Հայկական հարցի և հայերի ցեղասպանության արտացոլումը գրականության մեջ

Հայկական հարցի և հայերի ցեղասպանության թեման իր արձագանքն է գտել հայ և համաշխարհային գրականության մեջ։

Հայ գրականություն

XIX դար

Երկփեղկված ազգային կացությունը ուրույն երանգ է տվել հայ գաղափարաբանությանը։ Ազգային ազատագրական շարժման առանցք արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը ազգային ճնշման կամայականությունների, տեղահանության, ցեղասպանության, բռնի ձուլման պատկերները դարձել են 19-րդ դարի հայ գեղարվեստական գրականության գլխավոր թեմաներ։

Խաչատուր Աբովյան

Խաչատուր Աբովյան

Իր ուղեգրություններում, պատմական ակնարկներում, հայրենասիրական խոհերում Արաքսից անդին գտնվող երկիրը Խաչատուր Աբովյանին (1809-1848) ներկայանում է որպես մութ, խավար ու դժոխային մի աշխարհ, ուր լենկթեմուրների, թաթար մոնղոլների և այլ վայրենի հորդաների հետնորդը՝ «բարբարոս թուրքը», բռնության ու սարսափի ուրվականն է կախել հայոց երկնակամարում, և ուր հայ ժողովուրդը «ինքնահորդոր զոհաբերությամբ» իր լինելիությունն է պահպանում «բարբարոսների ժանիքների մեջ»։

Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան

1862 թ. Զեյթունի ապստամբությունը բռնադատված ժողովրդի բողոքի ու ցասման ելույթ էր օսմանյան Թուրքիայի հայահալած քաղաքականության դեմ, որը, սակայն, ճնշվել է արյունոտ հաշվեհարդարով։ «Քնար և շիրիմ», «Մերձ ի մահ» եղերերգություններում Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը (1828-1868) հայրենի երկիրը պատկերում է որպես «ավերակված ամայություն», ուր «սև գիշերների» մղձավանջում լսվում է միայն բուի «չարագուշակ կռինչը»։

Պետրոս Դուրյան

«Նոր սև օրեր», «Աչերս տեսան արցունքներու լոկ երկինք», «Մոխիր հագած, արյուն ծծած սև հողեր», «Ուր կը տիրեն սոսկում, տխուր հիշատակը», «Մառախուղ են հագեր ղաշտքն ու լերինք», «Ահ, ոտնակոխ Հայուն սիրտը և տաճար», «Աշխարհ մը կա արցունք թափող սարերը. Արյամբ պղտոր դեռ գետերուն ափունքը», այսպես ընկալեց Պետրոս Դուրյանը (1851-75) Հայաստան աշխարհի վրա կախված մղձավանջը։

Աբդուլ Համիդի բռնապետության շրջան

Բռնություններն ու ֆիզիկական ոչնչացման աղետները առավել բացահայտ ու համատարած բնույթ են ստանում հատկապես ռուս-թուրքական պատերազմից հետո։ Սկսվում է սուլթան Աբդուլ Համիդի արյունոտ բռնապետության շրջանը, երբ հայերի տեղահանությունն ու բոնի մահմեդականացումը, սովը, թալանը, կողոպուտը, ֆիզիկական հաշվեհարդարը դառնում են պետական քաղաքականություն, որի նպատակն էր հայերին ոչընչացնելով ի չիք դարձնել հայկական հարցը եվրոպական դիվանագիտության օրակարգում հայտարարելով, թե «Հայաստանում հայ չկա»։

Միքայել Կյուրճյան

«Պանդխտին կյանքեն» վավերագրության մեջ, պանդխտությունը ներկայացնելով որպես չարիք, Միքայել Կյուրճյանը գրում է. «Պանդըխտությունն եթե այսպես շարունակվի, մեր գավառներն անմարդի կընե այսօր կամ վաղը, այս համոզումն ունեցեք, ահավոր ճշմարտություն է» (Կյուրճյան Մ., Ամբողջական Երկեր, 1931, էջ 121)։

Գարեգին Սրվանձտյան

Գարեգին Սրվանձտյան

Ցեղասպանության մի այլ իրողություն է ներկայացնում Գարեգին Սրվանձտյանը (1840-1892) «Թորոս Աղբար» գրքում. «Թրքաց հին բռնության արդյունք է, որ Զիլեի հայք ամբողջ թուրքերեն կխոսին, երբեք հայերեն չգիտեն։ Անչափ կը զարհուրեն տաճիկներեն և կատարելապես ստրուկ են անոնց առջև... Ազգության ոգին մեռած է, և ժամանակ չէր կըրցեր գարթուցանել ասոնք, կյանքի ճառագայթ երբեք ծագած չէր հոս... (Սրվանձտյան Գ., Թռրոս Աղբար, 1879, էջ 73-74)։

Մատթեոս Մամուրյան

Ականավոր հրապարակախոս Մատթեոս Մամուրյանի (1830-1901) բնորոշմամբ, ազատությունը Թուրքիայում իրական է միայն «գերեզմանի մեջ»։ Անիրավությունների համատարած դժոխքում իշխող բարբարոսը «առաջնորդը, կուսակալը, քննիչը, դիվանագետը, քյուրդը ու չերքեզը խոսքը մեկ ըրեր են Փոքր Ասիո և Հայաստանի ժողովուրդները կեղեքելու, խուզելու և անոր կործանումը փութացնելու համար...», «...ջուրի տեղ արյուն կը խմեն, հացի տեղ մարդու միս կուտեն, անկողնի տեղ արյունալի դիակներու վրա կը պառկեն և ժողովուրդն կսպասե. ինչպես կսպասեն գառնուկներ սպանդարանին դուռն...» («Արևելյան մամուլ», 1879, №202)։

