Հանրալեզվաբանություն
Հանրալեզվաբանություն (սոցիոլինգվիստիկա), միջճյուղային գիտակարգ, որը հասարակության բոլոր ասպեկտների, այդ թվում՝ մշակութային նորմերի, համատեքստի, լեզվի օգտագործման ձևի և հասարակության՝ լեզվի վրա ունեցած ազդեցության նկարագրական ուսումնասիրությունն է։ Հանրալեզվաբանությունը զգալիորեն համընկնում է գործաբանության հետ և սերտորեն կապված է լեզվաբանական մարդաբանության հետ։
Հանրալեզվաբանության կապը մարդաբանության հետ կարող է դիտարկվել այն ուումնասիրություւններում, թե ինչպես են լեզվի տարբերակները տարբերվում սոցիալական փոփոխականներով առանձնացված խմբերում (օրինակ էթնիկ պատկանելություն, դավանանք, կարգավիճակ, սեռ, կրթական մակարդակ, տարիք և այլն)[1]։ Նմանատիպ ուսումնասիրություններով ցույց են տրվում սոցիալական կամ սոցիալ-տնտեսական դասերը։ Քանի որ լեզվի գործառումը տարբերվում է մի վայրից մեկ այլ վայրում, այն նաև տարբերվում է տարբեր սոցիալական դասերի շրջանակներում և հանրալեզվաբանությունը ուսումնասիրում է այս սոցիոլեկտները։
Լեզվի սոցիալական ասպեկտները առաջին անգամ ուսումնասիրվել են հնդիկ և ճապոնացի լեզվաբանների կողմից 1930-ականներին, ինչպես նաև Լուիս Գաուշատի կողմից Շվեյցարիայում՝ 1900-ականների սկզբին, բայց ոչ ոքի կողմից շատ ուշադրության չի արժանացել Արևմուտքում մինչև շատ ավելի ուշ շրջան։ Լեզվի՝ սոցիալական շարժառիթներով պայմանավորված փոփոխության ուսումնասիրությունը մյուս կողմից իր հիմքը ունի 19-րդ վերջի մոդելի մեջ։ Հանրալեզվաբանություն տերմինի առաջին հաստատված օգտագործումը եղել է Թոմաս Քալլան Հոդսոնի կողմից իր 1939-րդ հոդվածի վերնագրում՝ «Հանրալեզվաբանությունը Հնդկաստանում», որը տպագրվել է հենց Հնդկաստանում[2][3]։ Արևմուտքում հանրալեզվաբանությունը առաջին անգամ ի հայտ եկավ 1960-ական թվականներին և զարգացավ այնպիսի լեզվաբանների կողմից ինչպիսիք են Վիլիամ Լաբովը Միացյալ Նահանգներում և Բասիլ Բեռնշտայնը Մեծ Բրիտանիայում։ 1960-ական թվականներին Վիլիամ Ստյուարտը և Հայնց Քլոսը ներկայացրին բազմակենտրոն լեզուների հանրալեզվաբանական տեսության հիմնական հասկացությունները, որոնք նկարագրում են, թե ինչպես են լեզվի ստանդարտ տարբերակները տարբերվում ազգերի միջև (օրինակ՝ ամերիկյան, բրիտանական, կանադական անգլերեն)[4]։
Ընդհանուր ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օրինակ հանրալեզվաբանը սոցիալական վերաբերմունքի ուսումնասիրության միջոցով կարող է որոշել, որ որևէ ժողովրդական լեզու չի կարող համարվել համապատասխան լեզու մասնագիտական շրջանակներում կիրառվելու համար։ Հանրալեզվաբանները կարող են նաև ուսումնասիրել քերականությունը, հնչյունաբանությունը, բառապաշարը և սոցիելեկտի այլ ասպեկտներ, ինչպես որ բարբառագետները նույնը կուսումնասիրեն տարածաշրջանային բարբառի համար։ Լեզվի տարբերակների ուսումնասիրությունը կապված է սոցիալական սահմանափակումների հետ, որոնք և որոշում են լեզուն համատեքստի մեջ։ Լեզվական կոդի փոխարկումը տարբեր սոցիալական իրավիճակներում լեզվի տարատեսակների օգտագործմանը տրվող տերմինն է։ Հանրալեզվաբանությունը զարգացել է XX դ. 50-70-ական թվականներին։ Մինչ այդ հանրալեզվաբանության մի շարք խնդիրներով զբաղվել են սովետական լեզվաբաններ Վ. Ժիրմունսկին, Բ. Լարինը, Լ. Ցակուբինսկին, Ե. Պոլիվանովը, Պրահայի գործառական լեզվաբանության դպրոցը, ֆրանսիական սոցիոլոգիական դպրոցը։ Հանրալեզվաբանությունն առավել զարգացման է հասել ԱՄՆ-ում (Գ. Հայմս, Ջ. Գամպերց, Ու. Լաբով, Ու. Բրայթ, Չ. Ֆերգյուսոն, Մ. էրվին֊Թրիւի, Ջ. Ֆիշման, Ռ. Շայ)։ Վիլիամ Լաբովը հաճախ համարվում է որպես հանրալեզվաբանական ուսումնասիրության հիմնադիր։ Նա հատկապես նշանավորվեց լեզվական տարբերությունների քանակական վերլուծությունը ներմուծելու համար՝ դարձնելով սոցիոլոգիան գիտական առարկա[5]։
