Հարյուրամյա պատերազմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անգլո-ֆրանսիական պատերազմ (1337-1453)
Անգլո-ֆրանսիական պատերազմներ

Թվական 1337 — 1453
Վայր Արևմտյան Եվրոպա, Հյուսիսային Եվրոպա
Արդյունք Ֆրանսիայի հաղթանակ
Հակառակորդներ
Անգլիա Ֆրանսիա
Հրամանատարներ
Ֆրանսիա արքա Կարլոս Խիզախ Անգլիա արքա Վիլհելմ նորման
Կողմերի ուժեր
Ֆրանսիայի Թագավորություն
Շոտլանդիայի Թագավորություն
Անգլիայի Թագավորություն
Բուրգունդիայի Դքսություն

Հարյուրամյա պատերազմ (ֆր.՝ Guerre de Cent Ans, անգլ.՝ Hundred Years' War), 1337 թվականից 1453 թվականը տեղի ունեցած հակամարտությունների շարք Անգլիայի թագավորության իշխող Պլանտագենետների հարստության և ֆրանսիական Վալուաների միջև Ֆրանսիայի թագավորությանը իշխելու նպատակով։ Ամեն կողմ ուներ մի շարք դաշնակիցներ։ Այն միջնադարի ամենանշանավոր հակամարտություններից էր, որի ժամանակ երկու արքայատոհմերի հինգ սերունդներ մարտնչեցին Արևմտյան Եվրոպայի խոշորագույն թագավորության համար։ Պատերազմը բերեց Ասպետության զարգացմանը և աստիճանաբար անկմանը, բացի այդ զարգացում ապրեց ազգային միասնությունը երկու երկրներում։

Անգլիայի և Ֆրանսիայի թագավությունների կառավարիչների միջև հարաբերությունները գալիս են Անգլիայի արքայատոհմի ծագումից, որոնք ունեին ֆրանսիական (Նորմանդական և հետագայում Անժույան) ծագում։ Այս պատճառով Անգլիայի միապետերը պատմականորեն տիրում էին ոչ միայն Անգլիայի թագավորի տիտղոսին, այլ Ֆրանսիայի հողերի տիրապետման տիտղոսներին, ինչը նրանց դարձնում էր Ֆրանսիայի թագավորների վասալներ։ Անգլիական թագավորների ֆրանսիական ֆեոդալի կարգավիճակը դարձավ երկու միապետությունների միջև հակամարտությունների հիմնական պատճառը Միջնադարում։ Ֆրանսիայի միապետները պարբերականորեն քայլեր էին ձեռնարկում Անգլիայի հզորացումը կանխելու համար, մասնավորապես օգնում էին Շոտլանդիային Անգլիայի դեմ պատերազմում։ Դարերի ընթացքում Անգլիայի տիրույթները Ֆրանսիայում մեծանում էին, անգամ անցնելով Ֆրանսիայի թագավորական տիրույթներին, սակայն 1337 թվականի դրությամբ միայն Գասկոնը մնաց Անգլիային։

1316 թվականին ընդունվեց կանոն, որով արգելվեց կանանց իրավահաջորդությունը ֆրանսիական գահին։ 1328 թվականին Կառլ IV մահացավ առանց որդի կամ եղբայր։ Նրա արական սեռի ամենամոտ բարեկամը նրա զարմիկ Էդուարդ III-ն էր, ում մայր Իզաբելլա Ֆրանսիացին մահացած թագավորի քույրն էր։ Իզաբելլան պահանջում էր Ֆրանսիայի գահի իրավունքը իր որդու համար, սակայն Ֆրանսիան մերժեց այն, պատճառաբանելով, որ Իզաբելլան նոր կանոնով որևէ իրավունք չունի Ֆրանսիայի թագի հանդեպ։ Այսպիսով Ֆրանսիայի քաղաքական վերնախավը նախընտրում էր ֆրասիացուն օտարերկրացի արքայազնին։ Թագը փոխանցվեց Ֆիլիպին, ով Վալուայի կոմսն էր և Կառլ IV-ի հեռավոր զարմիկն էր և թագադրվեց որպես Ֆիլիպ VI, Վալուաների հարստության առաջին թագավորը։ Անգլիան չէր սպասում, որ գահի նկատմամբ իրենց պահանջները կբավարարվեն և հանգիստ ընդունեց մերժումը։ Այնուամենայնիվ Ֆիլիպի և Էդուարդի միջև տարաձայնությունները բերեցին Ֆրանսիայում Անգլիայի տարածքների կորստին, ինչից հետո Էդուարդը III-ը նորից առաջ քաշեց իր պահանջները Ֆրանսիայի գահի նկատմամբ։

Պատերազմի սկբնական շրջանում Անգլիան տարավ մի շարք հաղթանակներ, հատկապես Կրեսիի, Պուատիեի և Ազենկուրի ճակատամարտերում, ինչը ոգեշնչեց Անգլիային պատերազմում ծախսել մեծ գումարներ և մարդկային ուժ տասնամյակներ շարունակ։ Այնուամենայնիվ Ֆրանսիայի միապետների ավելի մեծ ռեսուրսների շնորհիվ, ֆրանսիացիները կարողացան կանգնեցնել Ֆրանսիայի նվաճումը անգլիացի թագավորների կողմից։ 1429 թվականից սկսվեց Ֆրանսիայի հաղթարշավը Օրլեանի, Պատեի, Ֆորմինիի և Կաստիլիոն ճակատամարտերով և Անգլիան կորցրեց իր տիրույթների մեծ մասը մայրցամաքում։

Պատմաբանները սովորաբար պատերազմը բաժանում են երեք փուլի, որոնք տարանջատում են զինադադարներով` Էդուարդյան պատերազմ (1337-1360), Կարոլյան պատերազմ (1369-1389) և Լանկաստերների պատերազմ (1415-1453)։ Հարևան տարածքներում այդ ժամանակների հակամարտությունները նույնպես կապվում են պատերազմի հետ, ներառյալ Բրետանի ժառանգության համար պատերազմը (1341-1365), Կաստիլիայի քաղաքացիական պատերազմը (1366-1369), Երկու Պեդրոների պատերազմը (1356-1369) Արագոնի թագավորությունում և 1383–85 թվականների ճգնաժամը Պորտուգալիայում։ Հետագայում պատմաբանները համաձայնեցրեցին «Հարյուրամյա պատերազմ» տերմինը որպես պատմագրական ժամանակաշրջան` միավորելով բոլոր այս իրադարձությունները, այսպիսով այն դարձավ ամենաերկար ռազմական հակամարտությունը Եվրոպայի պատմության մեջ։

Պատերազմի հետևանքով արձանագրվեցին մի շարք նշանակալի պատմական իրողություններ։ Պատերազմի ավարտի դրությամբ ֆեոդալական բանակները հիմնականում փոխարինվեցին արհեստավարժ զորքերով։ Սկզբնական շրջանի ժառանգության համար հակամարտությունը ազդակ տվեց ֆրանսիական և անգլիական ազգայնականության գաղափարախոսությանը։ Ռազմական մարտավարությունների և զինամթերքի լայնորեն կիրառումը ֆեոդալական բանակներում բերեց ծանր հեծելազորի դուրս մղմանը և հրետանին դարձավ ավելի կարևոր։ Առաջին անգամ Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունից հետո Արևմտյան Եվրոպայում ձևավորվեցին կանոնավոր բանակներ։ Ինչ վերաբերվում է հակամարտող կողմերին, Ֆրանսիայում քաղաքացիական պատերազմները, մահաբեր համաճարակները, սովերը և վարձկանների ավազակային հարձակումները կտրուկ նվազեցրեցին բնակչության քանակը։ Անգլիայում քաղաքական ուժերը ժամանակի ընթացքում սկսեցին ընդդիմանալ թանկարժեք պատերազմին։ Անգլիայի ազնվականության հողերի կորուստները, պատերազմում իրականացրած ոչ արդարացի ներդրումները հիմնական պատճառ դարձան Սպիտակ և կարմիր վարդերի պատերազմի (1455-1487) բռնկման։

Պատերազմի նախադրյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակամարտության պատճառների նախադրյալները կարող են լինել 14-րդ դարում Եվրոպայում ժողովրդագրական, տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամը։ Պատերազմի բռնկման պատճառ հանդիսացավ Ֆրանսիայի և Անգլիայի հարաբերությունների վատթարացումը կապված Գասկոնի, Ֆլանդրիայի և Շոտլանդիայի հետ։ Ժառանգության հարցը, որը ծագեց Կապետների հարստության արական թևի բացակայության պատճառով, դարձավ հակամարտության ծագման պաշտոնական առիթը։

Պատերազմի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս տարածքների համար հերթական վեճը բռնկվեց 1337 թվականին։ Անգլիացիները ունեցան առաջին տարածքային ձեռքբերումները 1346 թվականին։ 1346 թվականին անգլիական դինամիտը մտավ Ֆրանսիայի խոշոր նավահանգիստներից մեկը։ 1346 թվականի օգոստոսին Կալե նավահանգիստը անձնատուր եղավ Անգլիային։ 1356 թվականին Պուատիեի մոտ խոշոր պատերազմ տեղի ունեցավ։ Անգլիացիները գրոհել էին ծովից և մտել Պուատիե։ Այստեղ ֆրանսիացիները ջախջախվեցին և ֆրանսիացի թագավորը գերի ընկավ։ Ֆրանսիայի հարավ-արևմուտքը բռնակցվեց Անգլիային։