Հակոբ Պարոնյան

Թուրքական ժանտախտի սարսավ1ները այլաբանական դիպուկ ու խորիմաստ բնութագրումներ են ձևակերպել Հակոբ Պարոնյանի (1843-91) երգիծական առածներում, կալամբուրներում, ալյուզիաներում, լուրերում։ Հատկապես նշանակալից են «Կսմիթները» (1875), «Հոսհոսին ձեռատետրը» (1880), «Ծիծաղը» (1883)։ Թուրքիայում «ճշմարտությունը դագաղի մեջ է դրված», իսկ ողջամտությունը, անաչառությունը, անկեղծությունը գրանցվել են «հանցանքներուն ցանկին մեջ»։ «Գավառաց մեջ հայերն ապահովություն չունին, ոչ ստացվածքի, ոչ կյանքի և ոչ պատվի։ Խեղճերը կը կողոպտվին, կը սպաննվին, կանպատվվին և այս վիճակին մեջ բազկատարած գթություն կը հայցին։ ...Տաճկաստանի մեջ բանտ... բանտի մեջ բանտ» (Պարոնյան Հ., Երկեր ժող., հ. 4, 1965, էջ 476)։

Ռափայել Պատկանյան

Հայերի հանդեպ թուրք, ոճրագործությունները ամբողջական մոտիվ են կազմում Ռափայել Պատկանյանի (1830-92) պոեզիայում։ «Մշեցու հեկեկանքը», «Ղարիբ մշեցի», «Ծերուկ վանեցի», «Հազարեն մեկը», «Հայի արյուն», «Թալանած գեղ», «Երկու պատկեր» և այլ բանաստեղծություններում, ազատագրական պայքարի կոչելով նահատակ ժողովրդին, բանաստեղծը արևմտյան Հայաստանը ներկայացնում է որպես ոճիրների, մահվան ու ողբի երկիր, ուր թուրքը «հաճույքի համար» իր սուրը լվանում է հայի արյունով, «սուլթանի տռփոտ պասքը հագենում է» պարկեշտասուն հայ աղջիկներով, որդեկորույս ու տնանկ ծերունին ծովի ալիքների մեջ գտնում է իր գերեզմանը, «տուն, եկեղեցի, պարտեզ ու այգի Անսիրտ, անհոգի մատնած են կրակի», և դեռ Երեկ ճոխ ու վաստակած նահապետական գերդաստանը այսօր մխում է «թշվառներու անթաղ դիերով»։

Րաֆֆի

Րաֆֆի

Թուրքիայի պետ-քաղաքական կառուցվածքի և արևմտահայերի ողբերգական կացության հիրավի գեղարվեստական մի հանրագիտարան է Րաֆֆու (Հակոբ Մելիք-Հակոբյան, 1835-1888) ստեղծագործությունը։ Ուղեգրություններում, նամականիներում, վեպերում ու հրապարակախոսական աշխատություններում, վերլուծելով XIX դ. Թուրքիայի սոցիալ., իրավական ու տնտեսական կյանքը, գրողը բացահայտել է ֆեոդալիզմի ու կրոն, ֆանատիզմով ուռճացած բռնապետության այլանդակությունը, քաղաքակրթության ողբերգական բախումը բարբարոսության արշավին։

«Խենթը» (1881) վեպում արդեն ցեղասպանության իրական սպառնալիքի հանգամանքներում Րաֆֆին առաջադրում է ագգ-ագատագրության գաղափարը. «Կրոնական մոլեռանդությունը խառնված զինվորական անգթության հետ, անցնում էր բարբարոսության ամեն չափից ու սահմանից։ Մարդը, գազան դարձած, կեղեքում էր. մահացնում էր իր նմանին»։

Ցեղասպանության գաղափարը որոշակի ընդգծում ունի «Կայծեր» (հ. 1-2, 1883-87) վեպի սյուժեներում։ «Ի՞նչ է պարսիկը», «Ինչ է քուրդը և ի՞նչ է թուրքը» ակնարկներում Րաֆֆին պատասխան է տալիս որոշակի հարցերի, ցույց տալիս էթնիկական այն միջավայրը, որի մեջ դրված էր հայ ժողովուրդը։ Եվ բարբարոս ցեղախմբերի ասպատակությունների հանդեպ միանգամայն նպատակային է գործում պետություն ներկայացնող թուրքը։ Որպեսզի ոչինչ չթողնի ուրիշին, նա հրդեհում է ամբողջ գյուղեր, ավերում է քաղաքները. կրակ է տալիս հասունացած հունձքերը և բոլորովին անապատ դարձնում երկիրը։

1890-1900-ական թվականներ

1890-1900-ական թթ. Հայաստանի ազգ-քաղաքական կացությունը մթագնվում է։ վարչական ու իրավական սահմանափակումներից սուլթան Աբդուլ Համիդը անցնում է բացահայտ հարձակման։ 1894-96-ին թուրքական սատրապները ջարդեր են կազմակերպում Հայաստանի գրեթե բոլոր գավառներում՝ Սասունում, Էրզրումում, Տրապիզոնում, Մարաշում, Սեբաստիայում, Երզնկայում, Վանում. Բաղեշում, Խարբերդում և այլուր, որոնց զոհ են դառնում ավելի քան 300 հազար հայեր։ Նոր շրջան է թևակոխում ազգային-ազատագրական շարժումը։ Ձևավորվում են ազգային-հեղափոխական կուսակցություններ, որոնք Թուրքիայի տիրապետությունից արևմտյան Հայաստանի ազատագրության հարցը հռչակում են որպես ազգային ծրագիր։ Հայոց լեռնաշխարհում հայտնվում է ֆիդային ժողովրդական վրիժառուն, որը անձնազոհության ու հերոսության սխրանքի անկրկնելի դրվագներ է հյուսում մարդկության բարոյականության պատմության մեջ։ Այս իրադարձությունները որոշակի ուղղություն են տալիս ազգային գաղափարաբանությանը. մամուլը և գրականությունը հագենում են թուրքական բռնությունների մերկացման, հայոց դիմադրական շարժման վավերագրական ու գեղարվեստական պատկերներով, գրականության մեջ (Լևոն Շանթ. Երվանդ Օտյան, Ավետիս Ահարոնյան) հայտնվում է հայ հեղափոխականի կերպարը, ֆիդային մի ուրույն երանգ է մտցնում հայ երգի և բանաստեղծության մեջ (Ավետիք Իսահակյան, Սիամանթո), պոեզիայում հնչում են ռոմանտիկական իղձերի փլուզման և ազգային վշտի արձագանքները (Հ. Թումանյան, Հ. Հովհաննիսյան)։

