Էդուարդ VII

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Էդուարդ VII
Զինվորական կոչումֆելդմարշալ
Ծնվել է՝նոյեմբերի 9, 1841(1841-11-09)[1][2][3][…]
ԾննդավայրՎեստմինստեր, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Մահացել է՝մայիսի 6, 1910(1910-05-06)[2][4][3][…] (68 տարեկան) բնական մահով
Վախճանի վայրՎեստմինստեր, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[5][6]
Սուրբ Գեորգի մատուռ[7]
Երկիր Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[8][9][10]
ՏոհմՍաքսեն Կոբուրգ Գոթերի դինաստիա
ազնվական, արվեստի կոլեկցիոներ, միապետ և քաղաքական գործիչ
ՇրջանավարտԷդինբուրգի համալսարան, Քրայսթ Չյորչ և Թրինիթի քոլեջ
ՀայրԱլբերտ Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացի[11][12]
ՄայրՎիկտորյա թագուհի[11][12]
ԵրեխաներԱլբերտ Վիկտոր Կլարենսի դուքս[11][12], Գեորգ V[11][12], Լուիզա Բրիտանացի Ֆայֆի դքսուհի[11][12], Վիկտորիա Բրիտանացի[11], Մոդ Բրիտանացի[11] և Ալեքսանդր Ջոն[3][11]
Հավատքբողոքականություն
Պարգևներ
ՍտորագրությունИзображение автографа

Էդուարդ VII կամ փաղաքշական Բերտի[15] (անգլ.՝ Edward VII նոյեմբերի 9, 1841(1841-11-09)[1][2][3][…], Վեստմինստեր, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն - մայիսի 6, 1910(1910-05-06)[2][4][3][…], Վեստմինստեր, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[5][6]), Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի թագավոր, Հնդկաստանի կայսր (1901 հունվարի 22-ից մինչև մահ՝ 1910 թվական), Վիկտորիա թագուհու և Ալբերտ կոնսորտ արքայազնի ավագ որդին։ Լինելով բրիտանական միապետի ավագ որդի՝ ծննդյան օրվանից կոչվել է Կոռնուոլի դուքս, Ռոթսեյի դուքս, որպես Ալբերտ արքայազնի ավագ որդի՝ Սաքսեն Կոբուրգի և Գոթայի (այժմ Վինձորի դինաստիա) արքայազն և Սաքսոնիայի դուքս։ 1841 թվականի դեկտեմբերի 8-ին նա դարձել է Ուելսի արքայազն (մինչև 1901 թվականին թագավոր դառնալը) և Չեստերի կոմս, Դուբլինի կոմս (1850 թվականի հունվարի 17-ին)։

Բերտին եղել է Կապիչի շքանշանի ասպետ (1958 թվականի նոյեմբերի 9), Շոտլանդիայի Տատասկափշի շքանշանի ասպետ (1867 թվականի մայիսի 24)[16], ավստրիական ֆելդմարշալ (1904 մայիսի 1)։ Նա գահ է բարձրացել 59 տարեկան հասակում, մոր մահից հետո։ Եղել է Մեծ Բրիտանիայի պատմության մեջ մինչ այդ եղած ամենատարեց արքայազնը։ Ամուսնացել է Ալեքսանդրա Դանիացու հետ (1863): Համատեղ կյանքում ունեցել են վեց երեխա, որոնց թվում՝ Մեծ Բրիտանիայի ապագա թագավոր Ջորջ V-ը և Նորվեգիայի ապագա թագուհի Մոդ Շառլոտա Մարիյա Վիկտորիան։

1863 թվականին նա հրաժարվել է Սաքսեն Կոբուրգի և Գոթայի դքսությունից հօգուտ իր կրտսեր եղբոր՝ արքայազն Ալֆրեդի[17]։

Մանկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդվարդ VII (1841 – 1910), նկարիչ Ֆրանց Վինտերհալտեր

Էդուարդ VII-ը ծնվել է 1841 թվականի նոյեմբերի 9-ին Լոնդոնում, Բուքինգհեմյան պալատում, թագավորական ընտանիքում։ Նրա ծնողներն էին Մեծ Բրիտանիայի Վիկտորիա թագուհին և Ալբերտ կոնսորտ արքայազնը։ Էդուարդ VII-ը եղել է թագավորական ընտանիքի երկրորդ երեխան և ավագ որդին։ Մինչև գահ բարձրանալը Ուելսի արքայազնը հայտնի է եղել իր առաջին՝ կնունքի անունով՝ Ալբերտ (փաղաքշական՝ Բերտի)։

Դաստիարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիկտորիա թագուհին և արքայազն Ալբերտն իրենց ավագ որդուն այնպիսի կրթություն են տվել, որ պահպանվի սահմանադրական միապետության մոդելը։ Յոթ տարեկանում Էդվարդին սկսել են կրթել արքայազն Ալբերտի մշակած խիստ ծրագրով, որը վերահսկվել է մի քանի կրկնուսույցների կողմից[18]։ Ալբերտը Բերտիին դաստիարակել է կարգապահության և պարտադրման խստագույն ռեժիմով։ Դաստիարակները Վիկտորիայի պահանջով տղայի հետ շաբաթական վեց օր պարապում էին գերմաներեն, ֆրանսերեն, լատիներեն, թվաբանություն, գերմանական ուղղվածությամբ պատմություն՝ հիմնականում շեշտը դնելով թագավորական ընտանիքների պատմության վրա։ Վատ ազդեցություններից խուսափելու նպատակով Բերտիին հեռու էին պահում ուրիշ երեխաներից. նա շփվում էր բացառությամբ մոտ ազգականների հետ։ Իսկ երբ տեսնում են, որ իր կրտսեր եղբայր Ալֆրեդից առաջադիմությամբ հետ է մնում, տկարամիտ համարելով նրան լիովին մեկուսացնում են և անցնում անհատական ուսուցման։ Նրան երբեմն թույլատրվում էր շփվել միայն Իտոնի տղաների հետ, որոնց համարում էին արքայազնին համապատասխան ընկերակիցներ։

Էդուարդի կնունքը, 1842, նկարիչ Ջորջ Հայթեր, թագավորական հավաքածու. նկարում պատկերված Շուշաններով շատրվանը` մկրտման արծաթե ավազանը. պատրաստվել է Ալբերտի և Վիկտորիայի պատվերով 1840 թվականին, որտեղ առաջինը կնքվել է նրանց առաջնեկը` Վիկտորիան (1841)[19]

Երիտասարդ Բերտին հոր պահանջով գրում էր թեմատիկ էսսեներ, որոնցից յուրաքանչյուրը խստագույնս քննադատության էր արժանանում, որպեսզի նա ավելի ջանասիրաբար սովորի։ Երբ վրդովված տղան ընդվզում էր` ոտքերը գետնին դոփելով և առարկաները այս ու այն կողմ նետելով, Ալբերտը նրան ցուցադրաբար մտրակահարում էր։ Հոր հանձնարարությամբ տղան օրագիր էր վարում, հետևաբար այն անձնական չէր կարող համարվել։ Այդպիսով, երիտասարդ Բերտիի մարմինն ու հոգին լիովին համտեսել են նվաստացումներ և անհաջողության վախեր[Ն. 1]։

Տասնամյա արքայազնի ֆրանսերենի ուսուցիչ դոկտոր Վուազենը մտահոգված էր, որ տղային ծանրաբեռնում են ինտելեկտուալ աշխատանքով։ «Ստիպիր նրան ծառ բարձրանալ, վազել, թռչել, թիավարել, ձիավարել»,- խորհուրդ էր տալիս Վուազենը երիտասարդ Բերտիի գլխավոր կանոնակարգող քսանամյա Ֆրեդերիկ Գիբսին։ Սակայն այս և նման այլ խորհուրդները, որոնք կարող էին տղայի մանկական հետաքրքրությունները բավարարել, անտեսվում էին տղայի ծնողների կողմից[20]։

Բերտին ամեն կերպ աշխատում էր արդարացնել ծնողների հույսերը, սակայն ապարդյուն։ Նրանք միշտ դժգոհ էին մնում Բերտիից։ Չնայած Ալբերտն առաջադիմությամբ աչքի չէր ընկնում, բայց նա հմայիչ էր, մարդամոտ և տակտի զգացողությամբ։ Բենջամին Դիզրայելին նրան նկարագրել է որպես տեղեկացված, խելացի և քաղցրալեզու վարվեցողություն ունեցող երիտասարդ։ Միջնակարգ կրթություն ստանալուց հետո Բերտիի հսկողությունը հանձնարարվում է Ռոբերտ Բրյուսին[21]։

Ըստ էության այս «տերթոդիկյան» դաստիարակությունը հատուկ էր այդ ժամանակաշրջանի բրիտանական ազնվական շատ ընտանիքներին։ Այնպես, որ Վիկտորիան և Ալբերտը ոչնչով չէին տարբերվում ժամանակակից անգլիական մանկավարժական մտածողության հետևորդ այլ ծնողներից։

Ծնողական վախեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիկտորիա թագուհին և Ալբերտը դաժանության հասնող խստությունը պայմանավորված էր նրանց վախերով։ Ալբերտի մանկությունը նույնպես դաժան էր եղել։ Երբ լրացել էր նրա հինգ տարին, մայրը, թողնելով ընտանիքը, ամուսնացել էր իր սիրեկանի հետ և այլևս չէր տեսել իր երեխաներին. նա մահացել է երեսուն տարեկանում քաղցկեղից։ Ալբերտի հայրը ամուսնացել էր իր ազգականներից մեկի հետ և երեխաներից երես թեքել։ Ահա այս տխուր մանկության մղումով էլ Ալբերտը ամեն գնով ցանկանում էր կայունություն հաստատել։