Տոհմական խառնաշփոթ Ֆրանսիայում. 1316-1328[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իգական գծով Ֆրանսիայի գահի ժառանգության հարցը բարձրացավ 1316 թվականին Լյուդովիկոս X-ի մահից հետո։ Լյուդովիկոսը ուներ միայն մեկ դուստր և նորածին որդի Իոհան I-ը, ով ապրեց միայն մի քանի օր։ Դրանից հետո գահի պահանջատեր դարձավ Լյուդովիկոսի դուստրը, քանի որ նրա մայրը մնացել էր անպաշտպան և մեղադրվում էր ամուսնական դավաճանության մեջ։ Այնուհանդերձ Ֆրանսիայի գահին բազմեց Լյուդովիկոսի եղբայր Ֆիլիպը և գահադրվեց որպես Ֆիլիպ V: Նրա ընդունած օրենքով նրա դստրերը զրկվեցին ժառանգությունից և Ֆիլիպի մահից հետո 1322 թվականին Ֆրանսիայի թագավոր դարձավ նրա կրտսեր եղբայր Կառլ IV[1]։

Կառլը մահացավ 1328 թվականին՝ թողնելով դստերը և հղի կնոջը։ Եթե չծնված երեխան լիներ տղա, ապա նա կլիներ թագավոր, եթե ոչ, ապա ժառանգորդի հարցը պետք է լուծեին ազնվականները։ Ծնվեց աղջիկ և այդպիսով Կապետների հարստության արական գիծը ավարտվեց։

Արյունական կապերով Կառլի ամենամոտ բարեկամը նրա զարմիկ Էդուարդ III-ն էր։ Էդուարդը Իզաբելայի որդին էր, ով Կառլի քույրն էր, սակայն ժառանգության օրենքով իգական սեռի միջոցով ժառանգության իրավունքը չէր կարող փոխանցվել։ Բացի այդ Ֆրանսիայի ազնվականությունը չէր ցանկանում, որպեսզի երկիրը կառավարի Իզաբելան և նրա սիրեցյալ Ռոջեր Մորտիմերը, ով հայտնի էր որպես Անգլիայի նախորդ թագավոր Էդուարդ II- սպանող։ Ֆրանսիացի բարոնների կողմից Փարիզի համալսարանում գումարված ժողովում որոշվեց, որ ժառանգությունը չի կարող անցնել մոր միջոցով։ Այսպիսով Կառլի ամենամոտ բարեկամը հորական կողմից նրա առաջին զարմիկ, Վալուայի կոմս Ֆիլիպն էր, ով թագադրվեց որպես Ֆիլիպ VI:

Էդուրադ III-ը ընդունեց Ֆիլիպ VI-ին և վճարում էր նրան հարկեր իր ֆրանսիական կալվածքների համար։ Նա իր կալվածքներից զիջեց Գույան և թողեց իրավունքները մյուս տարածքների նկատմամբ։ Դրանից հետո Ֆրանսիայի և Անգլիայի հարաբերությունները նորմալ էին ընթանում մինչև սկսվեց Շոտլանդիայի պատերազմը։

Գույանի վերաբերյալ քննարկումներ, ինքնիշխանության խնդիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ I-ի (ծնկի իջած) խոնարհումը Ֆիլիպ IV Գեղեցիկին (նստած) 1286 թվականին:

Անգլիայի և Ֆրանսիայի միապետների տարաձայնությունները սկիզբ են առել 1066 թվականի Անգլիայի նորմանական նվաճումից, երբ Անգլիայի գահին տիրացավ Ֆրանսիայի թագավորի վասալ Նորմանդիայի դուքսը։ Այսպիսով Անգլիայի գահը ժառանգաբար անցնում էր ազնվականների, որոնք ունեին տարածքներ Ֆրանսիայում և Ֆրանսիան կարող էր օգտագործել այդ հանգամանքը նրանց վրա ազդելու համար։ Ֆրանսիայի թագավորները նաև վտանգ էին տեսնում, որ Անգլիան ուներ տարածքներ Ֆրանսիայում և պայքարում էին դրանք խլելու ուղղությամբ, մյուս կողմից Անգլիան ցանկանում էր պահպանել այդ կավածքները։ Հետաքրքրությունների այս բախումները դարձավ երկու միապետությունների միջև մի շարք պատերազմների պատճառ միջնադարում։

Անգլո-նորմանական հարստությունը, որը իշխում էր Անգլիայում 1066 թվականին, ավարտվեց, երբ Հենրի II Պլանտագենետը դարձավ թագավոր 1154 թվականին[2]։ Անժույան թագավորները ուղղակիորեն իշում էին ավելի շատ ֆրանսիական տարածքներում, քան Ֆրանսիայի թագավորները։ Սակայն նրանք շարունակում էին այս տարածքների հարկեր վճարել Ֆրանսիայի թագավորին[3]։

Անգլիայի թագավոր Յոհանը ժառանգեց Անժուի տարածքները իր եղբայր Ռիչարդ I Առյուծասիրտից։ Սակայն Ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ II Օգոստոսը, օգտվելով Յոհանի թուլությունից, 1204 թվականին ներխուժեց Նորմանդիա և նվաճեց Անժուի տարածքների մեծ մասը։ Դրան հաջորդած Բուվինի ճակատամարտով (1214), Սեյնտոնգի պատերազմով (1242) և վերջապես Սեն-Սարդոյի պատերազմով (1324) Անգլիայի թագավորների կալվածքները Ֆրանսիայում կրճատվեցին, և մնաց միայն Գասկոն պրովինցիան[4]։

Գույանի հարցը անգամ ավելի կարևոր էր, քան տոհմական խնդիրները պատերազմի բռնկումը բացատրելիս։ Գույանը մեծ խնդիրներ էր Ֆրանսիայի և Անգլիայի թագավորների համար. Էդուարդ III-ը Ֆիլիպ VI-ի վասալն էր իր ֆրանսիական կալվածքների պատճառով և ստիպված էր ընդունել Ֆրանսիայի թագավորի գերակայությունը իր նկատմամբ։ Մյուս կողմից Անգլիան իրավական հիմքեր ուներ ազդելու Ֆրանսիայի թագավորական արքունիքի վրա։ Ֆրանսիայի թագավորը իրավունք ուներ չեղյալացներ Անգլիայի թագավորի իրավունքները Ակվիտանիայում, ինչը անընդունելի էր անգլիացիների համար։ Այսպիսով Գույանի ինքնորոշման հարձը եղել է երկու միապետությունների միջև հակամարտությունների հիմնական պատճառը մի քանի սերունդ։

Ֆրանս-շոտլանդական դաշինք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիան դաշնակցում էր Շոտլանդիայի թագավորության հետ, քանի որ Անգլիայի թագավորները ժամանակ առ ժամանակ փորձում էին հպատակեցնել տարածաշրջանը։ 1295 թվականին պայմանագիր կնքվեց Ֆրանսիայի և Շոտլանդիայի միջև, Ֆիլիպ IV Գեղեցիկի օրոք։ Կառլ IV-ը վերահաստատեց պայմանագիրը 1326 թվականին՝ խոստանալով պաշտպանել Շոտլանդիան, եթե Անգլիան ներխուժի նրանց երկիր։ Նույն կերպ Շոտլանդիան պետք է պաշտպաներ Ֆրանսիայի Անգլիայի հարձակումից։ Շոտլանդիայի հետ կապված Էդուարդի պլաններում չէր նախատեսված, որ Ֆրանսիան կօգնի Շոտլանդիային[5]։

Ֆիլիպ VI-ը կառուցել էր մեծ նավատորմ Մարսելում, Խաչակրաց արշավանքներում օգտագործելու համար։ Այնուամենայնիվ նավատորմը Շոտլանդական նավատորմի մի մասի հետ անցավ Լա Մանշը Նորմանդիայով 1336 թվականին՝ սպառնալով Անգլիային[6]։ Ճգնաժամը հաղթահարելու համար Էդուարդ նախատեսում էր անգլիական բանակը բաժանել երկու մասի, մեկը պետք է ջախջախեր շոտլանդացիներին, մյուսը պետք է մտներ Գասկոն։ Միևնույն ժամանակ Ֆրանսիա ուղարկվեցին դեսպաններ, որոնք պետք է պայմանագիր կնքեին Ֆրանսիայի թագավորի հետ[7]։

Պատերազմի սկիզբ. 1337-1360[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վասալության ավարտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1337 թվականին Ապրիլին Ֆիլիպը հրավիրվեց հանդիպելու Անգլիայից ժամանած պատվիրակությանը, սակայն մերժեց։ 1337 թվականի ապրիլի 30-ից ամբողջ Ֆրանսիայում սկսվեց զանգվածային զորահավաք։ 1337 թվականի մայիսին Ֆիլիպը հանդիպեց Մեծ խորհրդի հետ Փարիզում։ Որոշվեց, որ Ակվիտանիայի դքսությունը, մասնավորապես Գասկոնը պետք է խլել Էդուարդ III-ից, քանի որ վերջինս չի կատարում իր պարտականությունները որպես վասալ և տրվեն Էդուարդի ոխերիմ թշնամի Ռոբերտ III դ'Արտուային[8]։ Փոխարենը Էդուարդը կրկին առաջ բերեց Ֆրանսիայի գահի իր իրավունքը։ Կառլ IV-ի մահից հետո Էդուարդը առաջ էր քաշել իր իրավունքը Ֆրանսիական գահի ժառանգության համար, քանի որ նրա մայր Իզաբելլան (Կառլ IV-ի քույրը), Ֆիլիպ IV-ի դուստրն էր։ Էդուարդը նորից առաջ քաշեց իր իրավունքը և 1340 թվականին նա իրեն հռչակեց 'Ֆրանսիայի և ֆրանսիական թագավորական ուժերի թագավոր'[9]։