Վրթանես Փափազյան

Վրթանես Փափազյան

Արևմտահայ իրականության թեման լայն տեղ է գրավում Վրթանես Փափազյանի (1864-1920) վաղ շրջանի ստեղծագործություններում։ «Պատկերներ թուրքահայերի կյանքից» (1904), «Նամակներ թուրքաց Հայաստանից» (1889) պատմվածքների ու ակնարկների շարքում նա արտացոլում է արևմտահայ իրականության ու ազգային կացության հիվանդագին ջղաձգումներն ու բարոյական անկման աղետները («Ենիչերի», «ճգնավոր Եղո»), թուրք. բռնակալների սանձարձակությունն ու ավազակային ինքնիշխանությունը («Շահնա», «Արդար դատաստան». «Հաջի աղան»)։

Պերճ Պռոշյան

Հայ ազատագրական գաղափարի արտահայտություն է Պերճ Պռոշյանի (1837-1907) «Սկիզբն երկանց» (1892) վեպը։ Առաջադրելով զինված ինքնապաշտպանության ծրագիրը գրողը տալիս է արևմտահայերի տրոհման ու փոշիացման իրողությունը Խիզան գավառի Պեյթում գյուղի ավերման ցնցող պատկերով, Ուրվականի կերպարանք առած թափառական Մուրադի՝ նահապետական տոհմիկ ազնվականության վերջին մոհիկանի կերպարի մեջ խորհրդանշելով մի ամբողջ ժողովրդի կործանումը։

Ավետիս Ահարոնյան

Հայոց եղեռնապատումի սարսուռներով է թաթախված Ավետիս Ահարոնյանի (1866-1948) գեղարվեստական աշխարհը։ Ահարոնյանն իր «Պուտ մը կաթ», «Փշուր մը խաց», «Բաշոն». «Բախտի խաղեր», «Խավարես լուսին», «Դարավոր կաղնին», «Մայրեր» պատկերներում, «Սև օրեր», «Ռաշիդը», «Մրրկի սաբրը», «Կյանքի դասը», «Կույրերը» վիպակներում ներկայացնում է ոչ այնքան թուրք բարբարոսությունների առարկայական գործողությունը, որքան նրանց զոհերի տառապանքն ու ցավը, կորստի մորմոքը, կործանման սարսափի աղեկտուր ճիչը։ Ահարոնյանի պատկերները համաշխարհային գրականություն են բերում միանգամայն անկըրկնելի աշխարհ՝ հայկական իրականությունը, հայոց ճակատագիրը քաղաքակրթության ու բարբարոսության բախման ողբերգական հանգույցում և որպես այդպիսին բացառիկ արժեք են ներկայացնում չարիքի ֆենոմենի, Էթնիկ, գենի մարդաբանական կենսահոգեբ. իմացության տեսակետից։

Վրեժի և պայքարի թեմա

Ազգային վշտի, ողբի, հառաչի արձագանքների ոլորտում գրականություն է թափանցում նաև վրեժի թեման։ Վահրամ Փափազյանի, Ավետիս Ահարոնյանի, Ռուբեն Զարդարյանի և այլոց պատմվածքներում հերոսները անձնական կորստի ու վիրավորված ինքնասիրության և արժանապատվության սրբազան երդումով նահատակության են գնում՝ պատժի ու դատաստանի ենթարկելու թուրք ոճրագործին։

Սուլթան Աբդուլ Համիդի հակահայկական քաղաքականությունը այլևս երկմտության որևէ պատրանք չէր թողնում։ Հայ մտավորականության համար միանգամայն որոշակի է ներկայանում, թե ոչնչացնելու բնազդով արթնացած թուրքական բռնապետությունում ուր է տանում ազգի ճակատագիրը։ Գավառական աշխարհը դառնում է ազգային մտավորականության մտահոգության առարկան, որովհետև հենց այստեղ է ժողովուրդը, և այստեղ են կատարվում ազգային մաքառման գործողությունները։ Ձևավորվում է նոր ուղղություն «գավառի գրականություն» հասկացությամբ։ Թլկատինցու (1860-1915), Ռուբեն Զարդարյանի (1874-1915), Արտաշես Հարությունյանի (1873-1915) և այլ գրողների գեղարվեստական պատկերներում հայտնաբերվում է մի նոր աշխարհ՝ հինավուրց ու ավանդական, սակայն վերահաս չարիքներից տրոհվող, փոշիացող, անհետացող մի իրականություն, ուր բռնությամբ հափշտակված հայրենի եզերքը օտարվում է, կորցնում իր բնօրրանը, որ գոյության ապաստան էր, ուր չկա անձի ու գույքի ապահովություն, օրենք ու իրավունք, ու լկտի կամայականությունների ու ծաղրուծանակի համատարած մթնոլորտում քայքայվում են բարոյական արժեքները, և ավանդակեցության դարավոր սկզբունքները տեղի են տալիս լքումի, հեռացման ու ապաշխարանքի համաճարակին։

Սիամանթո

Հայրենի Ակնից եկող չարագուշակ լուրերի «զարհուրանքով» ձևավորվեցին Սիամանթոյի (Ատոմ Յարճանյան, բանաստեղծական մտապատկերները։ Մղձավանջային տեսիլներում հառնում է հոշոտված ծննդավայրը և զարհուրելի ճիչը փոխակերպում բանաստեղծության՝

Կոտորած, կոտորած, կոտորած... Եվ բարբարոսներն ավարով և արյունով կը դառնան...