Հանրալեզվաբանական հարցազրույց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրալեզվաբանական հարցազրույցը հիմնարար մեթոդ է հանդիսանում հանրալեզվաբանական ուսումնասիրություններից ստացված տվյալների հավաքագրման համար, և այն թույլ է տալիս հետազոտողին հավաքել մեծ քանակությամբ խոսք ուսումնասիրվող լեզվի կամ բարբառի կրողներից։ Հարցազրույցը զարգանում է հետազոտողի և հարցմանը մասնակցողի միջև տեղի ունեցող երկար զրույցով, որտեղ հետազոտողի հիմնական նպատակն է դուրս բերել ժողովրդական խոսքի ոճը, այն հատվածը, որը կապված է ամենօրյա, սովորական զրույցի հետ։ Այս նպատակին հասնելը որոշ չափով բարդանում է դիտորդի պատճառով։ Հետազոտողը փորձում է դուրս բերել խոսքի այն ոճը, որը որ կօգտագործվեր, եթե հարցազրուցավարը ներկա չլիներ։ Երբեմն կիրառվում է նաև «միկրոֆոնի էֆեկտը», որը այս կամ այն կերպ կաշկանդում է հետազոտվող անձանց վարքը։ Այն լիովին վերանում է ձայնագրող սարքի գաղտնի կիրառման ժամանակ, երբ հարցազրույցին մասնակցող անձը անտեղյակ է դրա օգտագործման մասին, այս դեպքում ստացված տվյալները ներկայացնում են լեզվակրի բնական, անբռնազբոսիկ խոսքային վարքը։
Հիմնարար հասկացություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած սոցիալեզվաբանության ուսումնասիրությունը շատ լայն է, կան մի քանի հիմնարար հասկացություններ, որոնցից կախված են բազմաթիվ սոցիալեզվաբանական հետազոտություններ։
Խոսքի համայնք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրալեզվաբանության մեջ խոսքի համայնքը հասկացություն է, որը նկարագրում է մարդկանց հստակ մի խմբի, ովքեր օգտագործում են լեզուն իրենց համար յուրօրինակ և փոխընդունելի ձևով։
Խոսքի համայնքի մաս կազմելու համար յուրաքանչյուրը պետք է ունենա հաղորդակցման կարողություն։ Այսինքն ցանկացածը ունի հնարավորություն օգտագործել լեզուն այնպես, ինչպես որ տեղին է տվյալ իրավիճակում։ Հնարավոր է, որ խոսակիցը տիրապետի մեկից ավելի լեզուների[6]։
Խոսքային համայնքները կարող են լինել մասնագիտության անդամներ իրենց հատուկ ժարգոնով, տարբեր սոցիալական խմբերով։ Այս համայնքի անդամները հաճախ մշակում են ժարգոն կամ բառապաշար, որպեսզի ծառայի խմբի հատուկ նպատակներին և առաջնահերթություններին։
Պրակտիկան թույլ է տալիս հանրալեզվաբանությանը ուսումնասիրել սոցիալականացումը, իրավասությունը և ինքնության միջև կապը։ Քանի որ ինքնությունը շատ բարդ կառույց է, լեզվի սոցիալականացումը ուսումնասիրելը միջոց է առօրյա գործունեության փոխազդեցության մակարդակը ուսումնասիրելու համար։ Լեզու սովորելը մեծապես կախված է ընտանիքից, այդ գործում իր դերն ունի նաև միջավայրը՝ դպրոցը[6]։
Սոցիալական ցանց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասարակության մեջ լեզուն հասկանալը նշանակում է, որ պետք է նաև հասկանալ սոցիալական ցանցերը, որոնց մեջ լեզուն է ներառված։ Սոցիալական ցանցը որոշակի խոսքի համայնքը նկարագրելու մեկ այլ միջոց է՝ համայնքի առանձին անդամների միջև հարաբերությունների տեսանկյունից։ Օրինակ՝ գրասենյակը կամ գործարանը կարող է համարվել խիտ համայնք, քանի որ բոլոր անդամները այս կամ այն կերպ փոխազդեցության մեջ են միմյանց հետ[7]։ Մինչդեռ հարյուր և ավելի ուսանողներով դասընթացը ավելի ազատ համայնք է, քանի որ ուսանողները կարող են շփվել միայն դասավանդողի և միգուցե մեկ կամ երկու ուսանողի հետ։
