Դեֆորմացվող պինդ մարմնի մեխանիկան Հայաստանում

Ֆունկցիոնալ առանցք

Դեֆորմացվող պինդ մարմնի մեխանիկան Հայաստանում , Հայաստանում մեխանիկայի բնագավառում գիտական առաջին հետազոտությունները (1920-1930-ական թվականներ) կատարել են Հարություն Անժուրը (Չեբոտարյան), Ա. Հակոբյանը, Ա. Տեր-Մկրտչյանը, որոնք զգալի ավանդ ունեն նաև գիտական կադրերի պատրաստման, բուհերում մեխանիկայի ամբիոնների և լաբորատորիաների կազմակերպման աշխատանքներում։

Տեսական մեխանիկա

Հիմնական հոդված՝ Մեխանիկա

Տեսական մեխանիկայի զարգացած բաժիններից է կայունության տեսությունը։ Այդ ուղղությամբ կատարվել են կառավարելի համակարգերի շարժման կայունության և դինամիկայի հարցերի ուսումնասիրություններ, ստացվել կայունության բավարար պայմաններ(Կ. Աբգարյան)։ Ընդհանրացվել է Լյապունովի երկրորդ մեթոդը՝ ոչ գծային ջերմահաղորդականության խնդիրների լուծումների կայունությունն ուսումնասիրելու համար։ Հետազոտվել են մեխանիկական համակարգերի կայունության և դիտելիության հարցերը, ստացվել են ոչ լրիվ կառավարելի ու դիտելի համակարգերը գիրոսկոպային և դիսիպատիվ ուժերի միջոցով լրիվ կառավարելի կամ լրիվ դիտելի դարձնելու անհրաժեշտ ու բավարար պայմաններ (Մխիթար Գաբրիելյան)։ Կառուցվել են բացարձակ կոշտ ու առաձգական հատկություններով բազմօղակ մանիպուլյատորների մաթեմատիկական մոդելներ և ուսումնասիրվել այդ համակարգերը։ Մշակվել են հակադարձ կապով կառավարման կիբեռնետիկ, սխեմաներ, որոնք ապահովում են մանիպուլյատորի բռնիչի օպտիմալ ու կայուն շարժումները՝ տրված հոլոնոմ և ոչ հոլոնոմ ծրագրերով (Ա. Ղուկասյան)։ Ոաումնասիրվել են ձգողական դաշտում կառավարվող օբյեկտների համար հակամետ և ոչ հակամետ խաղային փոխազդեցությունների մաթեմատիկական մոդելներ՝ իմպուլսային և անընդհատ կառավարումներով։ Առաջարկվել է ալգորիթմ՝ հասանելիության տիրույթի եզրագծի կառուցման համար (Վ. Բարսեղյան)։ Լրիվ և ոչ լրիվ ինֆորմացիայի պայմաններում, մեխանիկական համակարգերի օպտիմալ կառավարման տեսության շրջանակներում, ուսումնասիրվել են էլեկտրամեխանիկական մանիպուլյացիոն ռոբոտների օպտիմալ ու ենթաօպտիմալ կառավարումների մշակման հիմանահարցերը՝ ըստ արագագործության, էներգիայի նվազագույն կորստի և վերջի, վիճակի նվազագույն շեղման (Վ. Ավետիսյան)։

Դեֆորմացվող պինդ մարմնի դեֆորմացիա

Դեֆորմացվող պինդ մարմնի մեխանիկայի ուսումնասիրությունները Հայաստանում սկսվել են 1940-ական թվականներից և ընդգրկում էին առաձգականության մաթեմատիկական տեսության, թաղանթների ու սալերի, սողքի տեսությունների և շինարարական մեխանիկայի մի շարք հարցեր (Ա. Նազարով, Թ. Խաչատրյան, 0. Սապոնջյան, Ն. Հարությունյան, Ս. Համբարձումյան, Բ. Աբրահամյան, Մ. Սիմոնով, Փինաջյան, Գ. ՏԵր-Ատեփանյան, Մ. Մանուկյան)։

1960-1980-ական թվականներին նշանավորվել են մեխանիկայի նոր գիտական ուղղությունների (մագնիսաառաձգականություն, ջերմաառաձգականություն, տարամոդուլ առաձգականություն, առաձգականության տեսության հպումային և խառը եզրային խնդիրներ, պլաստիկություն, առաձգամածուցիկություն, միացումների ամրություն և բնահողերի մեխանիկա) զարգացմամբ։ Ձևավորվել են մեխանիկայի 2 ինքնուրույն գիտական դպրոցներ՝ Նագուշ Հարությունյանի և Սերգեյ Համբարձումյանի գլխավորությամբ։