Մտնելով ՀՀԴ շարքերը նա կուսակցության գաղափարներով է կազմավորում ազգ-ազատագրական իր ըմբռնումները և հանդես գալիս որպես գաղափարի բանաստեղծ։ «Դյուցազնորեն» (1902) շարքում պատգամախոսելով վրեժի, ըմբոստացման, հաղթանակի ու խաղաղության արշալույսների ծագումը Սիամանթոն «Հայորդիներ» (1905, 1906, 1908) շարքը ներբողում է հայ հեղափոխությանն ու նրա հերոսներին՝ վրեժի, մաքառման և ազատության բարոյականը խորհրդանշելով Գաղափարի ու Կամքի մի հզոր Ես-ով, որի անունը Պայքար է, իսկ վախճանը Հաղթանակ։ Սիամանթոն այն բացառիկներից էր, որ զգաց երիտթուրքերի ազգայնական տրամադրությունների ընդերքում թաքնված մութ դիտավորությունները հայ ժողովրդի նկատմամբ։ Այդ նախազգացումների մտապատկերներից նա կառուցեց «Կարմիր լուրեր բարեկամես» (1909) շարքը, որ Վարուժանն անվանեց «Տաղանդավոր ոճրերգություն»։

Դանիել Վարուժան

Դանիել Վարուժան

Հայոց ազգային ճակատագրի խոհերով կազմավորվեցին Դանիել Վարուժանի (1884-1915) բանաստեղծական նախասիրությունները։ Տակավին Գենտի համալսարանի ուսանող՝ հավաստելով, թե «համոզմունքով հեղափոխական եմ» և «պաշտումով կը վերաբերվեմ կռվողներուն հանդեպ», նա այսպես է մեկնաբանում «Ցեղին սիրտը» (1Ց0Ց) բանաստեղծական շարքի գաղափարը՝

Սակայն 1904-1907 շրջանն էր. երբ հայությունը կը խեղդվեր սուրի և սովի մղձավանջին մեջ ու ես չուզեցի տեղ տալ իմ անհատական ցավերուս... Հայությունը կու լար և կը մռնչեր իմ մեջս...» - Վարուժան Դ., ԵԼԺ, հ. 3, 1987, էջ 464

Հայոց եղեռնապատումի ամենաարտահայտիչ դրվագներից են «Ջարդը» և «Կիլիկյան մոխիրներուն» քերթվածքները։ Եթե առաջինը վերաբերում է 1895-1896 թվականների հայկական կոտորածներին, ապա երկրորդը պատմում է երիտթուրքերի սանձազերծած Ադանայի ոճրագործությունը (1909)։ «Կիլիկիայի ջարդը ճմլեց աղիքներս։ Ցեղին հոգին արյուն կուլա մեջս, հրդեհված քաղաքներեն եկած ամեն լուր տաք մոխիրի պես կը թափի գլուխիս և սրտիս վրա»,-գրում է Վարուժանը՝ բացառելով այն անբարոյական տեսակետը, թե «թուրքը ի բնե բարի է», իսկ վայրագությունների սկզբնապատճառը «հայի անխոհեմությունն է»։

Հովհաննես Թումանյան

Հովհաննես Թումանյան

Ցեղասպանության արհավիրքը և ազատագրական մաքառումը մղում են հայ գազափարաբանությանը որոնելու ազգապահպանության ուղիներ։ Հայոց ոգու ինքնության ճանաչումը դառնում է ազգային մտածողության գլխավոր ուղղություններից մեկը։ Հովհաննես Թումանյանը գրում է՝

Ո՞րն է Էս ժողովրդի պատմական ճանապարհը, նրա գոյության խորհուրդը, ինչ է կամենում սա, սրա ոգին...: Եվ ուր որոնենք Էդ ոգին...» և դարերով երկնած մեր խորունկ հոգու անգին ու ծով գանձերի հավերժությունը խորհրդանշում հայոց լեռներում ծագող առավոտների սպասումով - «Հայոց լեռներում»

Լևոն Բաշալյանի (1868-1943), Ռուբեն Զարդարյանի, Տիգրան Չյոկուրյանի (1884-1915), Չիֆթե Սարաֆի (1874-1922) և այլ գրողների արձակում փիլիսոփայական իմաստ է ստանում հայոց տոհմիկ ինքնության ու հայկական ստեղծագործ ոգու գաղափարը։ Ազգային ոգու նորակերտման գեղարվեստական արտահայտությունն էր հեթանոսական շարժումը, որի միտումն էր հայ արյունը վերածնել հեթանոս աստվածների ֆիզիկական հզորությամբ, վերադարձնել նրան ուժի, գեղեցկության նախնական պաշտամունքը։ Գրականության այդ հոսանքի բարձր արտահայտությունը հանդիսացավ Դանիել Վարուժանի «Հեթանոս Երգեր» (1912) շարքը։

Դեպքերի ընթացքը աստիճանաբար ցրում է պատրանքները երիտթուրքերի խոստացած դեմոկրատական ազատությունների վերաբերյալ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեի քաղաքական լարված հանգամանքներում Գրիգոր Զոհրապը գրում է՝