1340 թվականի հունվարի 26-ին, Էդուարդին խոնարհվեց Գայը, ով Ֆլանդիայի կոմսի խորթ եղբայրն էր։ Գենտի, Իպրի և Բրյուգգեի քաղաքական հեղինակությունները հռչակեցին Էդուարդին Ֆրանսիայի թագավոր։ Էդուարդը ցանկանում էր դաշինք կնքել Բենիլյուքսի երկրների հետ։ Նրա հետևորդները համարում էին, որ նրանք իրական թագավորի հետևորդներն են, այլ ոչ ապստամբներ Ֆիլիպի դեմ։ 1340 թվականի փետրվարին Էդուարդը վերադարձավ Անգլիա, որպեսզի փորձեր ավելի մեծ միջոցներ հավաքագրեր և լուծել որոշ քաղաքական խնդիրներ[10]։

Ֆլանդիայի հետ հարաբերությունների հիմքում ընկած էր Անգլիայի հետ բրդի առևտուրը, բացի այդ Ֆլանդիայի քաղաքները ունեին անգլիական տեքստիլի մեծ պահանջարկ։ Այդ ժամանակ միայն Սուսեքսում բուծվում էին մոտ 110.000 ոչխար[11]։ Անգլիայի միջնադարյան վանքերում արտադրվում էր մեծաքանակ բուրդ, որն սպառվում էր մայցամաքային Եվրոպայում։ Հաջող կառավարությունները կարողանում էին մեծ գումարներ վաստակել մաքսերի միջոցով[12]։ Ֆրանսիայի նավատորմի հզորացումը տնտեսական խոչընդոտներ էր ստեղծում Անգլիայի համար` խանգարելով բրդի առևտրին Ֆլանդիայի հետ և գինու առևտրին Գասկոնի հետ[13][14]։

Բռնկում, Անգլիական նեղուց և Բրետան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սլաուսի ճակատամարտը Ֆրանսիայի ազգային գրադարանի խճանկարներում, Բյուգգե, 1470 թվական:

1340 թվականի հունիսի 22-ին Էդուարդը և նրա նավատորմը դուրս եկան Անգլիայից և մյուս օրը հասան Զվին։ Ֆրանսիական նավատորմը պաշտպանողական մարտավարություն ընտրեց Սլաուս նավահանգստում։ Անգլիական նավատորմը ֆրանսիական նավատորմի համար պատրանք ստեղծեց, թե իբր նահանջում են։ Երբ կեսօրին քամին փոխեց ուղղությունը անգլիացիները անցան գրոհի, երբ արևը նրանց ետևում էր։ Ֆրանսիական նավատորմը գրեթե ամբողջությամբ խորտակվեց, իսկ ճակատամարտը հայտնի դարձավ որպես Սլաուսի ճակատամարտ։ Անգլիան վերահսկեց Անգլիական նեղուցը պատերազմի մնացած հատվածում` բացառելով ֆրանսիական ներխուժումները[10]։ Այս ժամանակ Էդուարդի բոլոր ցանկությունները բավարարված էին և պատերազմը կարող էր ավարտվել, եթե չմահանար Բրետանի դուքսը, ում ժառանգության համար պայքարում էին նրա խորթ եղբայր Յոհան Մոնֆորտը և Կառլ Բլաուկսը, ով Ֆիլիպ VI-ի զարմիկն էր[15]։

1341 թվականին Բրետանի դքսության համար հակամարտությունը վերածվեց Բրետանի ժառանգության համար պատերազմի, որում Էդուարդը պաշտպանում էր Իոհան Մոնֆորտին, իսկ Ֆիլիպը` Կառլ Բլաուկսին։ Հաջորդ մի քանի տարում ուշադրությունը կենտրոնացավ Բրիտանի վրա։ Բրիտանի Վան քաղաքը մի քանի անգամ ձեռքից ձեռք անցավ, մինչդեռ Գասկոնում ռազմական գործողություններն անցնում էին փոխնիփոխ հաջողություններով[15]։ Անգլիայի կողմից պաշտպանվող Մոնֆորտը վերջապես վերցրեց դքսությունը, բայց միայն 1364 թվականին[16]։

Կրեսիի ճակատամարտ և Կալեի նվաճում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրեսիի ճակատամարտ, 1346 թվական, Ֆրանսիայի մեծ ժամանակագրության կողմից: Բրիտանական գրադարան, Լոնդոն:
Էդուարդ III-ը հաշվում է մահացածներին Կրեսիի ճակատամարտում:

1346 թվականին Էդուարդը իրականացրեց հիմնական գրոհը նեղուցով` Իջևանելով Նորմանդիայի Կոտանտեն համայնքում։ Անգլիական բանակը նվաճեց և զինաթափեց Կանը մեկ օրում` անակնկալի բերելով ֆրանսիացիներին։ Ֆիլիպը հավաքագրեց մեծ բանակ Էդուարդի դեմ, ով շարժվեց դեպի Բելգիա` պատրանք ստեղծելով իբր հեռանում են։ Նա հասավ Սեն գետին` տեսնելով, որ բոլոր կամուրջները քանդված են։ Նա շարժվեց ավելի ու ավելի հարավ` մոտենալով Փարիզին, մինչև գտավ կամուրջ Պուասիում։ Այն միայն կիսով չափ էր քանդված և նրա զինվորները կարողացան նորոգել այն։ Դրանից հետո նա շարունակեց ճանապարհը դեպի Ֆլանդրիա և հասավ Սոմմա գետին։ Նրա բանակը անցավ գետը տեղատվության ժամանակ` հանկարծակի բերելով Ֆիլիպի բանակին։ Ոգեշնչվելով սկզբնական հաջողությամբ Էդուարդը շարունակեց իր ճանապարհը Ֆլանդիայում, մինչև հասավ Ֆիլիպի բանակին, որից հետո Էդուարդը դիրքավորվեց ճակատամարտի համար և Ֆիլիպի բանակը անցավ գրոհի։

Կրեսիի ճակատամարտը ավարտվեց ֆրանսիացիների պարտությամբ, հիմնականում անգլիացիների կողմից կիրառված երկար նետերի շնորհիվ , բացի այդ Ֆրանսիայի թագավորը հրամայեց հարձակվել, չնայած զորքը դեռ պատրաստ չէր[17]։ Ֆիլիպը հույս ուներ, որ իր շոտլանդացի դաշնակիցները կհարձակվեն Անգլիայի վրա։ Շոտլանդիայի թագավոր Դավիդ II-ը ներխուժեց հյուսիսային Անգլիա, սակայն նրա բանակը պարտություն կրեց և նա զոհվեց Նևիլի խաչի ճակատամարտում 1346 թվականի հոկտեմբերի 17-ին։ Սա գրեթե ամբողջությամբ նվազեցրեց վտանգը Շոտլանդիայում[15][18]։ Ֆրանսիայում Էդուարդը նվաճեց անպաշտպան Կալե քաղաքը Լա Մանշի մոտ։ Սա դարձավ կարևոր մարտավարական դիրք Անգլիայի համար, այսպիսով կարելի էր անվտանգ պահել զորքերը հյուսիսային Ֆրանսիայում[17]։ Կալեն մնաց Անգլիայի վերահսկողության ներքով անգամ Հարյուրամյա պատերազմից հետո, մինչև Ֆրանսիայի կողմից դրա նվաճումը 1558 թվականին[19]։

Պուատիեի ճակատամարտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1348 թվականին Սև մահ, որը արդեն հասել էր Փարիզ, սկսեց ամայացնել Եվրոպան[20]։ 1355 թվականին, երբ համաճարագը նահանջեց, անգլիան ի վիճակի էր վերականգնվել ֆինանսապես։ Էդուարդի որդին և անվանակիցը, ով ավելի ուշ հայտնի դարձավ որպես Սև արքայազն, սկսեց ասպատակել Ֆրանսիան Գասկոնից, որի ընթացքում նա թալանեց Ավինյոնեն և Կաստելնոդարին, ավերեց Կարկասոնը և Նարբոնը։ Մյուս տարի ասպատակությունների ժամանակ նա թալանեց Օվերնը, Լիմուզանը և Բերրին, բայց չկարողացավ վերցնել Բուրժը։ Էդուարդը հաշտություն առաջարկեց Ֆիանսիայի թագավոր Իոհան II (հայտնի որպես Իոհան բարեպաշտ), ով նրանից առաջ էր անցել Պուատիեում, սակայն մերժեց Ֆրանսիայի թագավորի հանձնվելու պահանջը։ Սրանից հետո տեղի ունեցավ Պուատիեի ճակատամարտը (19 սեպտեմբեր 1356)[21]։ Ճակատամարտի ժամանակ Գասկոնի ազնվական Ժան III դը Գրեյլին իր զորքով թաքնվեց անտառում։ Ֆրանսիացիների գրոհը ձախողվեց և Դը Գրեյլին կտրեց ֆրանսիացիների նահանջի ուղին ու գերևարեց թագավոր Իոհանին և շատ ազնվականների[22][23]։ Իոհանի գերեվարվելուց հետո, նրա որդի Դոֆինը (հետագայում դարձավ Շառլ V) իր վրա վերցրեց թագավորի պարտականությունները որպես ռեգենտ[24]։

