Հայկական լեռնաշխարհի ջրագրություն
 |
Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
Քանի որ Հայկական լեռնաշխարհի կլիման ընդհանուր առմամբ ցամաքային է, այդ պատճառով նրա ջրագրական ցանցը թույլ է զարգացած։ Այդուհանդերձ, այստեղ շատ արագահոս, սահանքավոր լեռնային գետերը , գեղատեսիլ լճերը, բարձր լեռների կատարներին ամբողջ տարին պահպանվող փոքր սառցադաշտերը։ Միջլեռնային գոգավորությունների ապարաշերտերում և լեռավահանների ու սարավանդների ճեղքատված լավաներում կուտակված են ստորերկրյա ջրեր։
Մեր լեռնաշխարհը բարձրադիր ջրբաժան է Կասպից և Սև ծովերի, ինչպես նաև Պարսից ծոցի ավազանների միջև։ Այստեղից են սկիզբ առնում Առաջավոր Ասիայի նշանավոր գետեր Եփրատը, Տիգրիսն ու Արաքսը, որոնց ակունքները լեռնաշխարհի կենտրոնական մասում մոտենում են միմյանց։
Պարսից ծոցի ավազան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եփրատն ու Տիգրիսը պատկանում են Պարսից ծոցի ավազանին։
Եփրատ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եփրատը կազմավորվում է Արևմտյան Եփրատի և Արևելյան Եփրատի միախառնումից։ Արևմտյան Եփրատը սկիզբ է առնում Ծաղկավետ լեռներից, հատելով մի քանի դաշտեր՝ ստորին հոսանքում ստեղծվում է Ակն խոր կիրճը և ապա դուրս գալիս Խարբերդի դաշտ։
Արևելյան Եփրատը սկիզբ է առնում Ծաղկաց լեռների հյուսիսային լանջերից։ Ալաշկերտի մոտ նրան է միախառնվում Բագրևանդ վտակը։ Մինչ Խարբերդի դաշտում Արևմտյան Եփրատին միանալը գետն անցնում է մի քանի դաշտերով և նրանց միջև գտնվող խոր կիրճերով։ Արածանու ջրերը հազարամյակներ շարունակ օգտագործվել են Խարբերդի, Բալահովտի և Մշո դաշտերի ոռոգման համար։
Եփրատը Մալաթիայի դաշտում մի քանի վտակներ ընդունելուց հետո սզոցում է Հայկական Տավրոսի լեռնաշղթան և, առաջացնելով ավելի քան 300 սահանք ու ջրվեժ, դուրս է գալիս Միջագետքի հարթավայր։
Տիգրիս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տիգրիսը սկիզբ է առնում Հայկական Տավրոսի լեռներիցև ձևավորվում է Արևմտյան և Արևելյան Տիգրիսի միախառնումից։ Այն, սնվելով Հայկական Տավրոսի միջին և բարձր գոտու առատ տեղումներից, Եփրատի համեմատ ավելի ջրառատ է։ Ստորին հոսանքում այն միջագետքի հարթավայրում միանում է Եփրատին և կազմում Շաթ-էլ-Արաբ գետը։
Կասպից ծոցի ավազան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կասպից ծովի ավազանի նշանավոր գետերն են Արաքսը և Կուրը։
Արաքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արաքսը կոչել են հայոց մայր գետ։ Սկիզբ առնելով Բյուրականի լեռների լճակ-աղբյուրներից՝ Արաքսը հոսում է հյուսիս-արևելք և ճեղքելով Հայկական Պարը` մտնում է Բասենի դաշտ։
Արաքսը հոսելով Կաղզվանի ոչ լայն դաշտում առաջացրած 1000 մ խորությամբ կիրճով` գալարուն հունով մտնում է Արարատյան դաշտ։
Արաքսը Մեղրու կիրճում սահանքներ առաջացնելուց հետո հոսում է Կուր-Արաքսյան դաշտավայրով և ակունքից սկսած 1072 կմ թափառելուց հետո միանում է Կուրին։
Արաքսի բերուկները պատճառ են դարձել, որ գետն Արարատյան դաշտում փոխի հունը։ Արգիշտիխինիլի Արմավիր և Արտաշատ պատմական քաղաքներից բնակչությունը հեռացել է կենսական նշանակությունը հեռացել է կենսական նշանակություն ունեցող Արաքսի հունը փոխվելու պատճառով։ Արաքսը, ինչպես և Եփրատը, համարվում է դրախտի 4 գետերից մեկը։
Կուր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կուրը սկիզբ է առնում Կող բարձր լեռնային գոգավորության ճահիճներից։ Վերին հոսանքում այն գեղատեսիլ կիրճերով գետ է։ Ստորին հոսանքում հանդարտ հոսելով ` ներառում է Արաքսը և թափվում է Կասպից ծով։Կուրի նշանավորր վտակներն են Խրամ, Աղստև , Փարվանա և Թարթառ գետերը։
Լճերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է լճերով, որոնք տարբեր ծագում ունեն։
Վանա լիճ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վանա լիճը հնում կոչվել է Տոսպա լիճ , Ռշտունյաց ծով, Նաիրի երկրի ծով և այլ անուններով։ Հարավային ափերի լճի մեջ են մխրճվում Հայկական Տավրոսի զառիթափ ժայռերը։ Հյուսիսային մերձափնյա հարթություններին զուգահեռ ձգվում են Ծաղկանց, արևելքից` Վասպուրականի լեռները։ Վանա լճի մակարդակը հաճախակի տատանվել է։ Ժամանակին լճի ափին կառուցված Արճեշի բերդի մնացորդներն այժմ կիսով չափ ջրի տակ են։ Դա վկայում է լճի մակարդակի բարձրացման մասին։ Վանա լճի հայելին գտնվում է ծովի մակարդակից 1720 մ բարձրության վրա, առավելագույն խորությունը 451 մ է։ Սա նույնպես անհոսք լիճ է։ Աղիությունը Ուրմիայի համեմատ բավականին փոքր է, կազմում է մոտ 20%0։ Լճի մեջ արևելքից և հյուսիս-արևելքից թափվում են Բերկրի, Արճեշ և այլ գետերը։ Լճի միակ բնակիչը Վանա տառեխ ձկնատեսակն է։ Վանա լճում կան կղզիներ, որոնցից նշանավոր է Աղթամարը։ Այստեղ է գտնվում հայոց միջնադարյան կոթողներից մեկը՝ 10-րդ դարի Սուրբ-Խաչ եկեղեցին, որը վերջերս վերանորոգվել է։