Վայ հայ ժողովրդին, եթե համաեվրոպական պատերազմ ծագի, թուրքերը իթթիհատեն ղեկավարված՝ անպատճառ կը միանան Գերմանիո, և թրքահայության համար մահացու վտանգ կա այն ատեն

Վահան Տերյան

Եվ կատարվում է անխուսափելին։ Օգտվելով պատերազմական վիճակից՝ երիտթուրքերի կառավարությունը սանձազերծում է Մեծ եղեռնը... Մարդկության պատմության մեջ այդ աննախադեպ ոճրագործությանը զոհ են գնում նաև հայ գրողներ ու մտավորականներ Գրիգոր Զոհրապը, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Ռ. Զարդարյանը, Թլկատինցին, Ռուբեն Սևակը, Ա. Հարությունյանը, Երուխանը, Տ. Չյոկյուրյանը, Սմբատ Բյուրատը, Մ. Կյուրճյանը և ուրիշներ։ Հայոց մուսաները անհուն կսկիծով արտաբերեցին ազգային աղետի եղերերգը։ «Հայրենիքում իմ արնաներկ», «Չարերի կոխան, խաչված իմ երկիր», «Իմ ժողովուրդը անել վշտի մեջ, Երկիրն իմ անբախտ և աղետավոր», այսպես վերապրեց ազգային ցավը Վահան Տերյանը (1885-1920) և, հավատալով նրա վերածնությանը, դարերի հեռավորությունից վկայակոչեց «Երկիր Նաիրին» որպես հավերժական գոյության խորհրդանի՝

Եգիպտական բուրգերը Փոշի կդառնան, Արնի պես երկիր իմ, կվառվես վասման։ Որպես փյունիկ կրակից կելնես, կելնես նոր գեղեցկությամբ Ու փառքով վառ ու լուսավոր։

Հովհաննես Թումանյանը հոգեհանգիստ կարդաց նահատակված զոհերին՝ «Հանգեք իմ որբեր... Իզուր են հուզմունք. իզուր և անշահ... Մարդակեր գազան՝ մարդը դեռ երկար էսպես կը մնա...», և ի լուր աշխարհի ազդարարեց պատգամը, թե

Հայաստանը պետք է խոսի»։ «Եվ պետք է խոսին էնքան լուրջ ու զգաստ, ինչքան լուրջ ու զգաստ է լինելու ամենից մեծ վշտավորն ու ամենից շատ վտանգվածը ժողովուրդների մեջ, այլև էնքան հաստատուն ու բաց ճակատով կարող է խոսել մի ժողովուրդ, որ ապրել է մարդկային լավագույն ձգտումներով և ամեն ինչ տվել է ու կտա ազատ կյանքի համար» - Հ. Թումանյան, Երկեր ժող., հ. 4, 1951, Էջ 396

Խորհրդային տարիներ

Խորհրդային վարչակարգի պայմաններում, երբ արգելվեց խոր ազգային խնդիրների՝ հայկական հարցի, Մեծ եղեռնի մասին գրելը, խոսելը, 1920-1930-ական թվականների գրականության մեջ հայ ժողովրդի ողբերգության արտացոլման գլխավոր ձևերից մեկը դարձավ մանկության, մանկական վերհուշի թեման։

Վահան Թոթովենց

Վահան Թոթովենցն (1894-1938) իր երկերում ցեղասպանության թեմային ուղղակիորեն չի անդրադարձել, բայց պատկերել է («Աղավնիներ», 1934, «Բաց կապույտ ծաղիկներ», 1935) իր հայրենի Խարբերդի կյանքն ու կենցաղը, որոնք անվերադարձ կորան հայերի ցեղասպանության հետևանքով։ Նրա ստեղծագործության բարձրակետը եղավ «Կյանքը հին հռոմեական ճանապարհին» հուշագրական վիպակը (1933), որը վերակենդանացնում է գրողի ծննդավայրը արևմտյան Հայաստանում՝ հին հռոմեական ճանապարհին ընկած գյուղաքաղաքը։ Վիպակում դեռ վերլուծության փորձ չկա, ժամանակի մտայնությունը այդ չէր խրախուսում։ Բայց Թոթովենցի այս ստեղծագործությունները. ինչպես և Զապել Եսայանի (Հովհաննիսյան Զ. Մ., 18781943) «Սիլիհտարի պարտեզները» (1935), արևմտյան Հայաստանի և արևմտահայ կյանքի պատկերների արծարծմամբ ընթերցողին ստիպում էին մտածել ազգային ողբերգության մասին։

Գուրգեն Մահարի

Վհրհուշային գործերի մեջ առանձնանում է Գուրգեն Մահարու (Աճեմյան Գ. Գ., 1903-1969) «Մանկություն», «Պատանեկություն» (1930), «Երիտասարդության սեմին» (1950) եռագրությունը։ Առաջին մասում չկան Գուրգեն Մահարի վերլուծություն և լայն ընդհանրացումներ, բայց հուշի անմիջականությունը յուրովի ներկայացնում է նախաեղեռնյան տարիների ողբերգական սպասումներով հագեցած մթնոլորտը, հայրենի Վանը՝ հայկական այդ հնամենի քաղաքը, որը շուտով հայաթափվելու էր, և հազարավոր մարդիկ հերոսական մարտեր մղելուց հետո, զրկվելով հայրենի օջախից, հայրենի հողից, բռնելու էին գաղթի ճամփան։ Եռագրության մյուս երկու մասերն արտացոլում են բուն գաղթը (Մահարին երևի առաջինն էր հայ խորհրդային գրակ. մեջ, որ պատկերեց կոտորածն ու գաղթը) և որբանոցային կյանքը՝ ինքնատիպ գծերով հարստացնելով Հայաստանի Հանրապետության (1918-1920) պատկերը։

