Գիտելիքի տնտեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Գիտելիքի տնտեսությունը տերմին է, որը վերաբերում է կամ գիտելիքի տնտեսությանը (economy of knowledge), որը կենտրոնանում է տնտեսության շրջանակներում գիտելիքների արտադրության և կառավարման վրա, կամ էլ գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսությանը (knowledge-based economy)։

Իր երկրորդ, ավելի հաճախ գործածվող իմաստով, այն վերաբերում է տնտեսական օգուտ ստեղծելու նպատակով գիտելիքի տեխնոլոգիաների (ինչպիսին են համակարգչային ծրագրերի տեխնաբանությունը (knowledge engineering) և գիտելիքի կառավարումը (knowledge management) կիրառմանը։ Այս արտահայտությունը եթե չի հորինել, ապա լայն շրջանառության մեջ է մտցրել Փիթեր Դրաքերը՝ այդպես վերնագրելով իր «Անընդհատության ընդհատման դարաշրջանը» (The Age of Discontinuity) աշխատության 12-րդ գլուխը։

Գլխավոր տարբերությունն այն է, որ գիտելիքի տնտեսության մեջ գիտելիքը արդյունք է, իսկ գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության մեջ՝ գործիք։ Այս հանգամանքը դեռևս լավ տարբերակված չէ գրականության մեջ։ Նրանք երկուսն էլ խիստ միջբնագավառային են և ներգրավում են տնտեսագետների, համակարգչային մասնագետների, ճարտարագետների, մաթեմատիկոսների, ֆիզիկոսների, ինչպես նաև հոգեբանների և սոցիոլոգների։

Տարբեր դիտորդներ բնութագրում են այսօրվա համաշխարհային տնտեսությունը որպես տնտեսություն, որը գտնվում է անցման շրջանում դեպի «գիտելիքի տնտեսություն»՝ որպես «տեղեկատվական հասարակության» ընդլայնում։ Այդ անցումը պահանջում է, որ արդյունաբերական տնտեսության հաջողությունն ապահոված կանոններն ու ընդունված գործելակերպը վերաշարադրվեն փոխկապակցված, գլոբալացված տնտեսության համար, որտեղ գիտելիքի ռեսուրսները, ինչպիսին են know-how-ն և փորձագիտությունը (expertise), նույնքան վճռորոշ նշանակություն ունեն, որքան մյուս տնտեսական ռեսուրսները։ «Գիտելիքի տնտեսության» վերլուծաբանների կարծիքով՝ այս կանոնները պետք է վերաշարադրվեն ընկերությունների և արտադրության մակարդակներում՝ գիտելիքի կառավարման առումով, և հանրային քաղաքականության մակարդակում՝ որպես գիտելիքի քաղաքականություն կամ գիտելիքին առնչվող քաղաքականություն։

Առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարելի է պնդել, որ գիտելիքի տնտեսությունը տարբերվում է ավանդական տնտեսությունից մի քանի սկզբունքային առումներով.

  • Այս տնտեսության հիմքում ոչ թե պակասն է, այլ ավելի շուտ առատությունը։ Ի տարբերություն ռեսուրսների մեծ մասի, որոնք օգտագործման հետևանքով սպառվում են, տեղեկություններից ու գիտելիքից կարելի է համատեղ օգտվել, և կիրառելու շնորհիվ դրանք, փաստորեն, կարող են աճել։
  • Տեղի ազդեցությունը
    • կամ նվազում է որոշ տնտեսական գործունեություններում, երբ, օգտագործելով համապատասխան տեխնոլոգիաներ և մեթոդներ՝ կարող են ստեղծվել վիրտուալ շուկաներ և վիրտուալ կազմակերպություններ, որոնք ապահովում են արագության, ճկունության, 24-ժամյա աշխատանքի և համաշխարհային հասանելիության առավելություններ։
    • կամ էլ, հակառակը, ուժեղանում են որոշ այլ տնտեսական բնագավառներում՝ շնորհիվ գործարար բույլերի (business clusters) ստեղծման այնպիսի գիտելիքի կենտրոններում, ինչպիսին են համալսարաններն ու գիտահետազոտական կենտրոնները։ Սակայն բույլերն արդեն գոյություն ունեին գիտելիքի տնտեսությանը նախորդած ժամանակներում։
  • Օրենքները, արգելքները, հարկերը և չափման ձևերը դժվար կիրառելի են միայն ներազգային շրջանակներում։ Գիտելիքն ու տեղեկությունները «արտահոսում» են այնտեղ, որտեղ պահանջարկն ամենամեծն է, իսկ արգելքները՝ ամենափոքրը։
  • Գիտելիքների կիրառմամբ ստացված ապրանքներն ու ծառայությունները կարող են գներ սահմանել այն համանման ապրանքների համար, որոնք ստացվել են ավելի փոքր գիտելիքների ներդրմամբ։
  • Գներն ու արժեքը մեծապես կախված են համատեքստից։ Այսպես՝ նույն տեղեկությունները կամ գիտելիքը կարող են շատ տարբեր արժեք ունենալ տարբեր մարդկանց կամ նույնիսկ նույն մարդու համար տարբեր ժամանակներում։
  • Համակարգերում կամ գործընթացներում ներդրված գիտելիքն ավելի բարձր ներհատուկ արժեք ունի, քան երբ այն «զվռնում» է մարդկանց գլխում։
  • Մարդկային կապիտալը՝ բանիմացությունը, արժեքի առանցքային բաղադրիչն է գիտելիքին վրա հիմնված ընկերությունում, սակայն շատ քիչ ընկերություններ են իրենց ամենամյա զեկույցներում կարևորում բանիմացության մակարդակը։ Հակառակը՝ աշխատուժի կրճատումը հաճախ դիտվում է որպես «ծախսերի կրճատման» դրական միջոց։
  • Գիտելիքի հոսքում հարաճուն կերպով կարևորվում է հաղորդակցությունների հիմնարար նշանակությունը։ Ուստի սոցիալական հարաբերությունների վրա ազդող սոցիալական կառույցները, մշակութային համատեքստը և այլ գործոններ հիմնարար կարևորություն են ձեռք բերում գիտելիքի տնտեսության մեջ։

Այս առանձնահատկությունները նոր գաղափարներ ու մոտեցումներ են պահանջում քաղաքականություն մշակողներից, կառավարիչներից և գիտաշխատողներից։ Գիտելիքի տնտեսությունը դրսևորման բազմազան ձևեր ունի, սակայն կան կանխատեսումներ, որ նոր տնտեսությունը կարող է այնքան արմատապես բարեփոխվել, որ նույնիսկ գաղափարները ճանաչվեն ապրանք և նույնացվեն դրա հետ։ Անշուշտ, հիմա սույն թեմայով հապճեպ դատողություններ անելու ամենահարմար ժամանակը չէ, սակայն հաշվի առնելով բուն «գիտելիքի» բնույթը և գումարելով դրան այն փաստը, որ այն տնտեսության այս նոր ձևի հիմնական գաղափարն է, հաստատապես գոյություն ունի դեպի այս գաղափարը տանող հստակ ճանապարհ, թեև մասնավորությունները (այսինքն՝ այս հեղափոխական մոտեցման մեծ ներուժը, նրա կիրառելիությունն ու առևտրային արժեքը) առայժմ մնում են շահարկումների ոլորտում։