Թաղավարդ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Թաղավարդ (այլ կիրառումներ)
Գյուղ
Թաղավարդ
ԵրկիրԱրցախի Հանրապետություն Արցախի Հանրապետություն
Շրջան Մարտունու
ԲԾՄ1003 մետր
Պաշտոնական լեզուՀայերեն
Բնակչություն1315[1][Ն 1] մարդ (2005 թվական)
Ազգային կազմՀայեր
(մինչև 2020 թվականի նոյեմբեր)
Կրոնական կազմՀայ Առաքելական եկեղեցի
(մինչև 2020 թվականի նոյեմբեր)
Ժամային գոտիUTC+4
Պաշտոնական կայք-
Թաղավարդ (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)##
Թաղավարդ (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն)
Արցախի Հանրապետության քարտեզը, որտեղ մուգ շագանակագույնով պատկերված են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները, իսկ մարմնագույնով՝ Արցախի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ[2]

Թաղավարդ, գյուղ Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանում[3][4][5][6][7][8][9], որը մասամբ գտնվում է Ադրբեջանի Հանրապետության զինված ուժերի վերահսկողության ներքո[5][6][7][8]։ Ըստ Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման՝ այն հանդիսանում է Մարտունու շրջանի վարչական կենտրոնը, իսկ ըստ Ադրբեջանի վարչատարածքային բաժանման՝ համարվում է Խոջավենդի շրջանի բնակավայր։

Ներկայում հայ-ադրբեջանական շփման գիծը բնակավայրը բաժանում է երկու մասի։ Գյուղի Վերին Թաղավարդ (Բուն Թաղավարդ) հատվածը գտնվում է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, իսկ Ներքին Թաղավարդ (Կալեր) հատվածը՝ Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո[5]։

Բնակավայրի անուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակավայրի հայկական անունը Թաղավարդ է։ Գյուղի ադրբեջանական անունը հնչում է հայկական անվան գրեթե նման՝ Թագավերդ և գրվում հետևյալ կերպ՝ (ադրբ.՝ Tağaverd):

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արցախի Հանրապետության Թաղավարդ գյուղը տեղաբաշխված է հանրապետության հարավարևելյան հատվածում։ Շրջկենտրոն Մարտունի քաղաքից գտնվում է 40 կմ հեռավորության վրա, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից՝ 42 կմ հեռավորության վրա[3]։ Բնակավայրը լեռնային է[3], ծովի մակերևույթից բարձր է 1000 մ[9]։ Ունի 2385,59 հա տարածք։ Թաղավարդի միջով հոսում է Վարանդա գետը[3][9]։

Գյուղը բաժանվում է երկու մասի՝ Վերին Թաղավարդ և Ներքին Թաղավարդ։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արցախյան պատերազմ (1991-1994)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Արցախյան ազատամարտ

Արցախյան ազատամարտի ժամանակ՝ 1991 թվականին, Թաղավարդում ստեղծվել է կամավորական ջոկատ, որը հետագայում ընդգրկվել է գյուղի գումարտակի կազմում։ Թաղավարդի ազատամարտիկները գյուղի ջոկատի, գումարտակի և Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի ստորաբաժանումների կազմերում մասնակցել են Մարտունու, Մարտակերտի, Ֆիզուլու, Աղդամի, Քարվաճառի, Կուբաթլուի ինքնապաշտրղանական և ազատագրական մարտերին։ Ռազմական տարբեր գործողությունների ժամանակ գյուղից հրամանատարներ են եղել Կ. Ալավերղյանը, Բ. Ջիվանյանը, Ա. Բադասյանը, Վ. Խաչատրյանը։ Արցախի Հանրապետության Մարտական խաչ 2-րդ աստիճանի շքանշանով հետմահու պարգևատրվել են Շ. Շահրամաճյանը, Բ. Ջիվաայանը և Ա. Թամրագյամը։ Թաղավարդից զոհվել է 41 ազատամարտիկ[9]։

Արցախյան պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի զինված ուժերը Թաղավարդ գյուղի ուղղությամբ բազմիցս կիրառել են օդուժ և հրթիռահրետանային կայանքներ։ Ռմբակոծությունների հետևանքով գյուղում եղել են զոհեր և վիրավորներ[10][11]։

Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020) և Շուշիի գրավում

2020 թվականի հայ-ադրբեջանական պատերազմի հետևանքով գյուղի Վերին Թաղավարդ (Բուն Թաղավարդ) թաղամասը հայաթափվել և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո[5][6][7][8][12]։ Ներքին Թաղավարդ թաղամասը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո։ Հայ-ադրբեջանական շփման գիծն անցնում է Թաղավարդ գյուղի Վերին և Ներքին թաղամասերի բաժանարար գծով[5]։