Ակսել Բակունց

1920-1930-ական թվականների հայ գրականության մեջ հայոց ազգային ողբերգության արտացոլման նոր ուղի նշեց Ակսել Բակունցը (Թևոսյան Ա. Ս., 1899-1937)։ Նա պատկերեց արևմտահայության այն բեկորներին, որոնք ընկել էին Սյունիք, արևելյան Հայաստան և մասնակից դարձել կատարվող վերափոխումներին։ Կոտորածներից փրկվածները հիշատակվում են նրա տարբեր գործերում, հատկապես «Լառ Մարգարը», «Ծիրանի փողը», «Քեռի Դավոն» պատմվածքներում։ «Ծիրանի փողի» Հազրոն մարմնավորում է իրենց ազատության համար մարտնչած արևմտահայ լեռնականների մարտական ոգին։ Հազրոն պատրաստվում է իր ծիրանի փողը՝ ազատագրական մարտերի խորհըրդանիշը, իբրև ժառանգություն հանձնել «քաջարծիվ թոռնիկին»։

Եղիշե Չարենց

Եղիշե Չարենց

Խորհրդային առաջին տասնամյակների գրակ. մեջ Եղիշե Չարենցը (Սողոմոնյան Ե. 1897-1937) միակն էր, որ իր «Խմբապետ Շավարշը» (1929) և «Մահվան տեսիլ» (1922) պոեմներում իմաստավորեց և ընդհանրացրեց հայկական կյանքի վերջին տասնամյակների փորձը, ազգային կուսակցությունների գործու նեությունը և մեկը մյուսին հաջորդող կոտորածները։ 1930-ական թվականների Հայաստանում արդեն ուժ էին առնում քաղաքական հալածանքները։ Անհանդուրժողական վերաբերմունք ստեղծվեց հատկապես ազգային մտածողության բոլոր դրսևորումների նկատմամբ, որոնք որակվում էին իբրև ազգայնամոլություն։ Հիշատակված բոլոր գրողները հեռացվեցին գրակ. ասպարեզից, գնդակահարվեցին կամ աքսորվեցին։ Հայ ժողովրդի ամենամեծ ողբերգության թեման փակի տակ դրվեց։

Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներ

1941-1945 թվականներիի Հայրենական կոչված պատերազմի ընթացքում ստեղծված գրականության մեջ առանձին ակնարկներ կային կոտորածների և տեղահանության մասին (Հրաչյա Քոչարի «Գեներալի քույրը» պատմվածքը)։ Պատերազմից հետո ստեղծվեցին մի քանի հուշագրական գործեր արևմտյան Հայաստանի և ցեղասպանության մասին (Գ. Ստեփանյանի «Մղձավանջային օրեր», 1945, Հ. Հրահանի «Արցունք և ժպիտ», 1949) վեպերը։

Հետպատերազմյան տարիներ

Բայց այդ տարիներին անհնար էր շատ թե քիչ ճշմարտացի և ամբողջական խոսք ասել ցեղասպանության, հայ ժողովրդի մղած ազատագրական պայքարի մասին։ 1940-ական թթ. վերջին ստեղծված ամենաարժեքավոր գործը Խաչիկ Դաշտենցի (Տոնոյան Խ. Տ., 1910-74) «Խո դե դան (1950) վեպն է. որն արտացոլում է արևմտյան Հայաստանի, նրա բնակիչների, խիզախ և նահապետական Սասունի լեռնականների հերոսական պայքարն ու ողբերգությունը։ Հայերի ցեղասպանության և հայ ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի թեման հայ գրականության մեջ իր արժանի տեղը գրավեց միայն 1950-ական թվականներից հետո, երբ փշրվեցին ստալինիզմի գաղափարական ու քաղաքական շղթաները։

Նաիրի Զարյան

Այդ շրջանում թեմայի նկատմամբ ավելի զգայուն գտնվեց բանաստեղծությունը։ Առաջին գործերից մեկը Նաիրի Զարյանի (Եղիազարյան Հ. Ե., 1900-1969) «Ցորենի դեզ» պոեմն էր (1955), որտեղ արտացոլված են գրողի հիշողությունները հայրենի գյուղի՝ Խառակոնիսի ջարդի և գաղթի մասին։ «Երկրորդ կյանք» հուշագրական անավարտ վեպի (1960-ական թվականներ) առաջին մասը՝ «Առաջին համաշխարհային պատերազմ», ամբողջովին նվիրված է հւմյրենի գյուղին, կոտորածին, որբանոցային կյանքին, որը պատկերված է նաև «Պարոն Պետրոսն ու իր նախարարները» (1965) վեպում, այստեղ ներկայացված է նաև Հայաստանի քաղաքական կյանքը։ «Ասք Անդրանիկ զորավարի» պոեմը (1955-1962) առաջին գործերից է ազգային հերոս Անդրանիկ Օզանյանի դրամատիկ ճակատագրի մասին։ Ինչպես այս, այնպես էլ «Ասք ինքնության» պոեմում (1967) գրողը խորհում է հայ ժողովրդի պատմական ուղու ողբերգական Ելևէջների մասին։

