Կաղզվան

Քաղաք
Կաղզվան
թուրքերեն՝ Kağızman
Երկիր	Թուրքիա
Տարածաշրջան	Արևմտյան ՀայաստանԱրևմտյան Հայաստան
Մարզ	Կարս
Մակերես	1970  կմ²
ԲԾՄ	1321 մ մ
Պաշտոնական լեզու	թուրքերեն
Բնակչություն	շրջան 47․093 քաղաք 17,999 գյուղեր 29,094 մարդ (2012)
Ազգային կազմ	Քրդեր, Թուրքեր
Կրոնական կազմ	մուսուլմաններ
Ժամային գոտի	UTC+2, ամառը UTC+3
Հեռախոսային կոդ	(+90) 474
Փոստային ինդեքս	36700
Փոստային դասիչ	36700
Ավտոմոբիլային կոդ	36
Պաշտոնական կայք	kagizman.bel.tr
Կաղզվան (Թուրքիա)
Կաղզվան Վիքիպահեստում

Կաղզվան (թուրքերեն՝ Kağızman, քրդ.՝ Kaxizman), քաղաք և շրջան ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության Կարսի մարզի կազմում։

Անվանում

Կաղզվանը երբեմն հիշատակվել և քարտեզների վրա նշանակվել է Կաղըզվան ու Կաղզման ձևերով։ Վրացական աղբյուրներում սովորաբար կոչված է Աղզևանի։ Հայտնի է նաև Երասխաձորի բերդ անունով։ Ենթադրվում է, որ այն սկզբում հավանաբար կոչվել է Կաղզովան։

Աշխարհագրություն

Քաղաքը գտնվում է Կարսից 76 կմ հեռավորության վրա, Արաքսի աջ ափին, Շատակն (կամ Կաղզվան) գետի վրա, որ երբեմն կոչվել է նաև Կապույտ գետ՝ իր այդ անունը հավանաբար ստանալով համանուն բերդի անունից։ Քաղաքը փռված է Բարդող (Թաքալթու) լեռան արևմտյան ստորոտին, հյուսիսից հարավ 4—5 կմ ձգվող բավական բարձրադիր սարավանդի վրա, որի երկու կողմերում ձգվող լեռները կազմում են գեղատեսիլ ամֆիթատրոն։

Բուն քաղաքի բարձրությունը ծովի մակերևույթից մոտ 1500 մ է, իսկ Արաքսի հունից՝ 125 մ։ Գտնվում է երկրաշարժերի գոտում։ Քաղաքն առանձնապես մեծ վնասներ է կրել 1840 թվականի երկրաշարժից, որը սկսվելով հունիսի 20-ին, ընդհատումներով շարունակվել է մինչև նույն թվականի սեպտեմբերի 28–ը։ Շրջապատված է մրգատու այգիներով։ Բուսականությունը փարթամ է։ Ամբողջ Հայաստանում հայտնի են եղել Արաքսի ափերով արևմուտքից արևելք մի քանի տասնյակ կիլոմետր ձգվող Կաղզվանի ձորի տանձենու այգիները։

Պատմություն

Կաղզվանի տեղում բնակավայր է եղել դեռևս հնագույն ժամանակներից։ Այդ են ապացուցում նրա աղահանքերում հայտնաբերված քարի ու պղնձի գործիքները։ Մեծ Հայքի ժամանակ Կաղզվանը մտնում էր Այրարատ նահանգի Գաբեղեանք գավառի մեջ։ Հայ մատենագիրներից Կաղզվանի մասին կարևոր հիշատակություն է կատարել Ստեփանոս Ասողիկը, և ըստ իր վկայության, 863 թվականին այդտեղ տեղի է ունեցել ճակատամարտ՝ Բագրատունի Աբաս սպարապետի և կայսիկ ցեղի առաջնորդ Սևադայի որդի Շահապի զորքերի միջև։ Ճակատամարտն ավարտվել է Աբասի հաղթանակով, այդ պահից սկսած Բագրատունիները ավելի են ընդլայնել ու ամրացրել Արշարունիքի ու Շիրակի իրենց տիրույթները։

Կաղզվանի մասին հիշատակություններ ունեն նաև Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոսը, Մատթեոս Ուռհայեցին, Վարդան Արևելցին, Սմբատ Գունդստաբլը, վրաց հեղինակ Վախուշտին և ուրիշներ։ 9—10-րդ դարերում Կաղզվանն արդեն ամրոց էր և բավական մարդաշատ հայկական կայազորի կայան։ Այն իր շրջակայքով մտնում էր Բագրատունիների թագավորության մեջ։