Ռեյմսի արշավանք և Սև երկուշաբթի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուրարդը ներխուժեց Ֆրանսիա երրորդ և վերջին անգամ` հույ ունենալով կապիտուլացիայի ենթարկել և բռնազավթեր գահը։ Դոֆինի մարտավարությունն էր ազատ դաշտում չճակատամարտել անգլիական բանակի հետ։ Այնուամենայնիվ Էդուարդը ցանկանում էր գահը և ընտրեց մեծ տաճար ունեցող Ռեյմսը իր թագադրման համար (Ռեյմսը ավանդաբար եղել է թագադրումների քաղաք)[25]։ Սակայն Ռեյմսի քաղաքացիները կառուցեցին և վերակազմավորեցին քաղաքի պաշտպանությունը մինչ Էդուարդը և նրա բանակը ժամանեց[26]։ Էդուարդը պաշարեց քաղաքը հինգ շաբաթ, սակայն չկարողացավ այն նվաճել և թագադրումը տեղի չունեցավ[25]։ Էդուարդը շարժվեց դեպի Փարիզ, սակայն նահանջեց արվարձաններում մի քանի բախումներից հետո։ Մյուս եղավ Շարտր քաղաքը։ Ուժեղ փոթորիկը խառնաշփոթի մեջ մտցրեց նրա բանակ` դառնալով մոտ 1.000 անգլիացի զինվորի մահվան պատճառ, այն կոչվեց Սև երկուշաբթի։ Սա թուլացրեց նրա բանակը և ստիպված էր ընդունել ֆրանսիացիների առաջարկած բանակցությունները[27]։ Կոնֆերանսը կայացավ Բրետինիում, որի արդյունքը եղավ Բրետինիի պայմանագիրը (8 մայիս 1360 թվական)[28]։ Պայմանագիրը հաստատցեց Կալեում հոկտեմբերին։ Պայմանագրով վերադարձվեցին Ակվիտանիայի հողերը, Էդուարդը հրաժարվեց Նորմանդիայից, Տուրենից, Անժուից և Մենից և համաձայնեց իջեցնել Թագավոր Իոհանի փրկագինը մեկ միլիոն կրոնով։ Էդուարդը նաև համաձայնվեց հրաժարվել Ֆրանսիայի թագից[22][24][29]։

Առաջին զինադադար. 1360-1369[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիայի թագավոր Իոհան II-ը պահվում էր Անգլիայում անազատության մեջ։ Բրետինիի պայմանագրով նրա փրկագինը սահմանվեց 3 միլիոն կրոն և թույլատրեց մյուս պատանդներին նույպես ազատ արձակվել, ովքեր գերևարվել էին Իոհանի հետ։ Պատանդների թվում էին նրա երկու որդիները, մի քանի արքայազներ և ազնվականներ, Փարիզի չորս բնակիչներ և Ֆրանսիայի իշխանական քաղաքներից երկուական քաղաքացի։ Այս պատանդները մնացին, իսկ Իոհանը վերադարձավ Ֆրանսիա փորձելու հավաքել փրկագնի համար անհրաժեշտ գումարը։ 1362 թվականին Իոհանի որդի Լյուդովիկոս I Անժուացին, ով պատանդ էր պահվում Անգլիայի կողմից վերահսկովղ Կալեում, փախավ գերությունից։ Այսպիսով, քանի որ իր որդին գերությունից ազատվեց, Իոհանը որոշեց վերադառնալ Անգլիա և շարունակել իր գերությունը[24][29]։

Ֆրանսիայի թագավորությունը ուներ անհամաձայնություններ Նավառայի հետ 1354 թվականից և 1363 թվականին նավառացիները օգտվելով Իոհան II-ի գերությունից և Դոֆինի քաղաքալամ թուլությունից, փորձեցին իշխանության հասնել[30]։ Չնայած չկար պաշտոնական պայմանագիր, Էդուարդ III-ը սատարեց նավառացիներին, հատկապես կար հնարավություն, որ ինքը կարող է վերահսկողության տակ առնել հյուսիսային և արևմտյան նահանգները որպես արդյունք։ Այս պատճառով Էդուարդը դանդաղեցրեց խաղաղության գործընթացը[31]։ 1364 թվականին գերության մեջ Լոնդոնում մահացավ Իոհան II-ը[32]։ Շառլ V-ը փոխարինեց նրան որպես Ֆրանսիայի թագավոր[24][33] 1364 թվականին, Շառլ V-ի թագադրումից երեք օր առաջ նավառացիները ծանր պերտություն կրեցին ֆրանսիացիներից Կոքերելի ճակատամարտում[34]։

Ֆրանսիայի առավելությունը Շառլ V-ի օրոք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աքվիտանիա և Կաստիլիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բեռնարդ Դյուգեկլենի արձանը Դինանում:
Ֆրանս-կաստիլիական նավատորմը ադմիրալներ Դը Վիենի և Տովարի գլխավորությամբ, որոնք իրականացրեցին գրոհ անգլիական ափերի վրա առաջին անգամ Հարյուրամյա պատերազմի սկզբից ի վեր:

1366 թվականին բռնկվեց քաղաքացիական պատերազմ ժառանգության համար Կաստիլիայի թագավորությունում։ Կաստիլիայի թագավոր Պեդրո I-ի զորքերը կռվում էին նրա խորթ եղբայր Էնրիկե Տրաստամարայի զորքերի դեմ։ Անգլիան պաշտպանում էր Պեդրոյին, Ֆրանսիան` Էնրիկեին։ Ֆրանսիական զորքերի հրամանատարն էր Բեռնարդ Դյուգեկլենը, ով հասարակ ընտանիքից ծնված լինելով դարձավ Ֆրանսիայի պատերազմական առաջնորդներից մեկը։ Շառլ V-ը Դյուգեկլենին տրամադրեց 12.000 զորք, որը պետք է սատարեր Տրաստամարային Կաստիլիայում[35]։

Պեդրոն հույս ուներ, որ իրեն կօգնեն Անգլիան կամ Աքվիտանիայի Սև արքայազնը, սակայն նրանցից ոչ ոք օգնության չհասավ, և Պեդրոն ստիպված էր փոխչել Աքվիտանիա։ Սև արքայազնը սկզբում համաձայնվել էր օգնել Պեդրոյին, սակայն Բրետինիի պայմանագրի դրույթները ստիպեցին նրան հետ կանգնել, սակայն հետո նա հասկացավ որ ինքը ներկայացնում է Աքվիտանիան և ոչ Անգլիան, այնուամենայնիվ որոշեց օգնել Պեդրոյին։ Նա իր Անգլո-գասկոնական բանակով ներխուժեց Կաստիլիա։ Պեդրոյին նա վերադարձրեց գահին` ջախջախելով Տրաստամարայի բանակին Նախերայի ճակատամարտում[36]։

Չնայած կաստիլիացիները համաձայնվել էին վճարել Սև արքայազնին, նրանք հրաժարվեցին։ Արքայազնը ծանր հիվանդացավ և ստիպված իր բանակի հետ վերադարձավ Աքվիտանիա։ Որպեսզի վճարի պարտքերը, որոնք գոյացել էին Կաստիլիայի արշավանքից, արքայազնը ներմուծեց տնային հարկ։ Առնո Ամանիե IX դ’Ալբրեն կռվել էր Սև արքայազնի կողմից պատերազմի ընթացքում։ Նա արդեն կտրվել էր անգլիական ազդեցությունից Աքվիտանիայում, հրաժարվեց ներմուծել նոր հարկատեսակը իր տարածքներում։ Նրան միացան Գասկոնի մի խումբ լորդեր, որոնք հույս ունեին Շառլ V-ը կօգնի նրանց։ Շառլը իր մոտ կանչեց Գասկոնի մեկ լորդի և Սև արքայազնին, որպեսզի լսի նրանց։ Սև արքայազնը պատասխանեց, որ Փարիզ կգնա միայն վաթսուն հազարանոց զորքով իր հետևից։ Պատերազմը նորից բռնկվեց և Էդուարդ III-ը նորից առաջ քաշեց ֆրանսիական թագի իր հավակնությունները[37]։ Շառլ V-ը հայտարարեց, որ բոլոր Անգլիական տիրույթները Ֆրանսիայում բռնագրավված են և 1369 թվականի վերջին ամբողջ Աքվիտանիան ապստամբած էր[37][38]։

Երբ Սև արքայազնը լքեց Կաստիլիան, Էնրիկեն երկրորդ անգամ սկսեց արշավանքը և այն ավարտվեց Պեդրոյի մահով 1369 թվականի Մանտիելեի ճակատամարտում։ Կաստիլիայի նոր իշխանությունները սատարեցին Ֆրանսիային ընդդեմ Աքվիտանիայի և Անգլիայի ռազմածոցային արշավանքներում[36]։