Պարույր Սևակ

1950-ական թվականների վերջին Պարույր Սևակը (Ղազարյան Պ. Ռ., 1934-1971) գրեց «Անլռելի զանգակատուն» պոեմը (1959), որտեղ արտացոլված է հայ մեծ երաժիշտ Կոմիտասի կյանքի պատմությունը։ Դա սովորական կենսագրական պոեմ չէ. Կոմիտասի կյանքի գլխավոր իրադարձությունները տրված են ընդհանրացված։ Կոմիտասի կյանքն իր ժողովրդի ճակատագրի ամենաբնորոշ արտահայտություններից է, որը բանաստեղծին հնարավորություն է տվել խորհրդային իրականության մեջ առաջին անգամ ամբողջ ձայնով խոսել հայ ժողովրդի պատմության ամենաողբերգական էջի, խորհրդածել նրա անցյալի, ներկայի, ապագայի, ժողովրդի ու ամբողջ մարդկության բարոյական արժեքների մասին։ Հայ ժողովրդի նկատմամբ գործած պատմական անարդարության թեման դառնում է պոեմի գլխավոր մոտիվներից, բայց դա չի խլացնում ոչ ժողովրդի հոգևոր ուժերի թեման (ըստ պոեմի Կոմիտասի ստեղծագործությունն արդեն այդ ուժերի բարձրագույն դրսևորումներից է), ոչ էլ պոեմի պատմական լավատեսությունը։

Եղեռնին է նվիրված նրա 50-ամյակի նախօրյակին (1965) գրված «Եռաձայն պատարագ» պոեմը։ Երաժշտասիմֆոնիկ սկիզբը առկա է նաև այստեղ։ Զոհերի հիշատակի ոգեկոչում, քաղաքակիրթ աշխարհի անտարբերության մերժում և հավատ վերածնության նկատմամբ՝ ահա «եռաբանյա ասքի» գաղափարական հենքը։

Հովհաննես Շիրազ

Հովհաննես Շիրազ

Եղեռնին նվիրված կոթողային պոեմ գրեց Հովհաննես Շիրազը (Կարապետյան Օ. Թ., 1914-84) «Հայոց Դանթեականը» (1965) վերնագրով։ Այս պոեմն իր ձևով շարունակում է Եղիշե Չարենցի «Դանթեական առասպելի» ավանդները։ Շիրազը չի խուսափում սահմռկեցուցիչ մանրամասների նկարագրությունից, հիշատակում է արևմտյան Հայաստանի տարբեր գավառները, հայ ազատագրական շարժման հերոսներին։ Պոեմը գրված է հանդիսավոր, պաթետիկ ոճով։ Գլխավորը դարձյալ հայ ժողովրդի բարդ ճակատագիրն է՝ իր ողբերգական շրջադարձերով, ապրելու և հարատևելու անկոտրում կամքով։ Առհասարակ Շիրազի ողջ ստեղծագործության մեջ, հատկապես հետպատերազմյան շրջանում, հնչում է հայ ողբերգության, գերության մեջ մնացած Արարատի, կորցրած քաղաքների ու գյուղերի, արդարության հաղթանակի հավատի թեման։

Սիլվա Կապուտիկյան

Սիլվա Կապուտիկյանը «Մտորումներ ճանապարհի կեսին» պոեմում (1961) շեշտերը այլ կերպ տեդաբաշխեց։ Բուն կոտորածների թեմայի վրա նա գրեթե չի ծանրանում։ Եղեռնը նրա խորհրդածությունների ելակետն է, բայց ոչ անմիջական առարկան։ Նրան ավելի հետաքրքրում է ազգության անցնելիք ուղու խնդիրը։ Ինչպես պիտի վերաբերվի ժողովուրդը իր պատմության մութ էջերին՝ «Դու պիտի վրեժ առնես ապրելով», սա է պոեմի գլխավոր եզրակացությունը, այս կոչով է դիմում Կապուտիկյանը ժողովըրդին։ Պոեմը Կապուտիկյանի ստեղծագործության մեջ նշանավորեց մի ամբողջ փուլի սկիզբ, որը փաստորեն շարունակվում է մինչև այսօր։ Ստեղծվեց հայկական սփյուռքին նվիրված արձակհրապարակախոսական եռագրությունը՝ «Քարավանները դեռ քայլում են» (1964), «Խճանկար հոգու և քարտեզի գույներից» (1976) և «Գույներ նույն խճանկարից» (1989)։ Վերջին տարիների բանաստեղծական շարքերում՝ ինչպես «Ձմեռ է գալիս» (1983) ժող., նա նորից ու նորից անդրադառնում է 20-րդ դարի հայոց պատմության ողբերգության խնդիրներին։ ՝

1960-1980-ական թվականներին ընդհանրապես հայոց պատմությունն ու Մեծ եղեռնը դառնում են հայ բանաստեղծության կենտրոնական թեմաներից՝ Համո Սահյանը, Վահագն Դավթյանը, Գևորգ Էմինը, Մարո Մարգարյանը, Հրաչյա Հովհաննիսյանը, Արշալույս Մարգարյանը բանաստեղծություններ ու պոեմներ են նվիրում այդ թեմային։

Հրաչյա Քոչար

Արձակում եղեռնի և ազատագրական մարտերի թեմայի մշակման մեջ ուշադրություն է դարձվում բարոյական հարցադրումներին ու դասերին։ Արժանահիշատակ են Հրաչյա Քոչարի (Գաբրիելյան Հ. Ք., 1910-1965) «Նահապետ» և «Կարոտ» վիպակները («Սպիտակ գիրք» ժող., 1969), ուր արտացոլված է արևմտահայության ջարդից փրկված հատվածների իսկական ողբերգությունը։

Մուշեղ Գալշոյան

Մուշեղ Գալշոյանի (Մանուկյան Մ. Հ.. 1933-1980) «Ձորի Միրոն» (1969) վիպակի սյուժեն արտաքին նմանություններ ունի Հրաչյա Քոչարի «Նահապետի» հետ։ Միրոն ևս, կոտորածից փրկված, ընտանիքը կորցրած, Հայաստան է գալիս և նոր տուն ու տեղ դնում։ Բայց Միրոն խորապես տարբերվում է Քոչարի Նահապետից։ Միրոն ծանր է ապրում ոչ միայն իր հարազատների ու ժողովրդի կորուստը, այլև բարոյական այն խեղումները, որ անսասան ավանդների տեր ժողովրդին պատճառեցին տեղահանությունն ու ջարդը։ Միրոն խռովում է իր շրջապատից, իր ժողովրդից՝ ջարդարարներին դիմագրավելուն պատրաստ չլինելու, ամբողջ մարդկությունից՝ հայության արդար գործին սատար չկանգնելու համար։

