Արդաբիլ
| Բնակավայր | ||
|---|---|---|
| Արդաբիլ | ||
 | ||
| Երկիր |  Իրան | |
| Մակերես | 18,01 կմ² | |
| ԲԾՄ | 1351 մետր | |
| Բնակչություն | 529 374 մարդ (2016)[1][2] | |
| Ժամային գոտի | UTC+3:30 | |
| Հեռախոսային կոդ | 0451 | |
| Փոստային դասիչ | 56131–56491 | |
| ||
Արդաբիլ (պարս.՝ اردبیل, հայկական աղբյուրներում նաև Արտավետ), քաղաք Իրանի հյուսիս-արևմուտքում, Արդաբիլի օսթանում, վերջինիս վարչական կենտրոնը։ Բնակչությունը՝ 529 374 մարդ (2016)[1][2]։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղակայված է Սաբալան լեռանից դեպի արևելք տարածվող հարթավայրում[3]` Արաքսի աջ վտակ Կարասու գետի ակունքներից մեկի վրա[4]։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1351 մետր բարձրության վրա։ Հեռավորությունը Կասպից ծովից կազմում է մոտ 50 կմ, Ադրբեջանի հանրապետության հետ սահմանից` մոտ 35 կմ։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնակչությունը 2016 թվականի մարդահամարի տվյալներով կազմում էր 529 374 մարդ, որոնք կազմում էին 158 627 տնտեսություն։ Արդաբիլը բնակչությամբ Արդաբիլի օսթանի ամենախոշոր[5] և Իրանական Ադրբեջանի երրորդ ամենախոշոր քաղաքն է Թավրիզից և Ուրմիայից հետո։ Քաղաքի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում բերված է աղյուսակում ստորև[6].
| Տարի | 1956 | 1966 | 1976 | 1986 | 1991 | 1996 | 2006 | 2011 | 2016 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Բնակիչ | 65 742 | 83 596 | 147 865 | 271 973 | 311 022[7] | 340 386[7] | 418 262[8] | 482 632[9] | 529 374[10] |
Բնակիչները հիմնականում իրանական ադրբեջանցիներ են[3]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Համաձայն հին պարսկական աղբյուրների` քաղաքը կառուցվել է Սասանյան Պերոզ I թագավորի (459-484) կողմից և կոչվել Բադան Պերոզ, սակայն քաղաքի նախաիսլամական պատմության մասին ոչինչ հայտնի չէ[6][11]։
Արաբների կողմից Ատրպատականի նվաճման ժամանակ Արդաբիլը եղել է մարզպանի նստավայրը և հանձնվել է արաբներին պայմանավորվածության արդյունքում։ Արաբների տիրապետության ժամանակ Մարաղայի հետ մեկտեղ շարունակել է հանդիսանալ Ատրպատականի կուսակալի նստավայրերից մեկը[6][11]։
1209 թվականին քաղաքը գրավվել է Վրաստանի զորքերի կողմից և ավերվել, ինչի արդյունքում քաղաքի շուրջ 12 000 բնակիչներ սպանվել են[6]։ 1220 թվականին պաշարման երկու անհաջող փորձերից հետո գրավվել և հիմնովին ավերվել է մոնղոլների կողմից[6]։ Քաղաքը համեմատաբար արագ վերականգնվել է, սակայն կորցրել իր երբեմնի նշանակությունը` զիջելով Ատրպատականի հիմնական քաղաքի դերը Թավրիզին[6]։
1252 թվականին Արդաբիլում է ծնվել շեյխ Սեֆի ադ-Դինը, որի գործունեության արդյունքում քաղաքը դարձել է Սաֆավիե աղանդի կենտրոնը։ Նրանից սերող Իսմայիլը Գիլանից վերադարձավ քաղաք և այդտեղից սկսեց վճռական պայքարն ընդդեմ ակ-Կոյունլուների` հաղթելով նրանց, թագադրվելով որպես Իրանի շահ 1501 թվականին Թավրիզում և հիմնադրելով Սեֆյան արքայատոհմը[11]։
Սեֆյանների օրոք քաղաքը դարձավ սրբավայր։ Շահ Աբբասը հատկապես հարստացրեց Սեֆի ադ-Դինի դամբարանի համալիրը` մասնավորապես նվիրելով չինական ճենապակու հարուստ հավաքածու։ XVIII դարի սկզբում Սեֆյանների անկման դարաշրջանում Օսմանյան կայսրությունը կարճ ժամանակով գրավեց քաղաքը, սակայն Նադիր շահն այն հետ գրավեց` թագադրվելով ոչ հեռու գտնվող Մուղանի տափաստաններում[11]։