Վիկտորիան վախենում էր, որ իր որդիները կարող են ժառանգել իր հաննովերյան գեները։ Հոգեկան խանգարման պատճառով բրիտանական գահից զրկված Ջորջ III թագավորը նրա ազգականն էր, որը խելագար սովորություն ուներ. սիրում էր ծառերի հետ խոսել։ Վիկտորիայի հորեղբայրԳեորգ IV «քաղցրասերը» հարգանք չէր վայելում պալատում[22]։ Նման ժառանգականությունը նպաստավոր չէր բրիտանական միապետությունը ձեռքում պահելու համար։ Իսկ Վիկտորիան դեռ մանկուց մոլի ռոյալսիտ էր. նրա կենսագիրներից Լիտոն Ստրեյչի վստահեցմամբ՝ թագուհու երիտասարդության սիրելի մեղեդիներից է եղել «Աստված, պահպանիր թագավորին» օրհներգը։

Վիկտորիան աղոթում էր նորածին որդու համար, որ «նա նման լինի իր թանկագին ամուսնուն»։ Որդու ծնվելուց մի քանի ամիս անց նա գրել է իր քեռուն՝ Բելգիայի Լեոպոլդ թագավորին.

Հուսով եմ, դուք կհասկանաք, թե ինչ ջերմեռանդորեն եմ աղոթում..., որ նրանում [Բերտիի մեջ] տեսնեմ իր բարի հրեշտակ հոր արտապատկերը, նրա մարմինը և հոգին։

Այսինքն, Վիկտորիան երազում էր, որ որդին իսկական գերմանացի մեծանա, որը տանել չի կարողանում զվարճանքը և չի ընդունում քննադատությունը։ Նման դեսպոտ դաստիարակությունից ծնված ընդվզումը Բերտիին հետագայում դարձնում է հմայիչ փլեյբոյ, մոլախաղերի և ֆլիրտի սիրահար, այն ամենի մարմնավորում, որից նրա ծնողները սարսափում էին։

«Արքայական ժամանց»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բերտին դասերից շունչ էր քաշում, երբ Ալբերտը ժամանակ առ ժամանակ նրան վերցնում էր իր հետ Վինձոր և Բալմորալ որսի գնալիս (հետագա ամբողջ կյանքի ընթացքում որսորդությունը դարձավ Բերտիի սիրելի զբաղմունքը)։ Ծնողները հազվադեպ իրենց հետ պաշտոնական միջոցառումների էին տանում Ալբերտին, դրանցից է 1852 թվականին Վելինգթոն դուքսի հուղարկավորության հանդիսավոր արարողությունը, նաև երկար տևող արարողությունները, երբ մայրը Ղրիմից վերադարձած զինվորներին պարգևատրում էր Վիկտորիայի խաչով։ Այս առումով նրա մանկությունը իրադարձություններով հարուստ չի եղել[20]։

1853 թվականի օգոստոսին 11-ամյա Բերտին թագավորական ընտանիքի հետ միասին ներկա է եղել Սոլենտ (անգլ.՝ The Solent) նեղուցում կազմակերպված Թագավորական ռազմածովային շքերթին, որը միտված էր հարևան երկրի ուժը Նապոլեոն III-ին ցուցադրելուն։ Թագավորական ընտանիքը իրադարձությանը հետևում էր «Փերի» զբոսանավից։ Վերջին անգամ նման շքերթ կազմակերպվել էր 1814 թվականին Վաթեռլոոյի ճակատամարտից առաջ[Ն. 2][20][23]։

1855 թվականին, 13 տարեկանում՝ ամենատպավորվող տարիքում Բերտին մոտիկից ծանոթացել է Նապոլեոն III-ի հետ, երբ թագավորական ընտանիքը պաշտոնական այցով մեկնել էր Փարիզ։ Դա շրջադարձային պահ է եղել Բերտիի համար։ Արքայազն Ալբերտը, չափազանց խիստ հայր լինելով, ավագ որդու համար այնպիսի ամուր սահմանափակող կապանքներ էր ստեղծել, որ Ալբերտը, դրանից հետո լինելով Եվրոպայում (ավելի հաճախ Ֆրանսիայում) և ազատվելով ծնողների հսկողությունից, լիաթոք վայելել է ազատությունը։ Արդյունքում, անգլոգերմանական իդեալական արքայազն Ալբերտ Էդուարդ ստեղծելու ծնողների անչափ ձգտումից ծնվել է տրամագծորեն հակառակ «Լկտի Բերտի» (անգլ.՝ Dirty Bertie)[20][24]:

Անգլիական ընդունելություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վինձոր ամրոց, (1886)

Պատմական ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նապոլեոնը իր իշխանության լեգիտմության նպատակով 1854 թվականին փորձում էր արևմուտքի սուվերենների հետ անձնական հարաբերություններ հաստատել, սակայն Վիկտորիա թագուհին չէր ցանկանում նրան հյուրընկալել, չնայած մի քան դար անց առաջին անգամ, 1853 թվականի հոկտեմբերից Ղրիմի պատերազմում արդեն գործում էր անգլոֆրանսական ալյանսը[Ն. 3]։ Նապոլեոնը չհուսահատվեց։ Նա գիտեր, որ Ալբերտը հետաքրքրվում է գիտության և տեխնիկայի նորույթներով և անգամ 1851 թվականին Լոնդոնում Համաշխարհային ցուցահանդեսի կազմակերպիչներից մեկն է եղել, որի պատվավոր հյուրերի թվում, ի հեճուկս Նապոլեոնի, եղել էին նաև տապալված ֆրանսիական ընտանքի անդամները։ Խորամանկ Նապոլեոնը ի միջիայլոց հիշատակեց, որ ցանկանում է Լոնդոն այցելել և Վիկտորային և Ալբերտին անձամբ հանձնել 1855 թվականին Փարիզում կայանալիք Համաշխարհային ցուցահանդեսին (անգլ.՝ Exposition Universelle) մասնակցելու հրավերը։ Խայծը աշխատեց. Նապոլեոնը ստացավ Լոնդոն այցելելու պաշտոնական հրավեր։ 1855 թվականի ապրիլին Նապոլեոն III-ը Եվգենիայի հետ ժամանեցին Դուվր նավահանգիստ, որից հետո գնացքով Ալբերտի հետ ուղևորվեցին Վինձոր, որտեղ նրանց սպասում էր հանդուրժողական ընդունելություն։

Նրա [Նապոլեոնի] ընդունելությունը այստեղ պետք է փառք լինի նրա՛ համար, այլ ոչ՝ մեզ համար[20]։
- 1854 թվականին Վիկտորիա թագուհու գրած նամակը արտաքին գործերի քարտուղար Կլարենդոնի դուքսին

Եվգենիայի կենսագիր Ժակ Դեբյուսիի հավաստմամբ. Նապոլեոնը «առանց հապաղելու գրավեց թագուհու [Վիկտորիայի] համակրանքը, այնպես ինչպես դա եղել է բոլոր նրանց հետ, ում նա ցանկացել է գերել (ֆր.՝ sduire)»: Վիկտորիան սիր Թեոդոր Մարտինին գրել է. կայսրը «այնքան պարզ, նույնիսկ նաիվ էր, այնպես էր ուրախանում, երբ լսում էր նոր մի բան, ինչը ինքը չգիտեր»։ Այս այցի գագաթնակետը եղել է Նապոլեոնին Բրիտանիայի մեծագույն պարգև՝ Կապիչի շքանշան հանձնելը։

Նապոլեոն III-ի և Եվգենիայի Անգլիա այցելության ժամանակ Բերտին շփվել է Եվգենիայի հետ, որը երազում էր երեխա ունենալ և մի քանի անգամ հղիացել էր, բայց երեխա դեռ չուներ։ Իր քնքշանքով և հոգատարությամբ, որը երբեք հատուկ չի եղել Վիկտորիային և Ալբերտին, զգացմունքային ֆրանսուհին այնպես էր գերել Բերտիին, որ նա իր օրագրում համարձակ (հայրը կարդում էր օրագիրը) գրառում է կատարել. «Նա շատ հմայիչ է»[20]։

Ֆրանսիական ընդունելություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Նորին Մեծություն Անգլիայի թագուհու ժամանումը Շատո Սեն Կլու պալատ», 1855 թվականի օգոստոսի 24, Բուքինգհեմյան պալատ, Լոնդոնի թագավորական հավաքածու, նկարիչ Շառլ Մյուլեր (1815-1892)

Փարիզում կայանալիք Համաշխարհային ցուցահանդեսին մասնակցելու Նապոլեոն III-ի հրավերը ընդունված էր։ Ծնողները իրենց հետ վերցնելու էին երեխաներից Բերտիին և Վիկտորիային։ Փարիզ մեկնելու որոշումը շատ ուրախալի լուր էր Բերտիի համար։ Նա 10 օրով ազատվելու էր դասերից և հոգ չէ, որ զինվորական համազգեստ՝ կիլտ պետք է հագներ։ Նա չուներ համադասարանցիներ, որոնք գուցե նրան զգուշացնեին, որ ֆրանսիացիները շրջազգեստով անչափահասի վրա կծիծաղեն[25]։