Պատմամշակութային հուշարձաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թաղավարդ գյուղում կան բազմաթիվ պատմամշակութային հուշարձաններ, որոնցից 20-ը հաշվառված են պետության կողմից[3][13]։ Հաշվառված հուշարձաններն են՝ գյուղից գյուղից 4 կմ հարավ-արևմուտքում գտնվող և 8-ից 14-րդ դարերով թվագրվող Բերդահոնջ ամրոցը, գյուղի մեջ գտնվող և 1840 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, գյուղից 1․7 կմ հարավ գտնվող և 5-ից 13-րդ դարերով թվագրվող «Ճոխտ պռվածառ» սրբատեղին, նույն վայրում գտնվող և 16-ից 17-րդ դարերով թվագրվող «Ճոխտ պռվածառ» անունով հայտնի եկեղեցին, նույն վայրում գտնվող և 11-ից 12 դարերով թվագրվող «Ճոխտ պռվածառ» անունով հայտնի եկեղեցին, 16-ից 17-րդ դարերով թվագրվող գավիթը, գյուղի մեջ գտնվող և 17-ից 18-րդ դարերով թվագրվող «Չուրվիշ» սրբատեղին, գյուղի եզրին գտնվող և 18-րդ դարով թվագրվող «Հին Թաղավարդ» եկեղեցին, գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտքում գտնվող և «Բերդահոնջի եղցի» անունով հայտնի եկեղեցին, նույն վայրում գտնվող 17-րդ դարի «Բերդահոնջի եղցի» անունով հայտնի 7 խաչքարեր, գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտքում գտնվող 16-ից 17-րդ դարերի «Բերդահոնջի եղցի» անունով հայտնի գերեզմանոցը, նույն վայրում գտնվող 1645 թվականի տապանաքարը, գյուղից 2 կմ արևմուտք գտնվող և 9-ից 13-րդ դարերով թվագրվող «Գյոգ» գերեզմանոցը, նույն վայրում գտնվող և 11-ից 12-րդ դարերով թվագրվող «Գյոգ» մատուռը, գյուղի հարավային եզրին գտնվող և 14-ից 16-րդ դարերով թվագրվող «Շինատեղին արտ» գերեզմանոցը[13]։

Վերին Թաղավարդում է գտնվում երկար տարիներ որպես պահեստ օգտագործվող եկեղեցի։ Այն երկթեք կտուրով բազիլիկ է, արտաքին չափերը՝ 18,35x9,65 մետր։ Կառուցվել է XIX դարում, թաղավարդցիների միջոցներով։

Թաղավարդում է գտնվում Փաթանց խաչ սրբավայրը։ Գտնվում է Կալեր կոչվող հանդամասում, այն տափակ քար է, որի վրա խաչ է քանդակված։ Հնում գյուղացիները անձրևոտ օրեր ցանկանալու դեպքում խաչի վրա ջուր էին լցնում, իսկ արևոտ օրերի համար՝ կրակ անում։

Կալերի ներքին բլրի գտնվում է Ձիրավուշ կամ Գյունե եկեղեցին։ Ունի միջին չափեր և արձանագրություններով բազմաթիվ խաչքարեր։ Վերջիններս ունեն 1608, 1645 թվագրություններ։ Ներքին Թաղավարդի՝ Կարմիր շուկային մոտ հատվածը կոչվում է Կալեր, իսկ Վերին Թաղավարդը՝ Զարդարաշեն։ Այսինքն, երեք գյուղերը գտնվում են համարյա մեկ գծի վրա, արևելք-արևմուտք առաանցքով և հեռու են իրարից 1-1,5 կիլոմետր։

Գյուղից 5 կիլոմետր հարավ-արևելք է գտնվում Հին Ղալա անունով ամրոցը։ Ամրոցում նշվարվում են բազմաթիվ շինությունների հետքեր, ջրավազանները պահպանվել են։ Մնացել են կից ընդարձակ գերեզմանատան և հին եկեղեցու մնացորդները։ Տապանաքարերը պատկերաքանդված են XIII դարի արձանագրություններով։

Թաղավարդի հուշարձանների մեջ առանձնակի տեղ են բռնում գյուղի հարավարևմտյան կողմում գտնվող քանարձավներն (քարե այրեր) ու կհոլները (հողի մեջ փորված այրեր)։

Գյուղի աղբյուր-հուշարձաններից են Թաս աղբյուրը, Դերին աղբյուրը, Մինասանց, Ռուսեն, Խուդուն, Եղիային, Պլպլան, Փշին, Ծլլոկ, Շեշմա, Սաղունց, Յղոնեգի, Կարմիր, Շորեն, Կաթնաղբյուր և այլն։

Թաղավարդի մոտով հոսող գետի ափերով ձգվող մոտ 200 դամբանաբլուրները վկայում են, որ այդ հովիտը Արաքսի հարթավայրից Արցախ շարժվող էթնիկ խմբերի համար եղել է անցման ուղի։

Թաղավարդի տարածքում առկա են թվով 19 աղբյուրներ՝ «Երե», «Ներքե», «Ասրունց», «Պլպլան», «Խուռհատ», «Կաթնաղբյուր», «Շեշմա», «Ծատուրեն», «Սլակնեն», «Շորեն», «Բաղունց», «Բլբահանդ», «Ռուսեն», «Դերին», «Ղազունց», «Օհանանց», «Փաշուն», «Ցորտցորտ», «Խուդուն» և «Ծլլոկ»։ Ոռոգման ջրի համար առկա է 1 չգործող արտեզյան ջրհոր։

Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2003 թվականին Թաղավարդի բնակչությունը 1375 մարդ[9]։ 2005 թվականին Արցախի Հանրապետությունում անցկացված համընդհանուր մարդահամարի տվյալներով Թաղավարդում բնակվել է 1315 մարդ, որից 650-ը տղամարդ, 665-ը կին[1]։ 2015 թվականի դրությամբ համայնքի բնակչությունը կազմել է 1301 մարդ (344 տնտեսություն)[3]։

Բնակավայրի ազգաբնակչության փոփոխությունը[14].