1373 թվականին կաստիլիական և ֆրանսիական նավատորմերը ավերեցին Ուայթ կղզին։ 1377 թվականին նրանք այրեցին Ռայը և Հասթինգսը ու ավերեցին Լյուիսը, Ֆոլքստոնը, Պորտսմութը, Դարմութը և Պլիմուտ։ 1378 թվականին կաստիլիական առագաստանավերը ասպատակեցին Կոռնուոլը` այրելով ափամերձ քաղաքները[39]։ Հաջորդ տարի կաստիլիացիները նվաճեցին Լա Ռոկե Գայոն ամրոցը Բրետոնի ափին։ 1380 թվականին Ֆերնանդո Սաչես դը Տովարի գլխավորած ֆրանսիա-կաստիլիական նավատորմը Լա Ռոշելից հարձակվեց Ջերսիի և Գուրնսիիի վրա, իսկ օգոստոսից հետո ասպատակեց Թեմզայի ափերը։ Նրանք այրեցին Գրեյվսենդը, իսկ Լոնդոնցիները հետևում էին կրակի ալիքներին տարածությունից[40]։

Հովհան Գոնտացու արշավանք. 1373 թվական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1373 թվականի օգոստոսին Հովհան Գոնտացին Բրիտանի դուքս Ժան դը Մոնֆորտի հետ 9.000 զորքով դուրս եկավ Կալեից և սկսեց իր արշավանքը։ Չնայած սկսբնական շրջանի հաջողությունների, Ֆրանսիական բանակի չկազմավորված պաշտպանության պատճառով, հետագայում անգլիացիները հանդիպեցին լուրջ դիմադրությունների և ստիպված շարժվեցին հարավ։ Ֆրանսիական ուժերը կենտրոնացան անգլիական զորքերի շրջակայքում, սակայն թագավոր Շառլ V-ի հրամանով ֆրանսիացիները խուսափում էին ճակատամարտից։ Փոխարենը նրանք հանդիպում էին հիմնական ուժերից կտրված զորքերին։ Ֆրանսիացիները հանդիպեցին անգլիացիներին հոկտեմբերին, երբ անգլիացիներին բաժանում էր Ալիե գետը չորս ֆրանսիական զորամիավորումներից։ Որոշ դժվարությամբ անգլիացիները անցան գետը` կորցնելով իրենց ուղբեռը և ավարը։ Անգլիացիները շարժվեցին հարավ դեպի Լիմուզան, սակայն վատ եղանակը անողոք էր։ Մահացան մեծ թվով մարդիկ և սատկեցին ձիեր և շատ զինվորներ ստիպված էին շարունակել ճանապարհը ոտքով` թողնելով իրենց զրահը։ Դեկտեմբերին զորքը վերջապես հասավ բարեկամական Գասկոնի տարածք։ Դեկտեմբերին նրանք հասան Բորդո` կորցնելով Կալեից դուրս բերված 30.000 ձիերի կեսին։ Չնայած նրանց հաջողվեց հասնել Գասկոն, ռազմական առումով արշավանքը անհաջող էր[41]։

Անգլիական խառնաշփոթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ առողջական վիճակը գնալով վատթարանում էր, Սև արքայազնը վերադարձավ Անգլիա 1371 թվականի հունվարին։ Նրա հայր Էդուարդ III-ը նույնպես վատառողջ էր։ Արքայազնը մահացավ 1376 թվականի հունիսի 8-ին[42]։

Էդուարդ III-ը մահացավ հաջորդ տարի 1377 թվականի հունսիս 21-ին[43], և նրան փոխարինեց Սև արքայազնի երկրորդ որդի Ռիչարդ II-ը (ավագ որդին մահացել էր ավելի վաղ), ով դեռ երեխա էր[44]։ Բրետինիի պայմանագրով Անգլիային էր մնացել ֆրանսիական տիրույթները, սակայն ֆրանսիական փոքր բանակը անգլիացիներին դուրս մղեց այնտեղից 1380 թվականի դրությամբ, երբ Շառլ V-ը արդեն մահամերձ էր` Անգլիային թողնելով միայն Կալեն և մի քանի փոքր առափնյա քաղաքներ[45]։

Չնայած մանկահասակ թագավորների դեպքում նշանակվում էին ռեգենտներ, սակայն Ռիչարդ II-ի նշանակումից հետո պաշտոնապես ռեգենտ չնշանակվեց և դե յուրե իշխանությունը նրա ձեռքում էր 1377 թվականից[44]։ Այնուամենայնիվ 1377-ից 1380 թվականներին իրական իշխանությունը մի շարք խորհրդականների ձեռքում էր։ Քաղաքական հասարակությունը գերադասեց ռեգենտությունը տալ թագավորի հորեղբայր Հովհան Գոնտացուն[44]։

Ռիչարդը առերեսվեց շատ խնդիրների հետ իր կառավարման ընթացքում, ներառյալ 1381 թվականի Ուոտ Թայլերի ապստամբությունը և 1384-85 թվականների անգլո-շոտլանդական պատերազմը։ Նրա փորձերը բարձրացնել հարկերը, որպեսզի ֆինանսավորի շոտլանդացիների դեմ պատերազմը և պաշտպանի Կալեն ֆրանսիացիներից, դարձրին նրան ոչ ժողովրդական[44]։

Բուկինգեմի արծիվի արշավանք 1380 թվականին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1380 թվականի հուլիսին Բուքինգեմի արծիվը արշավանք կազմակերպեց Ֆրանսիա, որպեսզի օգնեն Անգլիայի դաշնակից Բրիտանի դքսին։ Ֆրանսիան հրաժարվեց ճակատամարտել Տրուայի պարիսպների մոտ օգոստոսի 25-ին, այսպիսով Բուքինգեմի զորքերը շարունակեցին իրենց արշավանքը և նոյեմբերին պաշարեցին Նանտ[46]։ Այնուամենայնիվ Բրիտանի դքսից սպասված օգնությունը չեկավ և բուկինգեմցիները մեծ կորուստներ կրելով ստիպված թողեցին պաշարումը 1381 թվականի հունվարին[47]։ 1381 թվականի փետրվարին նա ընդունեց Շառլ Խելագարի իշխանությունը, իսկ Վրիտանը վճարեց 50.000 ֆրանկ Բուքինգեմին, քանի որ չի սատարել նրա արշավանքը[48]։

Ֆրանսիական խառնաշփոթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շառլ V-ի և Դյուգեկլենի մահից հետո 1380 թվականին Ֆրանսիան կորցրեց իր առավելությունը պատերազմում։ Շառլ VI-ը փոխարինեց իր հորը ֆրանսիական գահին 11 տարեկան հասակում և նա մնաց իր հորեղբայնրների խնամակալության ներքո մինչև 1388 թվականը, երբ Շառլը իր ձեռքն առավ իշխանությունը։

Այս ժամանակներում Ֆրանսիան առերեսվեց համաճարակի և տնտեսական ճգնաժամի հետ, բարձր հարկերը մեծացրեցին դժգոհությունները գյուղացիների և քաղաքային բնակչության մեջ։ Պատերազմական ծախսերի պատճառով թագավորական հարկերը մեծացան, սակայն բնակչությունը հիմնականում ցանկություն չուներ դրանք վճարել, ինչը նրանք ցույց տվեցին 1383 թվականի Հարելի և Մեյլոտինի ապստամբություններով։ Շառլ V-ը չեղարկել էր այս հարկերի մեծ մասը մահից առաջ, սակայն անջրպետը բնակրչության և կառավարության միջև գնալով մեծացավ։

Բարձր հարկերի հավաքագրման դժվարությունները նաև ազդեցին Ֆրանսիայի մարտունակության վրա պատերազմում։ Այս պատճառով պատերազմը հիմնականում դանդաղեց և երկու պետությունները անցան միջնորդական պատերազմների, ինչպիսիք էր Պորտուգալական միջթագավորությունը 1383-1385 թվականներին։ Պորտուգալիայի թագավորության անկախության կողմնակիցները, որոնց աջակցում էր Անգլիան, հաղթեցին Կաստիլիայի թագավորության կողմից Պորտուգալիայի գանհին հավակնորդներին, որոնց սատարում էր Ֆրանսիան։

Երկրորդ հաշտություն. 1389-1415[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիան 1388 թվականին, զինադադարի կնքումից առաջ: Անգլիական տարածքները ցույց են տրված կարմիրով, Ֆրանսիական թագավորական տարածքները` կապույտ և Ֆրանսիայի մյուս վասալները` այլ գույներով:

Պատերազմը դարձավ ծայրաստիճան անընդունել Անգլիայի հասարակության կողմից պատերազմը սպասարկելու համար բարձրացված հարկերի պատճառով։ Այս հարկերը գյուղացիական ապստամբությունների գլխավոր պատճառներից էին[49]։ Ռիչարդին արդեն քիչ էր հետաքրքրում ատերազմը և նրան սատարում էին այս հարցում իր մոտիկ ընկերները և խորհդրականները, ներառյալ իր հորեղբայրներից մեկը։ Այսպիսով ֆինանսավորման պակասի պատճառով 1388 թվականին Անգլիայի ժողովը որոշեց բանակցություններ վարել Ֆրանսիայի հետ և 1389 թվականի հունիսի 18-ին կնքվեց եռամյա զինադադար[49][50]։