1855 թվականի օգոստոսի 18-ին Բրիտանական թագավորական ընտանիքը Լա Մանշով ուղևորվեց Ֆրանսիա։ Հենրիխ VI-ից հետո (1431 թվական) բրիտանական որևէ միապետ պաշտոնական այցով դեռ չէր եղել Ֆրանսիայում։ Դեռ ավելին, այն ժամանակ Հենրիխը Փարիզ էր եկել ֆրանսիական գահ բարձրանալու համար, իսկ այս դեպքում Նապոլեոնը լիիրավ տանտեր էր զգում իրեն և հասկանալով իրադարձության պատմական նշանակությունը կազմակերպել էր շքեղ և ջերմ ընդունելություն։ «Վիկտորիա և Ալբերտ» թագավորական զբոսանավով թագավորական ընտանքը ժամանեց Բուլոնի նավահանգստ։ Լուի Արմանը պատկերել է Բուլոն սյուր Մերի ընդունելությունը իր կտավում, որն այժմ պահպանվում է Փարիզի մոտ գտնվող Կոմպյենի պալատում։ Իսկ Նապոլեոնի սիրելի նկարիչ Շառլ Մյուլլերը «Նորին Մեծություն Անգլիայի թագուհու ժամանումը Շատո Սեն Կլու պալատ» (ֆր.՝ «Arrivée de S.M. la reine d’Angleterre au Palais de Saint-Cloud») կտավում փոխանցել է Շատո Սեն Կլու պալատում[Ն. 4] տիրող ընդունելության մթնոլորտը։ Այդ կտավում միայն երիտասարդ արքայազն Բերտին է նայում նկարիչին։ Տոնական սպիտակ վերնաշապիկով, մուգ պիջակով, հետ սանրած գլխին ծեփած մազերով Բերտին կոմպոզիցիայի կենտրոնում է։ Բերտիի կենսագիր Ստեֆան Կլարկը այդ նկարը մեկնաբանում է այսպես.

Նրա հայացքը ասես ասում է. պալատական նկարիչը այս թագավորական և կայսերական մեծամեծերից ընտրել և նկարում է ինձ (ֆր.՝ Mich. Moi): Մի՞ թե ես իրոք այսքան կարևոր անձ եմ...[20]:

Պաշտոնական այցելությունը Ֆրանսիա ամենահաջողված ընտանեկան ամառային արձակուրդներն են եղել Անգլիական թագավորական ընտանքի պատմության մեջ։ «Վիկտորիան որդու և դստեր հետ հիացած էին ընդունելությունից, նույնիսկ Ալբերտը որոշ չափով անկաշկանդ էր դարձել»[20]։

Նստակեցությամբ և ուշադրությամբ չփայլող պատանի Բերտիի համար որոշ պաշտոնական միջոցառումներ ձանձրալի էին, հատկապես Համաշխարհային ցուցահանդեսի շրջանակներում 28 երկրներից 5000 նկարիչների գործերի 3 ժամյա դիտումը։ Բերտին շարունակում էր մնալ ծնողների ուշադրության կենտրոնում, հսկում էին նրա յուրաքանչյուր քայլը, ասես առիթ էին փնտրում կասկածելու, որ սխալ էր նրան իրենց հետ ճամփորդության վերցնելու գաղափարը։ Նրանց համար Բերտին մնում էր տկարամիտ տղա, որը կրկնուսույցների խնամակալության կարիք է զգում, որոնք Ֆրանսիայում չեն, ուրեմն հարկավոր էր աչքից բաց չթողնել։

Բերտիին գրավեց ցուցահանդեսի Արդյունաբերական պալատում (ֆր.՝ Palais de l'Industrie) տիրող աշխուժությունը, որտեղ «Էքսպո-1855»-ի շրջանակներում ցուցադրվում էին գերժամանակակից կամ վերջին նորարարությունները[20]։ Տպավորիչ իրադարձություններից էր օգոստոսի 23-ին Փարիզի Քաղաքապետարանում (ֆր.՝ Htel de Ville) կազմակերպված պարահանդեսը, որի ժամանակ հյուրերից մի շեյխ խոնարհվեց և բարձրացնելով Վիկտորիայի զգեստի փեշը համբուրեց նրա սրունքը արտաբերելով «Թող ամաչի նա, ով վատ կմտածի» (ֆր.՝ «Honi soit qui mal y pense»): Անգլիայի պատմության իմացության համար Վիկտորիան ծիծաղեց և դա որպես կատակ ընդունվեց։ Հաջորդ օրը թագավորական ընտանիքին ներկայացվեց 45 000 զինվորների մասնակցությամբ զորահանդես, որը կազմակերպված էր ներկայիս Էյֆելյան աշտարակի գտնվելու վայրում (ֆր.՝ Champ-de-Mars - Մարսի դաշտ)։

Այցելություն Բոնապարտի շիրիմին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1855 թվականի օգոստոսի 24-ին Փարիզում կազմակերպված զորահանդեսից հետո արդեն երեկո էր, երբ Վիկտորիան ցանկացավ Բերտիին «Հաշմանդամների տուն»՝ Նապոլեոն Բոնապարտի աճյունի մոտ տանել։ Այդ մութ քամոտ գիշերում ջահերի սարսափազդու լույսի ներքո պատերազմի կաղացող հաշմանդամների ուղեկցությամբ հյուրերը Նապոլեոն III-ի հետ շարժվեցին Սուրբ Ժերոմի ժամատուն (ֆր.՝ Chapelle de Saint Jrme), որտեղ հանգչում էր Բոնապարտը։ Այնտեղ մտնելով՝ Վիկտորիան շրջվեց Բերտիի կողմը և որպես իր թագաժառանգի և այս նոր բարեկամության իրավահաջորդի, հրամայեց ծնկի գալ Բոնապարտի սարկոֆագի առաջ (Վիկտորիան իր օրագրում հիշատակել է Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև բարեկամության հանդիսավոր պահի զգացողությամբ տոգորված այս պահը, չնայած գիտակցում էր, որ անգլիական քաղաքագետները նրա այս քայլին ըմբռնումով չէին մոտենա)։ Երիտասարդ արքայազնը, որը հագել էր շոտլանդական ձիավորի տարազ[Ն. 5], հնազանդորեն ծնկի եկավ։ Այդ պահին երկինքը լուսավորվեց շլացուցիչ կայծակից, և ամպրոպի ձայնից ժամատան պատերը դղրդացին։ Պատերազմի հաշմանդամներից ոմանք դա համարեցին վերին նշան և արտասվեցին։ Իսկ երիտասարդ Բերտիի համար դա իրադարձությունների կենտրոնում լինելու ևս մեկ վկայություն էր։ Եվ իրականում այս արարողությունը պաշտոնապես հաստատեց Ֆրանսիայի հետ նրա կապը ողջ կյանքում։ Ամպրոպի շաչյունը ասես Բոնապարտի հոգին էր, որ տղային ասում էր «Բարով եկար մեզ մոտ» (ֆր.՝ «Bienvenue chez nous»)[20]:

Ժոզեֆ Լուի Իպոլիտ Բելանժեի նկարը («Թագավորական այցելություն Նապոլեոն III-ին. 1855 թվականի օգոստոսի 25-ի հանդիպումը Սեն Ժերմեն անտառի Շատո դե լա Մյուետում կայսերական որսի ժամանակ») արտացոլում է թագավորական և կայսերական ընտանիքների բարձրաշխարհիկ հավաքը, որը խիստ տարբերվում էր Բերտիի մինչ այդ իմացած որսերից, երբ երկար քայլում էին հոգնեցուցիչ շոտլանդական հողամասերի միօրինակ շրջադարձերով։

Հրաժեշտի երեկույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերսալի օպերայի դահլիճում Նապոլեոն III ի ճաշկերույթը ի պատիվ Վիկտորիա թագուհու և արքայազն Ալբերտի, 25 օգոստոս, 1855, նկարիչ Էժեն Լամի (1800–1890)

Օգոստոսի 25-ի երեկոյան Եվգենիան և Նապոլեոնը Վերսալում տեխնիկայի վերջին նորարարություններով հագեցած աննախադեպ շքեղ պարահանդես էին կազմակերպել։ Նապոլեոն III-ը, ինչպես և Ալբերտը, ժամանակակից տեխնոլոգիաների սիրահար էր և Լյուդովիկոս XIV-ի պալատը շքամուտքերը և սրահներն այնպես էին լուսավորված նորագույն գազային լուսավորությամբ, որ ասես ցերեկ լիներ. մոմի խավար լույսին սովոր մարդկանց համար սա իրոք կախարդանք էր։ Հատակին պատի երկայնքով դասավորված և առաստաղից կախված ծաղկամաններում, ամենուրեք ծաղիկներ էին ու բույսեր։ Հյուրերը նույնպես շլացուցիչ էին. մետաքսե հագուստներ, սպիտակ բրիջիներ, բացված ուսեր, սրած բեղեր։ Պարահանդեսում նվագում էին 4 նվագախմբեր, որոնցից մեկի խմբավարն էր վալսի ավստրիական մաեստրո Յոհան Շտրաուսը։

