederkorn W. S. Jumping O'er Times: The Importance of Lawyers and Judges in the Controversy over the Identity of Shakespeare, as Reflected in the մեջբերվող էջեր of the New York Times // Tennessee Law Review Association. — В. 1. — ISSN 0040-3288.
- Niederkorn, William S. (2007 թ․ ապրիլի 22). «Shakespeare Reaffirmed». The New York Times (անգլերեն). Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 25-ին.
- Ogburn Ch.; Ogburn D., This Star of England (Coward-McCann), New York, 1952։
- Prescott P., Shakespeare in Popular Culture, The New Cambridge Companion to Shakespeare (Cambridge University Press), 2010, էջ 269–284, ISBN 978-0-521-71393-1։
- Price D. Reconsidering Shakespeare's Monument // Oxford University Press. — В. 190. — ISSN 1471-6968. —
- Price D., Shakespeare's Unorthodox Biography: New Evidence of an Authorship Problem (Greenwood Press), 2001, ISBN 978-0-313-31202-1։
- Prince F. T., The Poems (The Arden Shakespeare), 2000, ISBN 978-1-903436-20-2։
- Quennell P., Shakespeare: The Poet and His Background (Weidenfeld & Nicolson), London, 1963։
- Ross, Terry. «Oxfordian Myths: The Oxford Anagram in Minerva Britanna». The Shakespeare Authorship Page (անգլերեն). David Kathman and Terry Ross. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 23-ին.
- Rowse A. L., William Shakespeare: A Biography (Harper & Row), New York, 1963։
- Ruthven K. K., Faking Literature (Cambridge University Press), Cambridge, 2001, ISBN 978-0-521-66965-8։
- Sawyer R. Biographical Aftershocks: Shakespeare and Marlowe in the Wake of 9/11 // Berghahn Books. — В. 1.
- Schoenbaum S., William Shakespeare: Records and Images (Oxford University Press), Oxford, 1981, ISBN 978-0-19-520234-2։
- Schoenbaum S., William Shakespeare: A Compact Documentary Life (Oxford University Press), 1987, ISBN 978-0-19-505161-2։
- Schoenbaum S., Shakespeare's Lives (Oxford University Press), Oxford, 1991, ISBN 0-19-818618-5։
- Schoone-Jongen T. G., Shakespeare's Companies: William Shakespeare's Early Career and the Acting Companies, 1577—1594 (Ashgate Publishing), 2008, ISBN 978-0-7546-6434-5։
- The Shakespeare Clinic (2010 թ․ ապրիլի 22). «The Shakespeare Clinic: Students to Report on Latest Findings in Continuing Authorship Question». Press release (անգլերեն). Claremont McKenna College. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 2-ին.
- Shapiro J., Contested Will: Who Wrote Shakespeare? (UK edition: Faber and Faber), 2010։
- , Anti-Shakespeare Theories, Dictionary of World Literature (Philosophical Library) (խմբ. Shipley, Joseph T), New York, 1943։
- Smith, Alistair (2011 թ․ սեպտեմբերի 1). «Shakespeare Birthplace Trust launches authorship campaign». The Stage (անգլերեն). Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 26-ին.
- Smith I., Shakespeare's Blackfriars Playhouse: Its History and Design (New York University Press), 1964, ISBN 978-0-8147-0391-5։
- Spielmann M. H., The Title-Page of the First Folio of Shakespeare's Plays (Oxford University Press), 1924с։
- Syme, Holger (2011 թ․ սեպտեմբերի 19). «People Being Stupid About Shakesp… or Someone Else» (անգլերեն). Dispositio. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 26-ին.
- Taylor G., Reinventing Shakespeare: A Cultural History, from the Restoration to the Present (Weidenfeld & Nicholson), New York, 1989, ISBN 978-1-55584-078-5։
- Thompson C. R., Schools in Tudor England (Folger Shakespeare Library), Washington, D. C., 1958։
- Velz J. W, Shakespeare’s Ovid in the Twentieth Century: a Critical Survey, Shakespeare's Ovid: the Metamorphoses in the Plays and Poems (Cambridge University Press) (խմբ. Taylor, Albert Booth), 2000, էջ 181—197, ISBN 978-0-521-77192-4։
- Vickers, Brian (2005 թ․ օգոստոսի 19). «Idle Worship». Times Literary Supplement. էջ 6.
- Vickers, Brian (2006 թ․ հունիսի 30). «Stratford's Wool Pack Man». Times Literary Supplement (անգլերեն). էջ 17.
- Wadsworth F., The Poacher from Stratford: A Partial Account of the Controversy Over the Authorship of Shakespeare's Plays (University of California Press), 1958, ISBN 978-0-520-01311-7։
- Wall Jo. F., Henry Watterson, Reconstructed Rebel (Oxford University Press), 1956։
- Webster A. W. Was Marlowe the Man? // National Review.
- Wells S., Education, Oxford Companion to Shakespeare (Oxford University Press) (խմբ. Dobson, Michael), 2001, էջ 122—124, ISBN 978-0-19-811735-3։
- Wells S., Shakespeare: For All Time (Oxford University Press), 2003, ISBN 978-0-19-516093-2։
- Willinsky J., Empire of Words: the Reign of the OED, Princeton University Press, 1994, ISBN 978-0-691-03719-6։
- , Love's Labour's Lost (Cambridge University Press) (խմբ. Wilson, J. Dover), 1969, ISBN 978-0-521-07542-8։
- Zeigler W. G., It Was Marlowe: A Story of the Secret of Three Centuries (Donohue & Henneberry), 1895։