Հանրապետությունում մեխանիկայի զարգացման կարևոր փուլերից էր 1971 թվականին Հայաստանի Հանրապետության Գիտությունների Ակադեմիայի Մեխանիկայի ինստիտուտի ստեղծումը։

Ժառանգական հատկություններով օժտված ծերացող նյութերից պատրաստված մարմինների սողքի տեսության զարգացման համար հիմք են ծառայել Ն. Հարությունյանի «Սողքի տեսության որոշ հարցեր» (ռուսումնական,1952 թվական) մենագրության մեջ տեղ գտած դրույթները, որոնք հետագայում հեղինակն էականորեն ընդհանրացրել և զարգացրել է անհամասեռ ժառանգականորեն ծերացող նյութերի համար։ Արդյունքում ստեղծվել են այդպիսի մարմինների գծային և ոչ գծային սողքի տեսությունները և ժամանակի ընթացքում աճող մարմինների մեխանիկայի գիտական ուղղությունը։ Այս տեսությունների հիման վրա Հայաստանում և Ռուսաստանում կատարվել են լայնածավալ գիտական աշխատանքներ՝ սողքի հաշվառումով երկաթբետոնե սյուների, սալերի, ձողերի, հեծանների, պտտման մարմինների լարվածադեֆորմացիոն վիճակների ուսումնասիրության, ինչպես նաև բարակապատ տարրերից դեֆորմացվող հոծ մարմիններին ուժի փոխանցման խնդիրների լուծման (Ն. Հարությունյան, Բ. Աբրահամյան, Ա. Ալեքսանդրյան, Մ. Մանուկյան, Կ. Չոբանյան, Մ. Ձադոյան, Ս. Մխիթարյան, Վ. Հակոբյան, Ս. Միրզոյան, Զ. Դավթյան) վերաբերյալ։

Դեֆորմացվող պինդ մարմնի առաձգականություն

Առաձգականության մաթեմատիկական տեսության բնագավառում կատարված հիմնարար հետազոտություններից կարևոր են պրիզմայաձև ձողերի ոլորման և ծռման ուսումնասիրման արդյունքները, որոնք ընդհանրացվել են Ն. Հարությունյանի և Բ. Աբրահամյանի «Առաձգական մարմինների ոլորում» (ռուսումնական, 1963 թվական) աշխատության մեջ։ Ուշագրավ են Բ. Աբրահամյանի, Ն. Հարուրթյունյանի, 0. Սապոնջյանի, Մ. Մանուկյանի, Կ. Չոբանյանի, Վ. Սարգսյանի, Ա. Բաբլոյանի, Վ. Տոնոյանի, Ս. Մխիթարյանի, Ա. Մկրտչյանի, Վ. Մակարյանի և ուրիշներ աշխատանքները՝ հարթ և տարած, կոնտակտային խնդիրների լուծման արդյունավետ մեթոդների մշակման ասպարեզում։ Ստացված արդյունքների զգալի մասն արտացոլվել է Բ. Աբրահամյանի «Առաձգականության տեսության տարածական խնդիրներ» (ռուսումնական,1998 թվական) մենագրության մեջ։ Ուշագրավ են ստրինգերների և բարակապատ ներդրակների առաձգական դեֆորմացվող հոծ մարմինների հետ հպումային փոխազդեցության հարցերի վերաբերյալ Ն. Հարությունյանի սկսած ուսումնասիրությունները, որոնք շարունակվել են նրա և Ս. Մխիթարյանի, ապա նաև է. Գրիգորյանի, Վ. Հակոբյանի, Կ. Աղայանի, Կ. Ղուլյանի և ուրիշներ աշխատանքներում։ Ստացված արդյունքների զգալի մասն ամփոփվել է Վ. Ալեքսանդրովի և Ս. Մխիթարյանի «Կոնտակտային խնդիրներ՝ բարակ ծածկույթներ ու միջադիրներ պարունակող մարմինների համար» (ռուսումնական, 1983 թվական) մենագրության մեջ։ Ս. Մխիթարյանը, Վ. Տոնոյանը, Վ. Հակոբյանը, Ա. Սահակյանը և ուրիշներ հետազոտել են 2 և ավելի լարումների կենտրոնացուցիչների առկայությամբ առաձգական մարմինների լարված դեֆորմացիոն վիճակները։ Զարգացվել են սինգուլյար ինտեգրալ և ինտեգրոդիֆերենցիալ հավասարումների լուծման վերլուծական ու թվային-վերլուծական մեթոդները (Ս. Մխիթարյան, է. Գրիգորյան, Ա. Սահակյան, Վ. Հակոբյան)։ Ս. Մխիթարյանը դեֆորմացվող պինդ մարմնի մեխանիկայի կոնտակտային և խառը եզրային խնդիրների որոշիչ ինտեգրալ օպերատորների համար ստացել է սպեկտրային առնչություններ, որոնց օգնությամբ ստացվել են նշված լայն դասերի խնդիրների արդյունավետ լուծումներ։ Կ. Չոբանյանը և իր աշակերտներ Ռ. Ալեքսանյանը, Ա. Խաչիկյանը, Ա. Սարգսյանը և ուրիշներ ուսումնասիրել են բաղադրյալ մարմինների լարվածային վիճակի առանձնահատկությունները և ստացել թերլարվածության պայմանները՝ միացումների գագաթներում։ Այս աշխատանքը, որպես գիտական հայտնագործություն, գրանցվել է ԽՍՀՄ պետական գրանցամատյանում (1971 թվական), և Կ. Չոբանյանին 1978 թվականին շնորհվել է № 102 դիպլոմը (ՀԽՍՀ-ում՝ առաջինը)։