Կարելի էր կարծել, որ երեկույթը (ֆր.՝ soire) կախարդական հեքիաթ էր, եթե այդ հրաշքների երջանիկ վկաները չհաստատեին, որ իրոք տեսել և շոշափել են այդ աննկարագրելի շքեղությունը (ֆր.՝ somptuosit), շնչել են նրբագույն ծաղիկների բույրը, որոնք արտացոլվում էին անթիվ հայելիներով սրահի շլացուցիչ փայլի մեջ։
- Ֆրանսիացի լուսաբանող, լուսանկարիչ Կարոն դե Լալանդ

Դա խոշոր իրադարձություն էր։ Բացումը սկսվեց թագավորական ընտանիքի վալսով։ Նրանց միացավ Բերտին և արդարացրեց բոլոր սպասելիքները։ Էժեն Լամիի նկարը («Ընթրիք Վերսալում Անգլիայի թագուհու պատվին 1855 թվականի օգոստոսի 25-ին») փոխանցում է այդ օրվա ընդունելության ընթրիքի հանդիսավորությունը և ճոխությունը։

Վիկտորիան իր օրագրում գրել է, որ դա «ամենահրաշալի տեսարաններից մեկն էր մեր երբևէ դիտածներից» և «Լյուդովիկոս XVI-ի ժամանակներից ի վեր Վերսալում պարահանդես չէր եղել»։ Հավանաբար Բերտին ֆրանսիական արձակուրդներից եզրակացություն արեց, որ սուվերենի կյանքը չի սահմանափակվում իր հպատակներին ղեկավարելով և գերմաներենի քերականություն սովորելով։ Սուվերենը կարող է բավականություն ստանալ կյանքից։ Հետևաբար, զարմանալի չէ, որ Բերտին և Վիկին պաշտոնական այցի վերջին օրը գնացին Եվգենիայի մոտ և խնդրեցին, որ նա ծնողներին համոզեր, որ իրենց թողնեն Ֆրանսիայում։ Երբ Եվգենիան դիվանագիտորեն ասաց,- Վիկտորիան և Ալբերտը չեն կարողանա առանց ձեզ մնալ, Բերտին պատասխանեց «Առանց մեզ չե՞ն կարող։ Չմտածեք անգամ։ Մենք նրանց հարկավոր չենք, և բացի այդ տանը մեզ նման ևս վեցը կան»[20]։

Թագավորական ընտանիքին հրաժեշտ տվողներից Դքսուհի դը Արմայը նկատել էր, որ «Բերտին հուսահատ այս ու այն կողմ էր նայում, ասես, չէր ուզում բաց թողնել Փարիզում եղած վերջին ակնթարթները»։ Երեխաները արտասվում էին, երբ թագավորական զբոսանավը հեռանում էր Ֆրանսիայի ափերից։

Բերտին Ֆրանսիայից հեռանում էր ամեն գնով վերադառնալու և զվարճանքը շարունակելու վճռականությամբ։ Ասես Դիքենսի թափառականը, որ առաջին անգամ տորթ ուտելուց հետո հասկացավ, որ ինչ-որ տեղ լավ կյանք գոյություն ունի։ Եվ Նապոլեոնի և Եվգենիայի շնորհիվ Բերտին այլևս չէր կասկածում, որ Ֆրանսիան այն վայրն է, որտեղ նրան գրկաբաց կընդունեն[20]։
- Էդվարդ Կլարկ, Ամենաֆրանսիական անգլիական թագավորը, կենսագրական գիրք

Ֆրանսիական արձակուրդները բարձրացրին Բերտիի ինքնագնահատականը։ Ի տարբերություն անվերջ դժգոհ ծնողների և չոր ու ցամաք կրկնուսույցների, Բերտիին Փարիզում սիրեցին, նրանով հիանում էին։ Այստեղ նրան գերմանական առոգանության համար չէին քննադատում. ամբողջ կյանքում նա այդպես էլ չկարողացավ ճիշտ արտասանել անգլերեն R տառը, բայց դա օգնեց ֆրանսերեն լավ խոսել։ Նա իրեն այնքան արքայավայել էր պահում հասարակության մեջ, որ նույնիսկ արժանացավ մոր խրախուսանքին։ Նա հրաշալի պարում էր։ Կայսեր, կայսրուհու և պալատականների համար հետաքրքիր զրուցակից էր։ Նապոլեոնը ժամանակ տրամադրեց և տղային ցույց տվեց մայրաքաղաքը ձիակառքը անձամբ վարելով և տղամարդավարի զրուցելով նրա հետ ո՛չ ուսման մասին։ Սա լրիվ նոր փորձ էր պատանու համար։

Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի գեղեցկությունը, ֆրանսիացիների աշխուժությունը, ֆրանսիայի կայսեր բարեհոգությունը [ ֆր.՝ bonhomie ], կայսրուհու վայելչությունը անջնջելի տպավորություն գործեցին նրա [Բերտիի] հաճույքների ծարավ բնության վրա։
- Վիկտորիայի օրագրից

Պատանեկություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1857 թվականի հուլիսին 15-ամյա Էդուարդին Եվրոպայով մեկ կրթական ուղևորության է մեկնում։ Նրան ուղեկցում էին մանրակրկիտ ստուգում անցած երեք հասակակից ազնվականներ և գանձարանի կանցլերի ավագ որդին՝ Ուիլյամ Գլադսթոնը։ Ըստ արքայազն Ալբերտի մշակած պլանի՝ Բերտին պետք է երեք ամիս մնար Գերմանիայում՝ Քյոնիգսբերգում։ Այդ ընթացքում կարող էր առողջ ապրելակերպին հետևելով լինել Շվեյցարիայում, Ֆրանսիայում, բայց ոչ մի դեպքում Փարիզում։

1858 թվականին Բերտիի ծննդյան 17-ամյակին ծնողներից ստացած նամակում ասված է, որ 500 ֆունտ ստեռլինգ ամենամյա անհատական գումար են հատկացնում նրան և թույլ են տալիս ծառայության անցնել բանակում փոխգնդապետի կոչումով, որը Բերտիի վաղեմի երազանքն էր։ Այնուամենայնիվ, նրա նկատմամբ մշտական հսկողությունը հանձնարարված էր գնդապետ Ռոբերտ Բրյուսին, որը շատ լուրջ զինվոր էր և արտաքնապես շատ նման էր Ալբերտին։

Լատիներենը սկզբնաղբյուրից սովորելու նպատակով 1859 թվականի սկզբին հայրը Բերտիին 3 ամսով Հռոմ է ուղարկում և թույլատրում է Հռոմի պապի հետ հանդիպել, սակայն Բրյուսի խիստ հսկողությամբ, քանի որ մտավախություն կար, որ պապի հետ առանձնազրույցի դեպքում հնարավոր է, որ երիտասարդ արքայազնը անգլիական եկեղեցին տապալեր։ Այդ էր պատճառը, որ հանդիպման ժամանակ, երբ սկսում են խոսել անգլիական կաթոլիկության մասին, Բրյուսը Բերտիին շտապ հեռացնում է Վատիկանից։

Իտալիայում Բերտին ծանոթանում է Էդվարդ Լիրի հետ (1812-1888)[Ն. 6], որը Բերտիին բարձր գնահատական տալով հետագայում գրել է, որ «այդպիսի նրբաճաշակ շարժուձևեր դեռևս ոչ մեկի մոտ չի հանդիպել»։ Բերտին հանդիպում է նաև բանաստեղծ դրամատուրգ Ռոբերտ Բրաունինգին (1812-1889), որը նրա մասին է «բարեհամբույր, նրբանկատ երիտասարդ»։ Բերտին ինչպես Փարիզում, այնպես էլ ամենուրեք կարողանում էր հեշտությամբ հարմարվել ցանկացած միջավայրում։

Վիկտորիա թագուհին, անհանգստանալով Բերտիի բարոյական նկարագրով, գրել է դստերը՝ Վիկային.

Այնպես եմ անհանգստանում, որ տղան շուտով կհասունանա, և մենք չենք կարողանա նրան սանձել։

1859 հոկտեմբերին Բերտիին ուղարկում են Օքսֆորդի համալսարանի Քրիստոսի եկեղեցի (անգլ.՝ Christ Church) ազնվականների քոլեջ ուսման, սակայն կրկին գնդապետ Բրյուսի հսկողությամբ և մասնավար դասախոսությունների հաճախելով, բացի այդ Բերտին ստիպված էր ապրել քոլեջի սահմաններից դուրս՝ ուսանողական ընկերներից մեկուսացած Կուռաժ ճամբարում (իռլանդերեն՝ Campa an Churraigh)[26][27][28]: 1861 թվականի հունվարին Բերտին տեղափոխվում է Քեմբրիջի համալսարանի Տրինիտի քոլեջ սովորելու[29]։ Այնտեղ նրա պատմության դասախոսը Չառլզ Կինգսլին էր, որի դասախոսություններին Բերտին անհամբեր սպասում էր[30]։

Այդ ուղևորության ընթացքում Բերտին լինում է Իռլանդիայում, Կանադայում, ԱՄՆ-ում։ Նրան ամենուրեք հիացմունքով էին ընդունում։ Նույնիսկ ամերիկացիները, որոնք հայտնի էին իրենց հակամիապետական տրամադրություններով, ջերմ ողջույններով էին դիմավորում թագաժառանգին։ Նյու Յորքի փողոցներում հավաքված 300 000–անոց ամբոխը ծաղիկներով ծածկել էր թագավորական երթուղին։ Բոլորը հիանում էին նրա դիվանագիտությամբ, հմայքով։ Պարահանդեների ժամանակ նա շատ բարեկիրթ էր և զուսպ[30]։