1389 թվականին Ռիչարդը և նրա աջակից Հովհան Գոնտացին վերադարձան Իսպանիայից և Ռիչարդը մինչև 1397 թվականը զբաղվեց իր իշանության վերականգնմամբ։ 1399 թվականին Հովհան Գոնտացին մահացավ և Ռիչարդը նրա որդուն` Հենրիին զրկեց ժառանգությունից, որը գտնվում էր արտաքսման մեջ։ Հենրին վերադարձավ Անգլիա իր աջակիցների միջոցով, գահընկեց արեց Ռիչարդին և թագադրեց իրեն որպես Հենրի IV[44][50][51]:

Շոտլանդիայում խնդիրներ ծագեցին Անգլիայում ռեժիմի փոփոխության պատճառով, երբ գրանցվեցին սահամանային միջադեպեր և շոտլանդացիները պատասխանեցին ներխուժմամբ 1402 թվականին, սակայն շոտլանդական բանակը պարտվեց Համբելտոն Հիլի ճակատամարտում[52]։ Հենրիի և Հենրի Պերսիի միջև արյունալի հակամարտությունը հյուսիսային Անգլիայի համար հանգուցալուծվեց Պերսի ընտանիքի կազմաքանդմամբ 1408 թվականին[53][54]։

Ուելսում Ուեյն Գլինդուրը հռչակվեց Ուելսի արքայազն 1400 թվականի սեպտեմբերի 16-ին։ Նա դարձավ ամենալուրջ և ամենալայնամասշտաբ ապստամբության ղեկավարը ընդդեմ Անգլիայի իշխանության սկսած Ուելսի նվաճումից 1282-1283 թվականներին։ 1405 թվականին Ֆրանսիան դաշինք կնքեց Գլինդուրի և կաստիլիացիների հետ, ու ֆրանկո-ուելսական բանակը հասավ մինչև Վուսթեր, մինչդեռ իսպանական ռազմանավերը ասպատակեցին և հրդեհեցին Կոռնուոլից Սաութհեմփթոն ընկած բնակավայրերը, մինչև նվաճեցին Հարֆլյորը ձմեռելու համար[55]։ Ապստամբությունը ավարտվեց միայն 1415 թվականին, ինչի արդյունքում Ուելսը մասամբ ձեռք բերեց անկախություն[56]։

Օրլեանի դուքս Լյուդովիկոս I-ի սպանությունը

1392 թվականին Շառլ VI-ը անսպասելի խելագարվեց` ռեգենտությունը հանձնելով իր հորեղբայրներին և եղբորը։ Ռեգենտության համար բաց հակամարտություն սկսվեց նրա հորեղբայր Բուրգունդիայի դուքս Ֆիլիպ Խիզախի և նրա եղբայր, Օռլեանի դուքս Ֆիլիպ Վալուայի միջև։ Ֆիլիպի մահից հետո նրա որդի և ժառանգորդ Ժան Անվախը շարունակեց պայքարել Լուիի հետ, սակայն նա բավական աջակիցներ չուներ, որպեսզի դառնար թագավոր։ Զգալով, որ պարտվում է` Ժանը հրամայեց սպանել Լուիին։ Նրա մասնակցությունը սպանության մեջ արագորեն բացահայտվեց և Արմանյակ ընտանիքն իր ձեռքն առավ քաղաքական իշխանությունը ի հակադրություն Ժանի։ 1410 թվականին երկու կողմերը հանձն առան օգնել անգլաիական ուժերին քաղաքացիական պատերազմում[51]։ 1418 թվականին Փարիզը վերցրեցին Բուրգունդացիները, որոնք չկարողացան կանխել Արմանյակի կոմսության և մոտ 2.500 նրանց աջակիցների ջարդը փարիզյան ամբոխի կողմից[57]։

Այս ժամանակահատվածում Անգլիան հաճախ դառնում էր ծովահենների ասպատակությունների զոհ, որոնք ծանր վնաս էին պատճառում առևտրին և նավատորմին։ Կա տեսակետ, որ Հենրի IV-ը օգտագործում էր պետության կողմից օրինականացված ծովահենությունը որպես զենք Լա Մանշում։ Նա այս ծովահենությունը օգտագործում էր թշնամիների դեմ առանց բաց պատերազմ հայտարարելու[58]։ Ֆրանսիան իր հերթին ստեղծում էր ֆրանսիական ծովահենների Շոտլանդիայի պաշտպանության ներքո, որոնք ասպատակում էին Անգլիայի ափամերձ քաղաքները[59]։

Ներքին դժվարությունը առերեսեցին Անգլիային և Ֆրանսիային նոր պատերազմի առաջիկա տասնամյակում[59]։

1413 թվականին Անգլիայի թագավոր Հենրի IV-ը մահացավ և նրան փոխարինեց նրա ավագ որդի Հենրի V-ը։ Ֆրանսիայի թագավոր Շառլ VI-ի հոգեկան հիվանդությունների պատճառով նրա իշխանությունը բաժանվեց թագավորության արքայազների միջև և իշխանության համար պայքարը մասնատեց Ֆրանսիան։ Հենրի V-ը տեղյակ էր այս խնդիրների մասին և հույս ուներ օգտագործել դրանք։ Հենրին դեսպաններ ուղարկեց Ֆրանսիայի թագավորին տարածքների պահանջով և խնդրեց Շառլ VI-ի կրտսեր դուստր Եկատիրինա Վալուայի ձեռքը։ Ֆրանսիան մերժեց այս պահանջները և Հենրին սկսեց պատրաստվել պատերազմի[60]։

Պատերազմի վերսկսում Հենրի V-ի օրոք. 1415-1429[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուրգունդյան դաշինք և Փարիզի նվաճում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազենկուրի ճակատամարտ (1415)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

15-րդ դարի կտավ, որտեղ պատկերված է 1415 թվականի Ազենկուրի ճակատամարտը:

1415 թվականի օգոստոսին Հենրի V-ը մոտ 10.500 զորքով Անգլայից ուղևորվեց Ֆրանիա և պաշարեց Հարֆլյորը։ Քաղաքը դեմադրեց ավելի երկար քան սպասվում էր և ընկավ միայն 1415 թվականի սեպտեմբերի 22-ին։ Անսպասելի հետաձգման պատճառով արշավանքի համար նախատեսված ժամանակի մեծ մասը ծախսվել էր։ Ուղղակի դեպի Փարիզ արշավելու փոխարեն Հենրին որոշեց ասպատակելով ուղևորվել Անգլիայի կողմից նվաճված Կալե։ Արշավանքը նման էր Կրեսիի արշացանքին և նրա ճանապարհը ձգձգվեց ցածր մատակարարման պայմաններում և ստիպված էր ճակատամարտել թվով գերակշռող ֆրանսիական բանակի դեմ Ազենկուրի ճակատամարտում։ Չնայած խնդիրներին և ավելի քիչ զորքին նրա հաղթանակը ճնշող էր, ֆրանսիացիների պարտությունը ողբերգական` արժենալով Արմանյակի առաջնորդների մեծ մասի կյանքը։ Ֆրանսիական ազնվականության մոտ 40%-ը զոհվեց[61]։ Հենրին որոշեց որ մեծ թվով ռազմագերի վերցնելը ռիսկային են և հրամայեց նրանց սպանել[60]։

Տրուայի պայմանագիր (1420)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրին վերանվաճեց Նորմանդիայի մեծ մասը ներառյալ Կանը 1417 թվականին և Ռուանը 1419 թվականի հունվարի 19-ին` դարձնելով Նորմանդիան անգլիական առաջին անգամ վերջին երկու դարում։ Բուրգունդյան դքսության կնքվեց դաշինք, դուքս Ժան Անվախի սպանությունից հետո 1419 թվականին, Փարիզը նվաճելուց հետո։ 1420 թվականին Հենրին հանդիպեց Ֆրանսիայի թագավոր Շառլ VI-ի հետ։ Նրանք ստորագրեցին Տրուայի պայմանագիր, որով Կառլը ամուսնացավ Շառլի դուստր Կատերինա Վալուայի հետ և Հենրիի ժառանգները իրավունք ստացան Ֆրանսիայի գահին։ Թագաժառանգ Շառլ VII-ը հռչակվեց ոչ լեգիտիմ։ Հենրին պաշտոնապես մուտք գործեց Փարիզ նույն տարում և համաձայնագիրը հաստատվեց Գլխավոր շտատների կողմից[60]։

Կլարենսի մահ (1421)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1421 թվականի մարտի 22-ին Հենրի V-ի հաջողությունները Ֆրանսիայում անսպասելի շրջադարձ ունեցան։ Նա Անգլիա վերադառնալուց առաջ Ֆրանսիայում իրեն փոխարինող թողեց իր եղբայր և հավանական ժառանգորդ Կլարենսի դուքս Թումասին։ Կլարենսը բախվեց ֆրանկո-շոտլանդական 5000 զորքի հետ Ժիլբեր Մոտիե դե Լա Ֆայեի և Հովհան Ստյուարտ գլխավորությամբ Բոժեի ճակատամարտում։ Կլարենսը ի հակադրություն իր լեյտենանտների խորհրդի, հրամայեց հարձակվել, չնայած զորքը ամբողջությամբ պատրաստ չէր։ Նա հարձակվեց 1500 զինվորով։ Ճակատամարտի ընթացքում նա հրամայեց մի քանի հարյուրանոց զորքին մխրճվել ֆրանկո-շոտլանդական բանակի հիմնական ուժերի մեջ, սակայն արագորեն շրջափակվեցին։ Դրանից հետո շոտլանդացի Հովհան Կարմիչելը իր նիզակով վիրավորեց առանց ձիու մնացած Կլարենսի դքսին։ Գետնի վրա մնացած դքսին սպանեց Ալեքսանդր Բուչանանը[60][62]։ Կլարենսի մարմինը տեսնելով անգլիացիները նահանջեցին[63]։