Վերը նշված 863 թվականի ճակատամարտից հետո, այստեղ 1099 թվականին նույնպես տեղի են ունենում մարտեր Գրիգոր կյուրոպաղատի և սելջուկյան զորքերի միջև։ Գրիգոր կյուրոպաղատը այդ մարտերում ջարդում և Կաղզվանի շրջանից դուրս է շպրտում ավարառու սելջուկներին։

12-րդ դարի վերջերին Կաղզվանը վերջնականապես ազատագրվում է սելջուկյան լծից և միացվում Զաքարյանների իշխանությանը։ Եթե մինչև այդ Կաղզվանը սովորական ամրոց էր իր ավանով, ապա 13-րդ դարի սկզբներին արդեն վերածվել էր գյուղաքաղաքի։ Մոնղոլների և թուրքմենական ցեղերի տիրապետության շրջանում (13—15-րդ դարեր) չնայած այն գոյություն ուներ, բայց մեր մատենագրության մեջ չի հիշատակվել։

Կաղզվանը հայ և թուրք հեղինակների մոտ նորից է հիշատակվում 17-րդ դարից։ 16-րդ դարից մինչև 1878 թվականը այն ընդհանուր առմամբ գտնվում էր Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ, այն Կարսի փաշայության Կաղզվանի սանջակի կենտրոնն էր։

Ռուսները 1854 թ.-ին, Ղրիմի պատերազմի ժամանակ գրավել են Կաղզվանը, բայց 1856 թ.-ի մարտի 18-ի Փարիզի պայմանագրով՝ ստիպված վերադարձրել Թուրքիային։ 1878—1917 թվականներին Կաղզվանը եղել է Ռուսական կայսրության Կարսի մարզի Կաղզվանի շրջանի կենտրոնը։ 1918—1920 թթ. Հայաստանի Հանրապետության կազմում եր։ Կարզի պայմանագրի կնքան արդյունքում Կաղզվանը անցավ Թուրքիային։

Բնակչություն

Մինչ Մեծ Եղեռնը քաղաքի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը կազմված էր հայերից, ապրում էին նաև թուրքեր ու հույներ։ 19-րդ դարի սկզբին Կաղզվանը ուներ շուրջ 500 տուն բնակիչ, 1877 թ.-ին՝ 8000 բնակիչ, 1906 թ.-ին՝ շուրջ 9400, իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին ավելի քան 10 հազար բնակիչ, որից 7652-ը հայեր, իսկ 1920-ը թուրքեր։ Ներկայում քաղաքի բնակչությունը կազմում է 18,000 մարդ, հիմնականում քրդեր։

1913 թ.-ի հունվարի 1-ի տվյալներով Կաղզվանի գավառը քաղաքի հետ միասին ուներ 71014 բնակիչ, որոնցից 30162-ը՝ հայ, 22589-ը՝ քուրդ, 11185-ը՝ հույն, 4418-ը՝ թուրք, 410-ը՝ ռուս, մնացածը՝ այլազգիներ։ 1920 թ.-ի նոյեմբերին Քեմալական Թուրքիայի հարձակման հետևանքով Կաղզվանի և գավառի հայերը գաղթեցին Արևելյան Հայաստան, զգալի մասն էլ ճանապարհին զոհվեց։

Կաղզվանի գավառի հայկական գյուղերի ցանկ՝ 1913 թվականի դրությամբ

Գյուղերի անուններ	Ընտանիքիների թիվ	Բնակիչների թիվ
Ագարակ	69	665
Ախքիլիսա	50	557
Բագրան	86	796
Բաշքեյ	228	2397
Ելիզավետինսկոյե	38	332
Ենիջա	21	173
Զըռչի	169	1526
Լալոյի-Մավրակ	67	537
Խար	85	762
Խոբերան	64	564
Կարավանք	49	439
Կյուլանթափա	46	467
Կոշաքիլիսա	57	590
Ծպնի	212	1643
Ղարաբաղ	114	1046
Նախիջևան (Նախճավան)	272	2177
Շատևան	63	657
Չանգլի	85	790
Չուրուկ	29	452
Չուրուկ	59	719
Ջալալ	54	396
Սիտական	76	872
Տանձուտ, Արմուտլի	106	1141
Տիկոր	50	572
Քերս	142	972
Ընդհանուր	2141	22251

Արտաքին հղումներ

• Շրջանի պաշտոնական կայք(թուրքերեն)
• Քաղաքի պաշտոնական կայք(թուրքերեն)

Գրականություն

• Ն. Սարգիսյան, «Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս», Վենետիկ, 1864 թ.։
• Ղևոնդ Ալիշան, «Այրարատ», Վենետիկ, 1890 թ.։
• Պողոսյան ա. մ., «Սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունները Կարսի մարզում», Երևան, 1961 թ.։
• «Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828—1923)», խմբ. Ջ. Մ. Կիրակոսյան, Երևան, 1972 թ.։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 195)։