Անդրօվկիանոսյան քառամսյա ուղևորությունից հետո բոլորի համար պարզ էր, որ Բերտին հրաշալի է լուծել իր վրա դրված խնդիրը. արտասահմանում արժանապատիվ ներկայացրելնելով միապետությունը, և ամերիկացիներին նույնիսկ ստիպել է երգել «Աստված, պահպանիր թագուհուն»[30]։ Բերտին հույս ուներ շարունակել ծառայությունը Բրիտանական բանակում, սակայն Վիկտորիան վետո է դրնում նրա ակտիվ ռազմական կարիերայի վրա[31]։ Վիկտորիան և Ալբերտը չէին ուզում, որ Բերտին «գլխապտույտ» ունենա այդ միջազգային հաջողությունից։ Բերտին Ամերիկայից հետո սկսել էր ծխել և թագուհին ճարահատյալ թույլատրում է ծխել, սակայն ոչ տանը և ոչ էլ հասարակության մեջ։

Վիկտորիան սկսում է հարսնացուի փնտրտուքները, ակնկալելով, որ կինն իր վրա կվերցնի Ուելսի արքայազնի բարոյական նկարագրի համար պատասխանատվությունը։ Միևնույն ժամանակ Ալբերտը, համարելով, որ Բերտին մեծ կարծիքի է իր մասին և ժամանակն է նրան ազատել այդ համընդհանուր երկրպագության էյֆորիայից, նրան ուղարկում է Քեմբրիջ, սակայն մի քանի ամիս անց հասկանալով, որ գիտության համար չէ ստեղծված իր որդին, նրան ուղարկում է Իռլանդիայի նռնակաձիգ պահակազորայինների գնդում զինվորական ծառայության, որպեսզի զինվորական կարգապահություն սովորի։ Ալբերտը ցանկանում էր, որ որդին անցներ ռազմական վարպետության բոլոր աստիճաններով՝ սկսած ամենացածր սպայական կոչումից՝ ենթասպայից։ Զգուշության նպատակով Բերտին կրկին ապրում էր զորամասից դուրս և գտնվում էր Բրյուսի հսկողության ներքո։

Շրջադարձային իրադարձություններ անձնական կյանքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նելլի Կլիֆդենի հետ ծանոթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1861 թվականի սեպտեմբերի 6-ին, երբ Բրյուսը գնացել էր քնելու, զորամասի սպաները Բերտիի համար անակնկալ էին պատրաստել։ Լոնդոնից սպաների հետ Իռլանդիա եկած թեթևաբարո Նելլի Կլիֆդենը սողոսկել էր Բերտիի սենյակ[31]։ Այդ զվարճալի աղջիկը շուտով սկսեց ամենուրեք պատմել իր հարաբերությունների մասին և հետագայում Լոնդոնի պարասրահներում ներկայանալ Ուելսի արքայադուստր։ Նոյեմբերի 12-ին Ալբերտը իմացավ այդ մասին։ Նա մահացու հիվանդ էր, սակայն Բերտիին մի նամակ գրեց իր հիասթափության և այլնի մասին, ավելացնելով, որ պետք է ամուսնանալ։ Ալբերտը և Վիկտորիան համոզված էին, որ Նելլի հետ կապը հաննովերյան գեների չար կատակ է և չնայած ծնողների այդքան ջանքերին Բերտին նմանվում էր տխրահռչակ Ջորջ IV-ին։ Նրանք սարսափում էին, որ Բերտին շուտով կազինոյում կվատնի փողերը, սիրուհիների հարեմ կստեղծի և վերջնականապես կկործանի թագավորական ընտանիքի հեղինակությունը։ Ալբերտը պահանջով Բերտին հաշվետվություն ներկայացրեց Բրյուսին, հրաժարվելով հայտնել սպաների անունները, ովքեր կազմակերպել էին այդ ծանոթությունը և զղջման նամակ ուղարկեց հորը։ Հայրը համաձայնվեց ներել շտապ ամուսնանալու պայմանով, որը կփրկեր նրան կործանումից։

Ալեքսանդրայի հետ ծանոթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համապատասխան հարսնացուն ընտրված էր՝ 16-ամյա Ալեքսանդրա Դանիացին՝ Դանիայի թագաժառանգ Քրիստիան IX Դանիացու դուստր Շլեզվիգ Հոլշտայն Զոնդերբուրգ Գլյուքսբուրգցին։ Ռազմական զորավարժություններին մասնակցելու պատրվակով Ալբերտը Բերտիին ուղարկեց Գերմանիա, որտեղ իրականում պլանավորված էր նրա հանդիպումը ապագա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի հետ։ Նրանք հանդիպեցին 1861 թվականի սեպտեմբերի 24-ին Գերմանիայի Շպայեր քաղաքում Բերտիի ավագ քրոջ՝ Վիկտորիայի ներկայությամբ, որը ամուսնացած էր (1858) Ֆրիդրիխ III-ի հետ։ Վերջնական որոշում կայացնելուց առաջ Բերտին Ալեքսանդրային առաջարկեց Անգլիա գալ[21]։

Հոր հետ վերջին հանդիպում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1861 թվականի նոյեմբերի 25-ին Ալբերտը եկավ Քեմբրիջ որդու հետ խոսելու։ Նրանք երկար զրուցեցին զբոսնելով։ Սկսվեց արևելաանգլիական կատաղի փոթորիկ, նրանք մոլորվեցին։ Վինձոր վերադառնալով Ալբերտը անկողին ընկավ և դեկտեմբերի 14-ին մահացավ։ Բերտին հեռագիր էր ստացել հոր առողջական վիճակի մասին դեկտեմբերի 13-ին. Նրան կանչում էին Վինձոր։ Սակայն նա հոր մահճին հասավ միայն հաջորդ օրը առավոտյան Լոնդոնում կայացած ուրախ ընթրիքից հետո և բարձր տրամադրությամբ։ Վիկտորիան որդուն մեղադրեց ամուսնու մահվան մեջ։ Վիկտորիայի համար Ալբերտը միշտ եղել էր հրեշտակ, մարգարե, գուրու և սուրբ միաժամանակ և նա վստահ էր, որ Կարայում տեղի ունեցածը կործանեց իր կատարյալ ամուսնուն[31]։

Միջերկրածովյան շրջագայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալբերտը որոշել էր, որ Բերտին պետք է ամուսնանա և Վիկտորիան թույլ չէր տա, որ դա քննարկման առարկա լինի։ Միաժամանակ Ալբերտը մահվանից առաջ որոշել էր Բերտիին ուղարկել կրթական շրջագայություն, որը ընդգրկելու էր Վիենան, Վենեցիան, Եգիպտոսը և Մերձավոր Արևելքը։ Սգացող Վիկտորիան տեսնել չէր կարողանում որդուն և Ալբերտի մահից 8 շաբաթ չանցած, Բերտիին ուղարկեց միջերկրածովյան շրջագայության, կրկին գեներալ Բրյուսի հսկողությամբ։ Վերջինս այդ ընթացքում տենդից մահացավ և նրան փոխարինեց նապոլեոնյան պատերազմի վետերան գեներալ Ուիլյամ Նոլիսը, որը հսկում էր նաև Բերտիի ֆինանսական ծախսերը։ Սակայն Նոլիսը Բրյուսի նման խիստ չէր և առավել նվիրված էր արքայազնին, քան Վիկտորիային[32]։

Հետագա 4 ամիսների ընթացքում Բերտին հանդիպեց Ավստրիայի կայսեր Ֆրանց Իոսիֆ I-ի և Եգիպտոսի փոխարքա Մուհամեդ Սաիդ փաշայի հետ, շոգենավով ճանփորդեց Նեղոսով դեպի վեր, որսաց կոկորդիլոսներ, անգղներ, բուեր, մողեսներ՝ փարավոնների դամբարաններ և նման այլ տեսարժան վայրեր այցելելուց հնարավորինս խույս տալով[21]։ Այդ ընթացքում նա մորուք աճեցրեց[33]։

Թագուհին ուղևորության ավարտին թույլ տվեց, որ Բերտին մեկ օրով՝ 1862 թվականի հունիսի 10-ին քաղաքավարության այց կատարի Փարիզ՝ Նապոլեոն III-ին և կայսրուհուն։ Թագուհին մեկ պայման էր դրել. Ազատել իրեն Փարիզում լինելու մանրամասներից՝ «Սոդոմից և Գոմորից», ինչպես նա էր արտահայտվել գեներալ Բրյուսին գրած նամակում։ Բերտին մեկ շաբաթ անցկացրեց Ֆոնտեբլոյում և վերադարձավ Լոնդոն։

Ամուսնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդրա Դանիացու և Էդուարդ VII Ուելսի արքայազնի հարսանեկան նկար, 1863
Վինձոր ամրոցի Սուրբ Գեորգ մատուռ, Ուելսի արքայազնի (հետագայում Էդուարդ VII թագավոր) և Ալեքսանդրա Դանիացու պսակադրություն, 1863 թվականի մարտի 10-ին, Հարպերի շաբաթ թերթի նկարազարդում, 1863 մարտի 11