Անգլիական հաջողություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրի V-ը վերադարձավ Ֆրանսիա և ուղևորվեց դեպի փարիզ, որի ճանապարհին այցելեց Շարտր և Գատինե։ Այստեղից նա որոշեց հարձակվել արքայազնի կողմից զբաղեցրած Մո քաղաք։ Այն նվաճելը ավելի բարդ էր, քան առաջին հայացքից թվում էր։ Քաղաքի պաշարումը սկսվեց 1421 թվականի հոկտեմբերի 6-ին և տևեց յոթ ամիս մինչև ընկավ 1422 թվականի մայիսի 11-ը[60]։

Մայիսի վերջին Հենրին իր թագուհու և Ֆրանսիայի արքունիքի հետ մեկնեց Սանլիս հանգստանալոի։ Սանլիսում լինելու ժամանակ պարզվեց, որ Հենրին հիվանդ է (հավանաբար դիզենտերիա), և երբ նա ուղևորվում էր Վերին Լուարով, նա անկողին ընկավ և հանգրվանեց Փարիզի մոտ գտնվող Վենսեն թագավորական ամրոցում, որտեղ նա մահացավ 1422 թվականի օգոստոսի 31-ին[60]։ Ֆրանսիայի թագավոր Շառլ VI-ը մահացավ երկու ամիս անց 1422 թվականի հոկտեմբերի 21-ին։ Հենրին թողեց մեկ երեխա` իննամյա որդի Հենրիին ով դարձավ Հենրի VI[64]:

Մահից առաջ Հենրի V-ը Բեդֆորդի դքսին կարգեց Անգլիական Ֆրանսիայի կառավարիչ (քանի որ Հենրի VI-ը դեռ փոքր էր)։ Պատերազմը Ֆրանսիայում շարունակվեց Բեդֆորդի գլխավորությամբ և մի քանի ճակատամարտերում նա հաղթանակ տարան։ Անգլիան փայլուն հաղթանակ տարավ Վերնեյի ճակատամարտում (17 օգոստոսի 1424)։ Բյոժի ճակատամարտում Կլարենսը ճակատամարտեց առանց նետաձիգների աջակցության։ Վերնեյում նետաձիգները որոշիչ դեր ունեցան հաղթանակում[64][65]։

Ֆրանսիայի հաղթանակ. 1429-1453[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժաննա դ'Արկ և Ֆրանսիայի վերածնունդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժաննա դ'Արկ (նկարված մոտավոր 1450–1500 թվականներին)

Ժաննա դ'Արկի մասնակցությունը Օռլեանի պաշարմանը դարձավ Ֆրանսիայի վերածննդի ոգեշնչման առիթը, և սկսեցին հետ մղել անգլիացներին[64]։ Անգլիացիները պաշարեցին Օռլեանը 1428 թվականին, սակայն չկարողացան վերջնականապես կոտրել դիմադրությունը։ 1429 թվականին Ժաննան խնդրեց արքայազնին ուղարկել իրեն կռվելու պաշարվածների շարքերում` ասելով որ նրան երազում Աստվածը հորդորել է դուրս մղել անգլիացիներին։ Օռլեանում նա բարձրացրեց զորքի հոգեկան վիճակը և նրանք հարձակվեցին անգլիացիների դիրքերի վրա` ստիպելով թողնել պաշարումը։ Ժաննայի հերոսությամբ ոգեշնչված ֆրանսիացիները հետ նվաճեցին անգլիացիների դիքերը Լուարի երկայնքով[66]։

Անգլիացիները նահանջեցին Լուարի հովտից ֆրանսիացիների ճնշման ներքո։ Պատայ գյուղի մոտ ֆրանսիական հեծելազորը ջախջախեց անգլիական երկար նիզակավորներին, որոնք պետք է փակեին ճանապարհը, դրանից հետո ֆրանսիացիները հարձակվեցին նահանջող անգլիացիների վրա։ Անգլիացիները կորցրեցին 2.200 զինվոր և հրամանատար Ջոն Տալբոտին գերեվարեցին։ Հաղթանակը ճանապարհ բացեց արքայազնի համար դեպի Ռեյմս, որտեղ նա թագադրվեց որպես Շառլ VII 1429 թվականի հուլիսի 16-ին[66][67]։

Թագադրումից հետո Շառլ VII-ի բանակի հաջողությունները ավելի հազվադեպ դարձան։ Փորձ եղավ պաշարել Փարիզը, սակայն ֆրանսիացիները պարտություն կրեցին 1429 թվականի սեպտեմբերի 8-ին և Շառլը նահանջեց Լուարի հովիտ[68]։

Հենրիի թագադրում և Բուրգունդիայի լքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենրի VI-ը թագադրվեց որպես Անգլիայի թագավոր Վեստմինտերյան աբբայությունում 1429 թվականի նոյեմբերի 5-ին և որպես Ֆրանսիայի թագավոր Փարիզի Աստվածամոր տաճարում 1431 թվականի դեկտեմբերին[64]։

Առաջին արևմտյան նկարը, որտեղ ճակատամարտում պատկերված է թնդանոթ. Օrլեանի պաշարումը 1429 թվականին:

Ժաննա դ'Արկը գերի ընկավ բուրգունդացիներին 1430 թվականի մայիսի 23-ին Շամպայնի պաշարման ժամանակ։ Բուրգունդացիները Ժաննային փոխանցեցին անգլիացիներին, որոնք կազմակերպեցին դատավարություն Բոեի եպիսկոպոս Պիեր Կոշոնի գլխավորությամբ։ Ժաննան դատապարտվեց մահվան և այրվեց 1431 թվականի մայիսի 30-ին[66]։

Ժաննայի մահից հետո պատերազմի ընթացքը փոխվեց Անգլիայի դեմ[69]։ Հենրիի թագավորական խորհդականների մեծ մասը դեմ էր հաշտությանը։ Բեդֆորդի դուքսը ցանկանում էր պաշտպանել Նորմանդիան, Գլոստերի դուքսը ցանկանում էր պահել միայն Կալեն, իսկ կարդինալ Հենրի Բուֆորտ հակված էր հաշտություն կնքելուն։ Բանակցությունները մտան փակուղի։ Արրասի կոնգերասում, որը տեղի ունեցավ 1435 թվականի ամռանը և միջնորդում էր Բուֆորդի դուքսը, անգլիացիների պահանջները դիտվեցին անիրական։ Կոնգրեսի ավատից հետո Բուրգունդիայի դուքսը լքեց անգլիացիներին և միացավ Շառլին Արրասի պայմանագրով ու վերադարձրեց Փարիզը Ֆրանսիայի թագավորին։

Ֆրանսիայի վերածնունդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆոմինիի ճակատամարտ (1450)

Բուրգունդիայի հեռանալուց հետո Անգլիան կենտրոնացավ պատմական Նիդերլանդների վրա, որի հետ դաշինքի միջոցով հնարավոր կլիներ նվաճելու Ֆրանսիայի մնացած հատվածը[70]։ Երկարամյա զինադադարը ժամանակ տվեց Շառլին կենտրոնացնել իշխանությունը և վերակազմավորել բանակը և կառավարությունը` փոխարինելով ֆեոդալական անկանոն բանակը ավելի ժամանակակից արհեստավարժ բանակով։ Ամրոցները, որոնք նախկինում կարող էին դիմակայել մի քանի ամիս պաշարման, այժմ հնարավոր չէր դիմադրել թնդանոթների ռմբակոծությունների պատճառով։ Ֆրանսիան զարգացրեց իր հրետանին և դարձրեց այն լավագույնը աշխարհում[69]։

1449 թվականի դրությամբ Ֆրանսիան վերանվաճեց Ռուանը։ 1450 թվականին Բրիտանի դուքս Արթուր դը Ռիչմոնտ կտրեց անգլիացիների նահանջի ուղին դեպի Կաեն և հաղթեց Ֆոմինիի ճակատամարտում[71]։

Գասկոնիայի անկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շառլ Հաղթանակողը Ժան Ֆուքեի կտավում: Լուվր, Փարիզ:

1450 թվականին Շառլ VII-ի Նորմանդիայի հաջող արշավանքից հետո նա կենտրոնացավ Գասկոնիայի վրա, որը Անգլիայի վերահսկողության տակ վերջին տարածաշրջանն էր Ֆրանսիայում։ Գասկոնիայի մայրաքաղաք Բորդոն ընկավ ֆրանսիացիների ձեռքը 1451 թվականի հունիսի 30-ին։ Քանի որ Գոսկոնիայի ժողովրդի մեծ մասը համակրում էր անգլիացներին Ջոն Տալբոտի բանակը կարողացավ հետ նվաճել Բորդոն 1452 թվականի հոկտեմբերի 23-ին։ Այնուամենայնիվ անգլիացները ծանր պարտություն կրեցին Կաստիյոնի ճակատամարտում 1453 թվականի հուլիսի 17-ին։ Ճակատամարտում ֆրանսիական թնդանոդների կրակից զոհվեց անգլիացիների մեծ մասը, այդ թվում Տալբոտը և նրա որդին[72]։