Սոցիալական ցանցը կարող է տարածվել մի երկրի կամ քաղաքի մակրո մակարդակի վրա, բայց նաև հարևանների կամ մեկ ընտանիքի միջանձնային մակարդակի վրա։ Վերջերս սոցիալական ցանցերը ձևավորվել են ինտերնետի միջոցով՝ զրուցարանների, ֆեյսբուքյան խմբերի, և առցանց ծանոթությունների ծառայությունների միջոցով։
Տարբերություններ ըստ դասի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրալեզվաբանությունը՝ որպես բարբառագիտությունից տարբերվող ոլորտ, ստեղծվել է քաղաքային բնակավայրերում լեզվական տատանումների ուսումնասիրության միջոցով։ Հանրալեզվաբանության հիմնարար հայտնագործություններից մեկը, որը դժվար է հերքել, այն է, որ դասը և լեզվի բազմազանությունը կապված են իրար հետ։ Բանվոր դասակարգի անդամները հակված են խոսել ավելի քիչ ստանդարտ լեզվով, մինչդեռ միջին և բարձր խավերն, իրենց հերթին, կխոսեն ստանդարտին ավելի մոտ։ Ուսումնասիրությունները, ինչպիսին որ Վիլիամ Լաբովինն էր 1960-ականներին ցույց են տվել, որ սոցիալական նկրտումները ազդում են խոսքի օրինաչափությունների վրա։ Որոշ խավի պատկանող անհատների հետ շփում հաստատելու համար, մարդիկ, ովքեր սոցիալ-տնտեսական առումով շարժվում են այդ ուղղությամբ, կարող են իրենց խոսքը նմանեցնել վերջիններիս խոսքի ձևին։
Կոդեր և երեխաների զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բերնշտայնը բացատրում է լեզվի զարգացումը ըստ երկու կոդերի՝ հաշվի առնելով դրանց հիմնովին տարբեր արժեքները։ Օրինակ՝ երեխան, որը ենթարկվում է բացառապես սահմանափակ կոդերի, սովորում է արտաբերական հաղորդակցություն բանավոր խոսակցությունների միջոցով և, հետևաբար, կարող է ունենալ ավելի քիչ բառապաշար, քան երկու կոդերի ազդեցության տակ մեծացած երեխան։ Մշակված ծածկագիրը չհասկացող երեխան կարող է դժվարություններ ունենալ պաշտոնական կրթություն ստանալու ժամանակ, որի ընթացքում ստանդարտ, հստակ բանավոր շփումն ու ըմբռնումը անհրաժեշտ են ինչպես ուսուցիչների, այնպես էլ այլ ուսանողների հետ սովորելու և արդյունավետ փոխգործակցության համար։ Սահմանափակ ծածկագրին տիրապետող երեխաներին ձեռնտու է անցնել նախադպրոցական դասընթացներ, որպեսզի ձեռք բերեն կրթական միջավայրում նպատակահարմար համարվող խոսքի ձևը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Gumperz, John J.; Cook-Gumperz, Jenny (2008). «Studying language, culture, and society: Sociolinguistics or linguistic anthropology?». Journal of Sociolinguistics. 12 (4): 532–545. doi:10.1111/j.1467-9841.2008.00378.x.
- ↑ Paulston, Christine Bratt and G. Richard Tucker, eds. Sociolinguistics: The Essential Readings. Malden, Ma.: Wiley-Blackwell, 2003.
- ↑ T. C. Hodson and the Origins of British Socio-linguistics by John E. Joseph Արխիվացված 2009-02-10 Wayback Machine Sociolinguistics Symposium 15, Newcastle-upon-Tyne, April 2004
- ↑ Stewart, William A (1968). «A Sociolinguistic Typology for Describing National Multilingualism». In Fishman, Joshua A (ed.). Readings in the Sociology of Language. The Hague, Paris: Mouton. էջ 534. doi:10.1515/9783110805376.531. ISBN 978-3-11-080537-6. OCLC 306499.
- ↑ Paolillo, John C. Analyzing Linguistic Variation: Statistical Models and Methods CSLI Press 2001, Tagliamonte, Sali Analysing Sociolinguistic Variation Cambridge, 2006
- ↑ 6,0 6,1 Deckert, Sharon K. and Caroline H. Vikers. (2011). An Introduction to Sociolinguistics: Society and Identity. Page 59
- ↑ Wardhaugh, Ronald (2006), An Introduction to Sociolinguistics, New York: Wiley-Blackwell
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հանրալեզվաբանություն» հոդվածին։ |
| ||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 225)։ 
|