Ալբերտի և Ալեքսանդրայի հարսանիքը նշանակվեց 1863 թվականի մարտի 10-ին՝ Մեծ Պահքի օրը։ Սակայն, երբ Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսը զգուշացրեց, որ անհարմար ժամանակ է հարսանիքի համար, թագուհին հակադարձեց, որ «ամուսնությունը հանդիսավոր սուրբ արարողություն է և համատեղելի չէ զվարճանքի հետ»։ Այնուամենայնիվ ժողովուրդը սրտանց ընդունեց հարսանիքի լուրը անտեսելով թագուհու սուգը։ Փողոցները զարդարվել էին դրոշներով։ Ցուցափեղկերը լի էին հուշանվերներով, Ալեքսանդրա արքայադստեր լուսանկարներներով, հարսանեկան շքանշաններով, նույնիսկ նրա անունով հերակալներով։ Նոր տոնական երգեր էին հորինվել, որպեսզի դաշնամուր ունեցող բնակարաններում հնչեին այդ հայրենասիրական երգերը։

Պաշտոնապես տոնակատարությունները սկսվել էին հարսանիքից երեք օր առաջ, երբ թագավորական զբոսանավով Ալեքսանդրայի Անգլիա ժամանումից հետո Բերտին պետք է նրան ուղեկցեր Լոնդոն։ Երթուղին հայտնի դառնալուց հետո հարմարավետ պատշգամբներն ու պատուհանները վարձակալության էին հանձնվել աստղաբաշխական գներով։ Սակայն «Թայմս» թերթը գրում է. «Թագավորական կառքերը հին էին, ձիերը կիսամեռ, առանց զարդարանքի և հարսանեկան վարդերի»։ Վիկտորիան չէր ցանկանում տոնական մթնոլորտ տեսնել։ Սակայն ամբոխը չորս ժամ շարունակ բուռն ողջունում էր Ալեքսանդրային, որը չնայած մարտյան ցրտաշունչ քամուն և հասարակության մեջ առաջին անգամ հանդես գալուն, արքայավայել էր իրեն պահում։

Վինձոր ժամանելուց անմիջապես հետո Վիկտորիան երիտասարդ զույգին տարավ Ալբերտի դամբարան և ամուսնու գերեզմանի մոտ միացրեց նրանց ձեռքերը։ «Նա տալիս է իր օրհնությունը», - հայտարարեց Վիկտորիան։

Ուելսի արքայազն Ալբերտի և Ալեքսանդրա Դանիացու պսակադրությունը նկարիչ Ուիլյամ Ֆրայթ (անգլ.՝ William Powell Frith), 1863 մարտի 10

Պսակադրության արարողությունը Վիկտորիայի պնդմամբ տեղի ունեցավ Վինձոր ամրոցի Սուրբ Գեորգի մատուռում, որը մինչ այդ առավելապես հայտնի էր որպես թագավորական գերեզման։ Այնտեղ հանգչում էին Էդուարդ IV, Հենրիխ VI, Հենրի VIII, Կարլոս I, Ջորջ III և Ջորջ IV, Վիլհելմ IV թագավորները։ Մատուռում հավաքվածները միայն Վիկտորիայի հյուրերն էին, Ալեքսանդրայի հարազատները հրավիրված չէին։ Հրավիրված չէր անգամ Ալեքսանդրայի հայրը՝ Դանիայի թագավորը։ Վիկտորիան արարողությանը հետևում էր Եկատերինա Արագոնացու էրկերից[Ն. 7]։ Նա սև զգեստ էր հագել, կրծքին՝ Ալբերտի նկարով բրոշ։ Առաջինը հնչեց Ալբերտի գրած օրատորիան երգչախմբի կատարմամբ։ Ալեքսանդրա Դանիացին 20 րոպե ուշացումով եկավ ամելիաների փնջերով ասեղնագործած արծաթասպիտակ ատլասե զգեստով, նարնջի ծաղիկներով (ֆլյոր դը օրանժ)։ Բերտին էլեգանտ տեսք ուներ։ Նա գեներալի համազգեստով էր, ուսին Կապիչի շքանշանով թավշե թիկնոց։ Ամուսնական երդումը տալիս Բերտին Ալեքսանդրայի անունը կարդաց թղթից. նա պետք է արտասաներ Ալեքսանդրայի բոլոր վեց անունները (Ալեքսանդրա Կարոլինա Մարիա Շառլոտա Լուիզա Ջուլիա)։

Արարողությունից հետո հարսանեկան ընթրիքին թագուհին չմասնակցեց։ Երեկոյան Ալեքսանդրան և Բերտին ուղևորվեցին ամուսնական ճամփորդության Ուայթ կղզի և մեկ շաբաթ պետք է Օսբորն հաուսում անցկացնեին[20]։

Վիկտորիա թագուհու հարսանելան նվերը Սանդրինգհեմյան պալատն էր։

Ուելսի արքայազն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուելսի արքայազնը 23 տարեկանում, 1864

Թագաժառանգ է եղել մինչև 59 տարեկանը, քանի որ նրա մայրը երկար կյանք է ունեցել։ Բրիտանիայի Ուելսի արքայազններից ամենատարեցն է համարվել մինչև 2008 թվականը (երբ լրացավ արքայազն Չարլզի 60 տարին)։ Արքայազնին գործնականում հեռու են պահել պետական գործերից, անգամ համարվում է, որ Վիկտորիան իր ավագ որդուն չի սիրել՝ նրան մեղադրելով ամուսնու՝ արքայազն Ալբերտի մահվան մեջ[34]։ Վիկտորիան թույլ չէր տալիս, որ Բերտին ընթերցի նախարարների կաբինետի թղթերը՝ զգուշանալով, որ նա կարող է համաձայն չլինել իր քաղաքականության հետ և կարող էր անզուսպ լինել։ Վիկտորիան չէր ցանկանում, որ Բերտին պաշտոնական միջոցառումների ժամանակ իրեն ներկայացներ, չնայած Ամերիկայում Բերտին լիովին արդարացրել էր նրա սպասելիքները։ Իր նախարարին գրած նամակում, որտեղ Վիկտորիան իր մասին խոսում է երրորդ դեմքով (նա քաղաքական գործիչների հետ շփվելիս իր մասին երրորդ դեմքով էր խոսում), Բերտիի մասին այսպես է արտահայտվում.

Նորին Մեծությունը կարծում է, որ խիստ անցանկալի է թագաժառանգին նշանակել Յուր գլխավոր ներկայացուցիչ և հաճախակի ներկայացնել իր հպատակներին։ Դա անխուսափելիորեն տպավորություն է ստեղծում, որ Ուելսի արքայազնը թագուհու հետ մրցակցում է ժողովրդականության հարցում[20]։

1875-1876 թվականներին Ուելսի արքայազն Ալբերտը ուղևորվել է Հնդկաստան։ Այդ մեծ ուղևորության ընթացքում նա եղել է Հունաստանում, Եգիպտոսում, Մալթայում, Ադենում, Ջիբրալթարում, Իտալիայում, Իսպանիայում և Պորտուգալիայում։ Թագաժառանգի այս մեծ ուղևորությունը կարևոր նշանակություն է ունեցել եվրոպական դիվանագիտության տեսանկյունից[35]։

Գահակալություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդի իշխանությունը սկսվել է 1901 թվականի հունվարից՝ Վիկտորիա թագուհու մահից հետո։ Թագուհու ցանկությունն էր, որ որդու թագակալության անունը լինի Ալբերտ Էդուարդ I (ի պատիվ ամուսնու)։ Սակայն, քանի որ մինչ այդ Ալբերտ անունով Բրիտանիայի թագավոր չէր եղել (և որ ավելի կարևոր էր, շատ անգլիացիներ այն ֆրանսիական էին համարում), նախկինում կրկնակի անուն կիրառելու նախադեպ չէր եղել, հետևաբար Վիկտորիայի հետնորդի երրորդ անունը դարձավ նրա երկրորդ անունը՝ Էդուարդ։ Նոր միապետի թագադրությունը նշանակվել էր 1902 թվականի հունիսի 26-ին, սակայն այդ արարողությունից մի քանի օր առաջ թագավորի կույր աղիքի նոպայի պատճառով, որը շտապ վիրահատություն էր պահանջում, Մեծ Բրիտանիայի պատմության մեջ առաջին անգամ թագադրման արարողությունը հետաձգվեց։ Այն տեղի է ունեցել 1902 թվականի օգոստոսի 9-ին։

Քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդվարդ VII թագավորը շոտլանդական տարազով, 1904

Էդուարդ_VII-ի մականունը եղել է Եվրոպայի քեռի (անգլ.՝ the Uncle of Europe), քանի որ իր իշխանության ընթացքում եղել է եվրոպական մի քանի միապետերի քեռին, ներառյալ Նիկոլայ II-ի և Վիլհելմ II-ի[33]։ Թագավորը մեծ ներդրում է ունեցել Անտանտի ստեղծման գործում՝ պաշտոնական այցեր կատարելով Ֆրանսիա (1903) և Ռուսաստան (1908)։ 1904 թվականին կնքել է Անգլո-ֆրանսիական համաձայնագիրը, իսկ 1907 թվականին՝ Անգլո-ռուսական համաձայնագիրը։ Նա բրիտանական միապետերից առաջինն էր, որը եղել է Ռուսաստանում (նախկինում, 1906 թվականին Դոգեր Բանկի միջադեպի (անգլ.՝ Dogger Bank incident կամ Incident of Hull) հետ կապված անգլո-ռուսական հարաբերությունների լարվածության պատճառով նա հետաձգել էր այցը)[36][37]։