Պատերազմի ավարտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած Կաստիյոնի ճակատամարտը համարվում է պատերազմի վերջին ճակատամարտը[72], Անգլիան և Ֆրանսիան պաշտոնապես մնացին պատերազմող ևս 20 տարի, սակայն Անգլիան չէր ցանկանում ներքաշվել ակտիվ ռազմական գործողություններում, քանի որ տանը դրությունը պայթունավտանգ էր։ Հարյուրամյա պատերազմում պարտությունից հետո անգլիացի կալվածատերերը անհանգստացած էին իրենց ֆինանսական կորուստներից և մայրցամաքային հողերի կորուստներից. սա հաճախ համարվում է Սպիտակ և կարմիր վարդերի պատերազմի բռնկման գլխավոր պատճառ, որը սկսվեց 1455 թվականին[69][73]։ Հարյուրամյա պատերազմը մոտ էր վերսկսվելուն 1474 թվականին, երբ Շառլ Բուրգունդացին, ստանալով անգլիացիների աջակցությունը, զինվեց ընդդեմ Լյուդովիկոս XI-ի։ Լյուդովիկոսը որոշեց մեկուսացնել Բուրգունդացիներին` կաշառելով Էդուարդ IV-ին մեծ կանխիկով և տարեկան վճարումներով, ինչը օրինականացվեց Պիկինիի պայմանագրով (1475)։ Պայմանագրով պաշտոնապես ավարտվեց Հարյուրամյա պատերազմը և Էդուարդը հրաժարվեց Ֆրանսիայի գահից։ Այնուամենայնիվ Անգլիայի ապագա թագավորները (և հետագայում Մեծ Բրիտաիայի) շարունակեցին հավակնել Ֆրանսիայի թագին մինչև 1803 թվականը[74]։

Նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուրգունդյան տարածքները (նարնջագույն/դեղին) և Ֆրանսիայի սահմանափակումները (կարմիր) Բուրգունդյան պատերազմից հետո

Պատմական նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրանսիայի հաղթանակով ավարտին հասավ անկայությության երկարամյա ժամանակաշրջանը, որը սկսվել էր Նորմանական նվաճումից (1066), երբ Վիլհելմ I Նվաճողը իր տիտղոսների թվին ավելացրեց «Անգլիայի թագավոր» տիտղոսը` դառնալով Ֆրանսիայի թագավորին վասալ (որպես Նորմանդիայի դուքս) և հավասար (որպես Անգլիայի թագավոր)[75]։

Երբ պատերազմն ավարտվեց, Անգլիան կորցրեց իր մայրցամաքային դիրքրեը` թողնելով միայն Կալեն մայրցամաքում։ Պատերազմը ոչնչացրեց անգլիական երազանքը ունենալ միացյալ միապետություն և Անգլիայում մերժվեց ֆրանսիական ամեն ինչ բացառության ֆրանսերեն լեզվին Անգլիայում, որը ծառայում էր որպես իշխանական դասի լեզու սկսած Նորմանական նվաճումից։ Անգլերենը դարձավ պաշտոնական լեզու 1362 թվականին և ֆրանսերենով արդեն չէին ուսանում 1385 թվականից[76]։

Պատերազմից հետո անջատվեց նաև ազգային ինքնորոշման զգացումը։ Չնայած ավերվածություններին, Հարյուրամյա պատերազմից հետո սկսվեց Ֆրանսիայի վերափոխումը ֆեոդալական միապետությունից կենտրոնացված պատմության[77]։ Պարտությունից հետո Անգլիայի քաղաքական և տնտեսական ճգնաժամը բդարձավ Սպիտակ և կարմիր վարդերի պատերազմի (1455-1487) բռնկման հիմնական պատճառ[73]։

Սև մահ տարածումը (ժամանակակից սահմաններով)

Մահաբեր ժանտախտը և պատերազմը զգալի կրճատեցին բնակչության թիվը Եվրոպայում այս ժամանակաշչրջանում։ Հարյուրամյա պատերազմի ընթացքում Ֆրանսիան կորցրեց իր բնակչության կեսին[61]։ Նորմանդիան կորցրեց բնակչության երեք քառորդին, իսկ Փարիզը` երկու երրորդին[78]: Անգլիայի բնակչությունը այս շրջանում ժանտախտից նվազեց 20-ից 30 տոկոսով[79]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Brissaud, 1915, էջեր 329–330
  2. Bartlett, 2000, էջ 22
  3. Bartlett, 2000, էջ 17
  4. Gormley, 2007
  5. Prestwich, 2007, էջեր 304–305
  6. Prestwich, 2007, էջ 306
  7. Sumption, 1999, էջ 180
  8. Sumption, 1999, էջ 184
  9. Prestwich, 2003, էջեր 149–150
  10. 10,0 10,1 Prestwich, 2007, էջեր 307–312
  11. R.E.Glassock. England circa 1334 in Darby 1976, էջ. 160
  12. Friar, 2004, էջեր 480–481
  13. Sumption, 1999, էջեր 188–189
  14. Sumption, 1999, էջեր 233–234
  15. 15,0 15,1 15,2 Rogers, 2010, էջեր 88–89
  16. Auray, France (անգլերեն). Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 14-ին.
  17. 17,0 17,1 Prestwich, 2007, էջեր 318–319
  18. Rogers, 2010, էջեր 55–45
  19. Grummitt, 2008, էջ 1
  20. The Black Death, transl. & ed. Rosemay Horrox, (Manchester University Press, 1994), 9.
  21. Lee, 1903, էջ 388
  22. 22,0 22,1 Le Patourel, 1984, էջեր 20–21
  23. Wilson, 2011, էջ 218
  24. 24,0 24,1 24,2 24,3 Guignebert, 1930, Volume 1. pp. 304–307
  25. 25,0 25,1 Prestwich, 2007, էջ 326
  26. Le Patourel, 1984, էջ 189
  27. «Apr 13, 1360: Hail kills English troops». History.com. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 22-ին.
  28. Le Patourel, 1984, էջ 32
  29. 29,0 29,1 Chisholm, 1911, էջ 501
  30. Wagner, 2006, էջեր 102–103
  31. Ormrod, 2001, էջ 384
  32. Backman 2003, էջեր. 179–180: Nobles captured in battle were held in "Honorable Captivity", which recognised their status as prisoners of war and permitted ransom.
  33. Britannica. Treaty of Brétigny. Retrieved 21 September 2012
  34. Wagner, 2006, էջեր 86
  35. Curry, 2002, էջեր 69–70
  36. 36,0 36,1 Wagner, 2006, էջ 78
  37. 37,0 37,1 Wagner, 2006, էջ 122
  38. Wagner, 2006, էջեր 3–4
  39. The Safeguard of the Sea: A Naval History of Britain 660-1649. Penguin UK. 2004. էջ 52.
  40. Medieval Culture and the Mexican American Borderlands. Texas A&M University Press. 2001. էջ 186.
  41. Sumption, 2012, էջեր 187–196
  42. Barber, 2004
  43. Ormrod, 2008
  44. 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 Tuck, 2004
  45. Francoise Autrand. Charles V King of France in Vauchéz 2000, էջեր. 283–284
  46. Sumption, 2012, էջեր 385–390, 396–399
  47. Sumption, 2012, էջ 409
  48. Sumption, 2012, էջ 411
  49. 49,0 49,1 Baker, 2000, էջ 6
  50. 50,0 50,1 Neillands, 2001, էջեր 182–184
  51. 51,0 51,1 Curry, 2002, էջեր 77–82
  52. Mortimer, 2008, էջեր 253–254
  53. Mortimer, 2008, էջեր 263–264
  54. Bean, 2008
  55. Agincourt: Myth and Reality 1915–2015. էջ 70.
  56. Smith, 2008
  57. Sizer 2007
  58. Ian Friel. The English and War at Sea. c.1200-c.1500 in Hattendorf & Unger 2003, էջեր. 76–77
  59. 59,0 59,1 Nolan. The Age of Wars of Religion. p. 424
  60. 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 60,5 Allmand, 2010
  61. 61,0 61,1 Turchin, 2003, էջեր 179–180
  62. Wagner, 2006, էջեր 44–45
  63. Harriss, 2010
  64. 64,0 64,1 64,2 64,3 Griffiths, 2015
  65. Wagner, 2006, էջեր 307–308
  66. 66,0 66,1 66,2 Davis, 2003, էջեր 76–80
  67. «Sir John Fastolf (MC 2833/1)». Նորվիչ: Norfolk Record Office. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  68. Jaques, 2007, էջ 777
  69. 69,0 69,1 69,2 Lee, 1998, էջեր 145–147
  70. Sumption, 1999, էջ 562
  71. Nicolle, 2012, էջեր 26–35
  72. 72,0 72,1 Wagner, 2006, էջ 79
  73. 73,0 73,1 "Every version of the complaints put forward by the rebels in 1450 harps on the losses in France" (Webster 1998, էջեր 39–40).
  74. Neillands, 2001, էջեր 290–291
  75. Janvrin, Rawlinson, էջ 15
  76. Janvrin, Rawlinson, էջ 16
  77. Holmes Jr., Schutz, էջ 61
  78. Ladurie, 1987, էջ 32
  79. Neillands, 2001, էջեր 110–111

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 310