Խաչիկ Դաշտենց

Վերջին տասնամյակների հայ արձակում միանգամայն առանձնահատուկ տեղ գրավեց Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» (1979) վեպը։ Անվանումն արտացոլում է նրա գլխավոր գաղափարական շեշտերը, ֆիդայական պայքարը հայ աշխատավորության պայքարն էր հանուն իր ժողովըրդի գոյության իրավունքի, հանուն աշխատավոր մարդու բարոյական բարձր գաղափարների։ Բոլոր ֆիդայիները կյանքի դաժան պայմանների թելադրանքով առօրյա գեղջկական աշխատանքից կտրված մարդիկ էին, իրենց պայքարում բարոյական զիջումներ չէին ընդունում և այդ անզիջողականությամբ երբեմն հասնում էին դաժանության։ Դաշտենցի վեպն ընդգրկում է մի քանի տասնամյակների իրադարձություններ՝ 19-րդ դարի դարի 80-ական թվականների կեսից՝ ֆիդայական շարժման սկզբնավորումից մինչև 20-րդ դարի 30-ական թվականներ։ Ֆիդայական շարժման բարձրակետը մինչև երիտթուրքերի հեղաշըրջումն (1908) ընկած շրջանն էր։ Հայ հասարակական քաղաքական գործիչների մի մասը խաբվեց երիտթուրքերի խոստումներից, ֆիդայիների գլխավոր ուժերը զինաթափվեցին, իջան սարերից, և 1915 թվականին արևմտահայերը անպաշտպան մնացին թուրքական հրոսակների դեմ հանդիման։ Ջարդի ու գաղթի ժամանակ ֆիդայիները օգնում էին հայրենակիցներին, բայց դա այն չէր. ինչ կարող էին անել նրանց զինված ջոկատները։ Ֆիդայիների մի մասը անցավ արևելյան Հայաստան, լծվեց շինարարական աշխատանքի, բայց այստեղ նրանց հետապնդեցին իբրև ազգայնականների...

Դաշտենցի վեպը իրական դեպքերի շարադրանք չէ միայն, առասպելն ու պատմությունն այստեղ միահյուսված են այնպես, ինչպես նրա հերոսների, այդ հերոսներին ծնող ժողովրդի իրական կյանքում։ Այս հանգամանքը էպիկական անկրկնելի որակ է տալիս Դաշտենցի վեպին՝ այն ուղղակիորեն կապելով հայ ժողովրդական էպոսի ավանդների հետ։

1960-ական թվականներ

Գուրգեն Մահարի

Հայ արձակագիրների մի մասը 1960-ական թվականներին և հետո նախապատվությունը տվեց իրադարձությունների քաղաքական վերլուծությանը։ Առաջինը Գուրգեն Մահարու «Այրվող այգեստաններ» վեպն էր (1966)։ Այն ներկայացնում է Վանի կյանքը, կենցաղն ու սովորույթները և այս տեսակետից անկասկած գեղարվեստական նվաճում էր հայ արձակի համար։ Վեպի վերամշակված տարբերակում ուղղակիորեն նշվում են թուրք, պետականության հայաջինջ միտումները, բազմաթիվ էջեր են հատցացվում Վանի ինքնապաշտպանության պատմությանը։ Պատմական ճշմարտությունն այստեղ ներկայացվում է ավելի համակողմանիորեն։

Ստեփան Ալաջաջյանը (ծ. 1924) հայ ողբերգության պատճառների քննությունն ընդարձակեց մինչև արտաքին քաղաքական հանգամանքները («Եղեգները չխոնարհվեցին» (Ա, 1966, Բ, 1967) և «Չսպիացած վերք» (1989))։ քաղաքական վեպին են հարում Սերո Խանզադյանի «Խոսեք Հայաստանի լեռներ» (1976) և «Անդրանիկ» (1989) վեպերը։ Առաջինում պատկերվում է հայ-թուրքական պատերազմը, երբ քեմալականները, շարունակելով երիտթուրքերի գործը, ուզում էին ոչընչացնել Հայաստանը, երկրորդը նվիրված է զորավար Անդրանիկի կյանքին, նրա մղած ազատագրական կռիվներին։ Պերճ Զեյթունցյանի (ծ. 1938) «Ոտքի, դատարանն է գալիս» (1981) պիեսը նվիրված է ցեղասպանության կազմակերպիչ, Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթին սպանող ժողովրդական վրիժառու Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարությանը։ Պիեսը քննում է եղեռնի ու հատուցման բարոյական ազդակների խնդիրը։ Զեյթունցյանի «Մեծ լռություն» պիեսը պատկերում է Դանիել Վարուժանի կյանքը և եղերական վախճանը։ «Վերջին արևագալը» վեպը (1989) տաղանդավոր արձակագիր և թուրքական պառլամենտի երեսփոխան Գրիգոր Զոհրապի մասին է։ Այն ընդգրկում է Զոհրապի կյանքը 1880-ական թվականներից մինչև եղեռնը։ 1915-1923 թվականներիի իրադարձություններին անդիադարձել են նաև Աղավնին, Հարություն Մկրտչյանը, Հովհաննես Մելքոնյանը, Աբիգ Uվագյանը, Վախթանգ Անանյանը և ուրիշներ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայկական հարց» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։