Չնայած այս քայլերը պատմական նշանակություն ունեցան Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ իմպերիալիստական ուժերի համախմբման գործում, ժամանակակիցների համար Էդուարդ-ը «Խաղաղարար» (the Peacemaker) էր այնպես, ինչպես ֆրանս-ռուսական միության նախաձեռնող Ալեքսանդր III-ը։ Նրա օրոք սկսեցին սրընթաց վատանալ հարաբերությունները Գերմանիայի կայսրության հետ. Վիլհելմ II կայսրին Էդուարդը չէր սիրում։ «Էդվարդական դարաշրջանում» երկիրում տարածվեց լրտեսության, ալարմիզմի և գերմանաֆոբիայի ալիքը։ Թագավորը կարևոր դերակատարում ունեցավ Անգլո-բուրական պատերազմից հետո բրիտանական նավատորմի և ռազմաբժշկական ծառայության ռեֆորմի գործում։

«Էդվարդյան դարաշրջանը» (Ռուսաստանում երանական կոննոտացիայով գրեթե համահունչ էր «արծաթե դարին», «խաղաղ ժամանակներին», «մինչև 1913 թվականը ժամանակաշրջանին») նշանավորվել է Բրիտանիայի բնակչության քաղաքական ակտիվությամբ, սոցիալիզմի և ֆեմինիզմի աճով և արտադրատեխնիկական զարգացմամբ։

Ընտանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուելսի արքայազնն ընտանիք է կազմել 1863 թվականի մարտի 10-ին Ալեքսանդրայի, Դանիայի արքայադստեր հետ (1844 - 1925), որը ռուսական կայսրուհի Մարիա Ֆեոդորովնայի քույրն է եղել։ Համատեղ կյանքում վեց երեխա են ունեցել.

Ալբերտ Վիկտոր (1864 հունվարի 8 - 1892 հունվարի 14), Կլարենսի դուքս,
Գեորգ (1865 հունիսի 3 - 1936 հունվարի 20), Մեծ Բրիտանիայի թագավոր Գեորգ V,
Լուիզա (1867 փետրվարի 20 - 1931 հունվարի 4), որն ամուսնացել է Ալեքսանդրի՝ Ֆայֆի դքսի հետ,
Վիկտորիա (1868 հուլիսի 6 - 1935 դեկտեմբերի 3), չի ամուսնացել,
Մոդ (1869 նոյեմբերի 26 - 1938 նոյեմբերի 20), ամուսնացել է Նորվեգիայի Հակոն VII թագավորի հետ
Ջոն Ալեքսանդր (1871 ապրիլի 6 - ապրիլի 7), ծննդյան հաջորդ օրը մահացել է։

Մահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էդուարդ VII-ը մահվան մահճում է Բուքհինգեմյան պալատում, 1910

Էդվարդը սովորաբար օրական ծխում էր քսան ծխախոտ և տասներկու սիգար։ 1907 թվականին ռադիումով հեռացվեց բազալիոման (քաղցկեղի տեսակ, որը առաջանում է քթի մաշկի վրա)[33]։ Կյանքի մայրամուտին նա տառապում էր բրոնխաբորբից[38]։ 1909 թվականի փետրվարին Բեռլինում պաշտոնական հանդիպման ժամանակ նա հանկարծակի կորցրեց գիտակցությունը[33][39]։ 1910 թվականի մարտին Բիարիցում նա ուշագնաց եղավ։ Նա մնաց այնտեղ բուժվելու, իսկ Լոնդոնում վարչապետ Ասկվիտը փորձում էր անցկացնել ֆինանսների Բիլլը։ Թագավորի առողջական վիճակը վատ էր, և նա այդ լարված ժամանակ շարունակում էր մնալ Ֆրանսիայում, որը քննադատության տեղիք տվեց Անգլիայում։ Ապրիլի 27-ին նա վերադարձավ Բուքինգհեմյան պալատ սաստիկ ծանր բրոնխիտով։ Այդ ժամանակ Ալեքսանդրան գտնվում էր Կերկիրայում։ Նա այցելության էր գնացել իր եղբորը՝ Հունաստանի թագավոր Գեորգիոս I-ին։ Ալեքսանդրան, տեղեկանալով ամուսնու առողջական վիճակի վատթարացման մասին, մայիսի 5-ին վերադարձավ Լոնդոն։ Հաջորդ օրը թագավորը մի քանի սրտի նոպաներ ունեցավ, սակայն հրաժարվում էր պառկել։ Նա ասում էր. «Ես չեմ հանձնվի, պետք է մինչև վերջ աշխատեմ»։ Այդ ընթացքում, երբ Էդուարդը գիտակցության էր գալիս, նրա որդին՝ Ուելսի արքայազնը (հետագայում Ջորջ V), հայտնեց, որ Էդուարդի ձին հաղթել է։ Թագավորը արտասանեց իր վերջին խոսքերը.«Այո, ես լսել եմ այդ մասին, ես շատ ուրախ եմ»։ Դրանից 15 րոպե անց՝ 1910 թվականի մայիսի 6-ի երեկոյան 11:30 Էդուարդ VII-ը մահացավ[21][38]։

Ալեքսանդրան ութ օր շարունակ թույլ չէր տալիս տեղափոխել ամուսնու մարմինը և միայն որոշ այցելուների թույլ տվեց մոտենալ հանգուցյալին, որոնցից էր Ալիս Քեփելը՝ Բերտիի սիրուհին[40]։ Մայիսի 11-ին թագավորի մարմինը համազգեստով տեղադրվեց կաղնու դագաղի մեջ և մայիսի 14-ին տեղափոխվեց գահասենյակ, որտեղ այն կնքվեց։ Պատգարակի անկյուններում կանգնած հսկում էին չորս գվարդիականներ։ Մայիսի 17-ի առավոտյան դագաղը տեղադրվեց Վեստմինստերյան պալատում փոխադրման կառքի վրա, որը լծված էր սև ձիերով։ Նոր թագավորը և նրա ընտանիքը քայլում էին ետևից։ Կարճ արարողությունից հետո արքայական ընտանիքը հեռացավ դահլիճից, որից հետո դահլիճը բացվեց հասարակության համար։ Երկու օր դագաղը մնաց դահլիճում, և հարգանքի տուրք մատուցողների թիվը գերազանցում էր 400.000-ը[33]։

Հուղարկավորությունը տեղի ունեցավ մայիսի 20-ին։ Թագավորների և բարձրաստիճան պաշտոնյաների ուղեկցությամբ դագաղը Լոնդոնից տեղափոխվեց Վինձոր ամրոց, որտեղ էլ Սուրբ Գեորգի մատուռում թաղվեց Էդուարդ VII-ը[33]։

Նախասիրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալիս Քեփել (1868-1947), 1900

Էդուարդը դեռևս Ուելսի արքայազն եղած ժամանակ հայտնի է եղել կենսասիրությամբ, սիրել է որսորդություն, գեղեցիկ սեռի մեծ սիրահար է եղել։ Նրա ֆավորիտուհիների թվում են եղել Սառա Բեռնարը և Լիլի Լենգտրին։ Արքայազնի սիրառատությունը չի վնասել նրա հեղինակությանը։ Ալեքսանդրան տեղյակ էր այդ մասին և այդ կանանց հանգիստ էր վերաբերվում՝ նրանց հետ կապ պահպանելով։ Թագավորի վերջին սիրուհու՝ Ալիս Քեփելի թոռան աղջիկը՝ Կամիլա Պարկեր Բոուլզը, հետագայում եղել է Ուելսի մեկ այլ արքայազնի՝ Չարլզի սիրուհին, իսկ հետո՝ կինը։ Պաշտոնապես համարվում է, որ վերջինիս տատիկը ծնվել է Ալիսի օրինական ամուսնուց։ Նաև որևէ տվյալ չկա այն մասին, որ Էդուարդը իր օրինական երեխաներից բացի ընդունած լինի որևէ այլ երեխայի հայրությունը։

Էդուարդը եղել է Անգլիայի միացյալ Մեծ օթյակի մեծ վարպետ և մասնակցել է Բրիտանիայի և մայրցամաքի օթյակների բազմաթիվ ժողովների։ Մասսոնական թեմաներով նրա որոշ ելույթներ հանրային են եղել։

1908 թվականին Էդուարդ VII-ը կատարել է Լոնդոնում Օլիմպիական խաղերի բացումը։

Մեծ հեղինակություն է վայելել ինչպես Անգլիայում, այնպես է նրա սահմաններից դուրս և՛ որպես արքայազն, և՛ որպես թագավոր։

Պարգևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1844 թվականի մայիսի 28-ին պարգևատրվել է սուրբ Անդրեասի շքանշանով[41]։ 1901 թվականին պարգևատրվել է Ալբերտի շքանշանով (Արվեստների թագավորական կազմակերպություն)։