Ղաջարների օրոք XIX դարի սկբում քաղաքը թագաժառանգ և Ադրբեջանի կառավարիչ Աբբաս Միրզայի հիմնական նստավայրն էր։ Այն ամրացվել է ֆրանսիական գեներալ Գարդանի կողմից, սակայն 1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ քաղաքը ժամանակավորապես գրավվել է ռուսների կողմից։ Այդ ժամանակ Սեֆի ադ-Դինի սրբարանի հարուստ գրադարանը ռուս գեներալ Իվան Պասկևիչի կողմից տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ և այլևս չի վերադարձվել[6]։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խճուղային ճանապարհների հանգույց։ Ունի գորգագործական, կաշվի և տեքստիլ արդյունաբերության ձեռնարկություններ։ Հայտնաբերված են հանքային աղբյուրներ։
Տեսարժան վայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեսարժան վայրերից են
- Շեյխ Սեֆի ադ-Դին սրբարանի համալիրը, որի տարբեր մասերը կառուցվել են XIV-XVIII դարերում[6]։ Այստեղ են գտնվում շեյխի և Սեֆյան առաջին շահ Իսմայիլ I-ի դամբարանները։ Համալիրը 2010 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվել է որպես համաշխարհային մշակույթի ժառանգության օբյեկտ[12]։
- Ենթադրաբար դեռ սելջուկների կառավարման օրոք (XI-XII դարերում) կառուցված Մայր մզկիթի ավերակները[6]
- Միրզա Ալի Աքբարի մզկիթը և մեդրեսեն
- Սեֆյանների ժամանակներում կառուցված Արդաբիլի բազարը (շուկան)
- Քաղաքից մոտ 2 կմ հյուսիս գտնվող շեյխ Ջեբրաիլի դամբարանը
Ընդհանուր առմամբ Արդաբիլը հայտնի է իր XVI—XVII դարերի պաշտամունքային հուշարձաններով, որոնց կոմպոզիցիոն արտահայտչականությունը, հախճասալե զարդարումները վկայում են Իրանի ճարտարապետական լավագույն ավանդների մասին։
Հայերն Արդաբիլում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արդաբիլում հայերը բնակություն են հաստատել սկսած IV դարից։ XX դարի սկզբին այստեղ կար շուրջ 20 տուն հայ, որոնք ունեին դպրոց ու եկեղեցի` կառուցված 1875 թվականին, որը պահպանվում է առ այսօր։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 https://www.citypopulation.de/Iran-MajorCities.html
- ↑ 2,0 2,1 جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری (перс.)
- ↑ 3,0 3,1 «Ardabīl on Britannica online (անգլ.)». Վերցված է 2023 թ. նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 409
- ↑ «IRAN: Ardabil» (անգլերեն). City Populations.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 «ARDABĪL» (անգլերեն). Encyclopædia Iranica.
- ↑ 7,0 7,1 «Islamic Republic of Iran» (անգլերեն).
- ↑ «Իրանի Իսլամական Հանրապետության մարդահամար, 1385 (2006)» (պարսկերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (Excel) 2011 թ. սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2022 թ. սեպտեմբերի 25-ին.
- ↑ «Իրանի Իսլամական Հանրապետության մարդահամար, 1390 (2011)» (Excel) (պարսկերեն). Վերցված է 2022 թ. դեկտեմբերի 19-ին.
- ↑ «Իրանի Իսլամական Հանրապետության մարդահամար, 1395 (2016)» (պարսկերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (Excel) 2019 թ. մարտի 22-ին. Վերցված է 2022 թ. դեկտեմբերի 19-ին.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 R. N. Frie (1978). «ARDABlL». The Encyclopaedia of Islam, Volume I (A-B) (Իսլամի հանրագիտարան, 1-ին հատոր). Leiden: E.J. Brill. էջեր 625–626. ISBN 90-04-08114-3.
- ↑ «Historic City of Yazd». World Heritage (անգլերեն). ՅՈՒՆԵՍԿՕ.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արդաբիլ» հոդվածին։ |
| ||||||||||