Դեֆորմացվող պինդ մարմնի առաձգականության հետևանքներ

Մշակվել են տարամոդուլ առաձգականության տեսության հիմունքները (Սերգեյ Համբարձումյան, Ա. Խաչատրյան), ստացվել են ձգմանը և սեղմմանը տարբեր կերպ դիմադրող նյութերի առաձգականության տեսության հիմնական հավասարումները, լուծվել մի շարք կարևոր խնդիրներ։ Մշակվել են գլանաձև թաղանթների ստատիկ, և դինամիկ, հաշվարկի մեթոդներ, ուսումնասիրվել տատանումների և կայունության հարցերը (Թ. Խաչատրյան և ուրիշներ)։ Առաջարկվել է անիզոտրոպ շերտավոր թաղանթների ընդհանուր տեսություն, որը շարադրել է Սերգեյ Համբարձումյանը «Անիզոտրոպ թաղանթների տեսություն» (ռուսումնական, 1961 թվական) մենագրության մեջ։ Հաստատվել է թաղանթում ֆլատերային տատանումների հնարավորությունը՝ կրիտիական արագություններից փոքր արագությունների դեպքում (Գ. Բաղդասարյան)։ Անիզոտրոպ սալերի և թաղանթների տեսության զարգացման տեսանկյունից կարևոր է ֆիզիկական փոքր պարամետրի մեթոդը (Վ. Սարգսյան)։ Ս. Համբարձումյանի գլխավորությամբ դիտարկվել են անհամասեռ անիզոտրոպ հատկություններով նյութից պատրաստված սալերի և թաղանթների ստատիկայի ու դինամիկայի բազմաթիվ խնդիրներ, բացահայտվել այդ սալերի ու թաղանթների առանձնահատկությունները (Լ. Մովսիսյան, Գ. Բաղդասարյան, Մ. Բելուբեկյան և ուրիշներ)։

Կարևոր արդյունքներ են ստացվել տարբեր ֆիզիկական հատկություններով դեֆորմացվող պինդ մարմիններում էլեկտրամագնիսաառաձգական ալիքների տարածման խնդիրներում, որոնք ամփոփված են Գ. Բաղդասարյանի և Զ. Դանոյանի «էլեկտրամագնիսաառաձգական ալիքներ» մենագրության մեջ։ Էական արդյունք է ստացվել պյեզոակտիվ առաձգական միջավայրերի դասակարգման հարցում, որը հնարավորություն է տվել հետազոտել պյեզոառաձգական գծային և ոչ գծային ալիքների տարածման առանձնահատկությունները (Ա. Ավետիսյան և ուրիշներ)։ Հետազոտվել են մագնիսական դաշտի միջոցով առաձգական մակերևութային ալիքների կառավարման հնարավորությունը (Կ. Ղազարյան, Ս. Վ. Սարգսյան և ուրիշներ)։

Ստեղծվել է միկրոբևեռ առաձգականության (Կոսեռայի միջավայր) սալերի և թաղանթների կիրառական տեսություն, որի հիման վրա կատարվել են կարևոր հետազոտություններ՝ նանոչափերի սարքերի ամրության ու տատանումների վերաբերյալ (Սերգեյ Համբարձումյան)։ Հենվելով առաձգականության միկրոբևեռ տեսության թաղանթի բարակ տիրույթում ներքին ասիմպտոտիկ լուծման որակ, կողմերի վրա՝ ընդունվել են համապատասխան վարկածներ, կառուցվել միկրոբևեռ թաղանթի, սալի հեծանի կիրառական ընդհանուր ստատիկ, և դինամիկ, տեսությունները, որոնց օգնությամբ լուծվել են հեծանի, ուղղանկյուն ու կլոր սալերի, գլանային թաղանթների լարվածադեֆորմացիոն վիճակների որոշման, ազատ և ստիպող, տատանումների վերաբերյալ կոնկրետ խնդիրներ (Ս. Հ. Սարգսյան)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։