Ի հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի պատիվ Ուելսի արքայազն Ալբերտ Էդուարդի Մանիտոբա արվարձանում կանադական գյուղապետարանը անվանակոչվել է Ալբերտ։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Ֆրանսիական կրթական համակարգը մինչև այսօր անհաջողության և նվաստացման վախի վրա է հենված, որը իր առաջ հիմնական խնդիր է տեսնում ապացուցել, որ ուսուցիչները աշակերտներից ավելին գիտեն։
  2. ↑ Վաթեռլոոյից 36 տարի անց, 1851 թվականին Նապոլեոն III -ի գահ բարձրանալուց հետո անգլոֆրանսիական թշնամանքը Անգլիայում է՛լ ավելի էր սաստկացել։ Վիկտորիա թագուհին մեղմ ասած զգուշավոր մոտեցում ուներ Նապոլեոն III-ի նկատմամբ, քանի որ ոչ միայն Անգլիայի ոխերիմ թշնամի Բոնապարտի ազգականն էր, այլ նաև Ֆրանսիայի նախագահ էր դարձել 1848 թվականին Լուի Ֆիլիպ թագավորի արտաքսումից հետո, պետական հեղաշրջում կազմակերպելով 1851 թվականին ինքն իրեն Նապոլեոն III կայսր էր կարգել։ Ամեն դեպքում Վիկտորիան համարում էր, որ Նապոլեոն III-ը գահ է բարձրացել թագավորին տապալելով, հետևաբար վտանգ էր ներկայացնում Եվրոպայի կայունության (և հենց Վիկտորիայի) համար։ Վիկտորիայի զգուշության համար կարևոր հանգամանք էր նաև նրա ոչ ազնվական ծագումը։
  3. ↑ Նավատորմի առաջին լորդ սիր Ջեյմս Գրեմը այդ ալյանսը անվանել է «անբնական»։ Բրիտանիայում շատերին դուր չէր գալիս այս հանկարծակի միությունը։
  4. ↑ ֆր.՝ Chteau de Saint-Cloud Փարիզի կենտրոնից 10 կմ արևմուտք կառուցված և մեր օրեր չհասած թագավորական պալատ, որը Փարիզի կարևոր իրադարձությունների կենտրոն է եղել։ Կլասիցիզմի ոճով կառուցված ֆրանսիական ճարտարապետության ադամանդ, որը կառուցվել էր Լյուդովիկոս XIV-ի եղբոր՝ Օռլեանի դքսի պատվերով, հետագայում Լյուդովիկոս XVI -ը ձեռք է բերել և նվիրել է Մարի Անտուանետին։ Ամրոցից բացվում էր Սենայի և Փարիզի հիանալի տեսարան։ Այստեղ հանդիպումներ են կազմակերպել Նապոլեոն I և Նապոլեոն III կայսրերը
  5. ↑ Ներառյալ սպորրան «մազմզոտ ուսապարկ»՝ մորթե պայուսակ, որը առջևից կապիչներով ամրացվում է գոտուն և շոտլանդական ձիավորի տարազի մասն է կազմում։
  6. ↑ Անգլիացի նկարիչ և բանաստեղծ, որը նոնսենս պոեզիայի հիմնադիրն է և բազմաթիվ լիմերիկ ժանրով աբսուրդիստական բանաստեղծությունների հեղինակ։
  7. ↑ Զոհասեղանի վերևի պտշգամբում մեկուսի խորշ, որը կառուցվել էր Եկատերինա Արագոնացու համար, որտեղից նա հետևում էր մատուռում տեղի ունեցող Կապիչի շքանշանի հանձնման արարողություններին։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Edward VII (նիդերլ.)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Lundy D. R. The Peerage
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 RKDartists (նիդերլ.)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 http://www.globalsecurity.org/military/world/europe/uk-saxe-coburg-gotha.htm
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 http://24carat.co.uk/edwardviibio.html
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20080210110244/http://www.stgeorges-windsor.org/history/hist_burials_date.asp
  8. ↑ http://www.bbc.co.uk/programmes/b03x10q8
  9. ↑ http://www.bbc.co.uk/programmes/b03l3lhg
  10. ↑ http://www.nytimes.com/2009/07/09/fashion/09iht-rval.html
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Kindred Britain
  13. ↑ https://www.thersa.org/about/albert-medal/past-winners
  14. ↑ http://www.ordens.presidencia.pt/?idc=154
  15. ↑ Bentley-Cranch, Dana (1992), Edward VII: Image of an Era 1841–1910, London: Her Majesty's Stationery Office, p. 1, ISBN 0-11-290508-0
  16. ↑ Weir, Alison (1996), Britain's Royal Families: The Complete Genealogy, Revised Edition, London: Random House, p. 319, ISBN 0-7126-7448-9
  17. ↑ Prince Alfred. Oxford Biography Index entry
  18. ↑ Ridley, Jane (2012), Bertie: A Life of Edward VII, London: Chatto & Windus, pp. 17–19, ISBN 978-0-7011-7614-3
  19. ↑ The Lily Font[1]
  20. ↑ 20,00 20,01 20,02 20,03 20,04 20,05 20,06 20,07 20,08 20,09 20,10 20,11 20,12 20,13 Stephen Clarke. Dirty Bertie: An English King Made in France (2014) A biography of Edward VII.Самый французский английский король. Жизнь и приключения Эдуарда VII. Արխիվացված 2021-10-25 Wayback Machine Москва : РИПОЛ классик, 2015. — P. 80—81, 85—86, 88, 94, 97. — 352 p. — ISBN 978-5-386-08482-0. Իրինա Լիտվինովայի թարգմանություն անգլերենից (ռուս.)
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Bentley-Cranch, Dana (1992), Edward VII: Image of an Era 1841–1910, London: Her Majesty's Stationery Office, p. 1, ISBN 0-11-290508-0 (անգլ.)
  22. ↑ George IV Of Britain Բրիտանիկա հանրագիտարանի ինտերնետ արխիվ 1911 թ. (անգլ.)
  23. ↑ Кларк, Стефан. «Англия и Франция. Мы любим ненавидеть друг друга». Իրինա Լիտվինովայի թարգմանություն անգլերենից (ռուս.)
  24. ↑ GERARD HENDERSON Edward VII, from Paris playboy to peacemaker: Dirty Bertie review. Fri, Jun 13, 2014 (անգլ.)
  25. ↑ Magnus, Philip (1964), King Edward The Seventh, London: John Murray, p. 1
  26. ↑ Feehan, John (2008). Cuirrech lifé: the Curragh of Kildare, Ireland. School of Biology and Environmental Science, University College Dublin. p. 45, ISBN 978-1-905254-24-8.
  27. ↑ Bentley-Cranch, p. 18
  28. ↑ Matthew, H. C. G. (September 2004; online edition May 2006) "Edward VII (1841–1910)", Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, doi:10.1093/ref:odnb/32975
  29. ↑ Wales, H.R.H. Albert Edward, Prince of (WLS861AE). Քեմբրիջի համալսարանների շրջանավարտների բազա, (անգլ.)
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Hough, Richard (1992), Edward and Alexandra: Their Private and Public Lives, London: Hodder & Stoughton, ISBN 0-340-55825-3 (անգլ.)
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Ridley, Jane (2012), Bertie: A Life of Edward VII, London: Chatto & Windus, pp. 17–19, ISBN 978-0-7011-7614-3
  32. ↑ Middlemas, Keith (1972), Antonia Fraser, ed., The Life and Times of Edward VII, London: Weidenfeld and Nicolson, p. 31, ISBN 0-297-83189-5 (անգլ.)
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 Ridley, Jane (16 February 2013), The first EVER photographs of a Royal tour: Banished to the Holy Land after a notorious sex scandal, Edward VII spent his days smoking and shooting crocodiles before returning home... with a tattoo (անգլ.)
  34. ↑ Лайза Пикард. Викторианский Лондон / Пер. с англ. В. Кулагиной-Ярцевой, Н. Кротовской, М. Бурмистровой. — М.: Изд-во Ольги Морозовой, 2011. — С. 185. — 528 с. — ISBN 9785986950570. (ռուս.)
  35. ↑ Величко Е. О. Дипломатические аспекты визита принца Уэльского в Индию в 1875—1876 гг. // Известия Российского государственного педагогического университета им. А. И. Герцена. — 2014. — № 171. — С. 9 — 12 (ռուս.)
  36. ↑ Middlemas, Keith (1972), Antonia Fraser, ed., The Life and Times of Edward VII, London: Weidenfeld and Nicolson, p. 31, ISBN 0-297-83189-5
  37. ↑ Nicolson, Harold (October 1954), "The Origins and Development of the Anglo-French Entente", International Affairs, 30 (4): 407–416, doi:10.2307/2608720, JSTOR 2608720
  38. ↑ 38,0 38,1 Matthew, H. C. G. (September 2004; online edition May 2006) "Edward VII (1841–1910)", Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, doi:10.1093/ref:odnb/32975
  39. ↑ Lee, Sidney (1927), King Edward VII: A Biography, London: Macmillan
  40. ↑ Battiscombe, Georgina. Queen Alexandra. London: Constable, 1969. — ISBN 0-09-456560-0. (անգլ.)
  41. ↑ Карабанов П. Ф. Списки замечательных лиц русских / [Доп.: П. В. Долгоруков]. — М.: Унив. тип., 1860. — 112 с. — (Из 1-й кн. «Чтений в О-ве истории и древностей рос. при Моск. ун-те. 1860»)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախորդող
Վիկտորիա Մեծ 		Բրիտանիայի թագավոր, Հնդկաստանի կայսր
Էդուարդ VII
1901-1910 		Հաջորդող
Ջորջ V
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էդուարդ VII» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էդուարդ_VII&oldid=9074226» էջից