Տարի 2008 2009 2010
Բնակիչ 1253 1255 1286

Համայնքային կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թաղավարդում առկա էր[Ն 2] 2 դպրոց, մշակույթի տուն, բուժկետ, գյուղապետարան։ Համայնքային ճանապարհները գրունտային և խճապատ են։ Կոմունիկացիաների տեսակետից գյուղը զարգացած էր․ հասանելի էր հեռուստատեսությունը, ռադիոն, համացանցը։ Թաղավարդն ապահովված էր էլեկտրաէներգիայով, գազամատակարարման և ջրամատակարարմամբ[3][9]։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում էր[Ն 3] գյուղատնտեսությամբ՝ անասնապահությամբ և հողագործությամբ[3][9]։ Բնակավայրի տարածքի 1345,67 հա-ը գյուղատնտեսական նշանակության հողեր են[3]։

Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թաղավարդում գործում էր[Ն 4] 2 դպրոց՝ միջնակարգ դպրոցը և Թաղավարդ Կալերի հիմնական դպրոցը։ 2015 թվականի դրությամբ 2 դպրոցում սովորում էր 194 աշակերտ[3]։

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսված հայ-ադրբեջանական պատերազի հետևանքով Թաղավարդի մի մասը (Վերին Թաղավարդը) հայաթափվել է և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, իսկ Ներքին Թաղավարդը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո։
  2. ↑ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսված հայ-ադրբեջանական պատերազի հետևանքով Թաղավարդի մի մասը (Վերին Թաղավարդը) հայաթափվել է և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, իսկ Ներքին Թաղավարդը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո։
  3. ↑ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսված հայ-ադրբեջանական պատերազի հետևանքով Թաղավարդի մի մասը (Վերին Թաղավարդը) հայաթափվել է և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, իսկ Ներքին Թաղավարդը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո։
  4. ↑ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսված հայ-ադրբեջանական պատերազի հետևանքով Թաղավարդի մի մասը (Վերին Թաղավարդը) հայաթափվել է և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, իսկ Ներքին Թաղավարդը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «2005 թվականի Արցախի Հանրապետության մարդահամար։» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  2. ↑ Արցախի տարածքները համարվում են օկուպացված Ադրբեջանի կողմից. ԱՀ ԱԺ հայտարարությունը, (արխիվացված 05․04․2021թ․)
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Հակոբ Ղահրամանյան, Տեղեկատու Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային միավորների սոցիալ-տնտեսական բնութագրերի, Երևան, Ճարտարագետ, 2015 թ.։
  4. ↑ «Արցախի Հանրապետության բնակավայրերի ցանկը հանրապետության Ազգային ժողովի կայքում (Արցախի Հանրապետության օրենքը երկրի վարչատարածքային բաժանման մասին, 25 մարտի 2005 թ., ք.Ստեփանակերտ, ՀՕ-178, ստորագրված նախագահ Ա․Ղուկասյանի կողմից)։». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 7-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Արցախի Հանրապետության այն բնակավայրերի ցանկը, որոնք գտնվում են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո /հրապարակված Արցախի Հանրապետության Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության կողմից/, (արխիվացված 05․03․2021թ․)։
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 «Հրապարակվել է Արցախի՝ Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը», (արխիվացված)։
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 «Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցած՝ Արցախի համայնքների և բնակավայրերի ցանկը»։
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ հանրագիտարան, Երևան, 2004 թվական, էջ 207-208։
  10. ↑ «Հայաստանի Հանրապետություն», 10 օգոստոսի, 1993թ., թիվ 157(761), երեքշաբթի, (արխիվացված 26․10․2020թ․)։
  11. ↑ «Ազգ», օգոստոսի 10, երեքշաբթի, 1993թ., (արխիվացված 10․04․2021թ․)։
  12. ↑ «Արցախը հրապարակել է Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած համայնքների և բնակավայրերի ցանկը». Ազատություն Ռադիոկայան. 2020 թ․ դեկտեմբերի 10.
  13. ↑ 13,0 13,1 Արցախի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր զբոսաշրջության և պատմական միջավայրի պահպանության վարչության կողմից հրապարակված Արցախի Հանրապետության պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ։
  14. ↑ «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն. Բնակչություն ըստ համայնքների». Վերցված է 2021 Մայիսի 1-ին.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 130)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թաղավարդ&oldid=9464550» էջից