Աստղիկ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Աստղիկ (այլ կիրառումներ)
Աստղիկ
Տեսակջրի աստվածություն
ԴիցաբանությունՀայկական դիցաբանություն[1]
Սեռիգական[1]
Անվանված էաստղ
ՎայրՄեծ Հայք Մեծ Հայք
ՀայրԱրամազդ
Քույր/ԵղբայրԱնահիտ և Նանե
ԱմուսինՎահագն
Ատրիբուտներաղավնի

Աստղիկ, ջրի, սիրո և գեղեցկության աստվածուհին հին հայկական դիցարանում։

Ավանդության համաձայն, Աստղիկ դիցուհին ամեն գիշեր լողանում էր Մշո դաշտով հոսող Արածանի գետում։ Սիրահարված երիտասարդները հավաքվում էին մոտակա բարձունքին, որպեսզի տեսնեին աստվածուհուն։ Սակայն Աստղիկն աննկատ մնալու համար դաշտը պատում էր մշուշով, որի պատճառով էլ երկիրը կոչվել է Մուշ, դաշտը՝ Մշո դաշտ։ Աստղիկը, ըստ ավանդության, Նոյի դուստրն է, Վահագն աստծու սիրեցյալը։ Նրան անվանել են նաև Ոսկեծղի, Ոսկեբազուկ, Վարդամատն։ Աստղիկի գլխավոր մեհյանը Տարոն գավառի Աշտիշատ ավանում էր։ Այն կոչվել է նաև «Վահագնի սենյակ», որտեղ Աստղիկը հանդիպել է Վահագնին։ Հին Հայաստանում Աստղիկի և Վահագնի սերը սուրբ է համարվել. մարդիկ կարծել են, թե նրանց հանդիպումից է, որ անձրև է տեղում երկրի վրա, բերք ու բարիք ստեղծվում։ Ավանդության համաձայն՝ Աստղիկը բնակվել է Տարոնի Ասղաբերդում, որի տանիքում բույն դրած ծիծեռնակները՝ որպես սուրհանդակներ, լուր էին տանում աստվածուհու սիրեցյալ Վահագն աստծուն[2]։

Աստղիկին նվիրված տաճարներ կային նաև Վանա լճի մերձակա Արտամետ գյուղում, Անձևյաց գավառում և այլուր։ Երևանի օպերայի և բալետի շենքի տեղում նույնպես եղել է Աստղիկին նվիրված տաճար։ Տոնակատարության ժամանակ Աստղիկին նվիրաբերել են վարդեր (այստեղից էլ՝ նրա Վարդամատն մականունը), աղավնիներ թռցրել, ջուր ցողել իրար վրա, ուրախացել։

Աստղիկը համապատասխանում է հունական Ափրոդիտե, հռոմեական Վեներա աստվածուհիներին։ Աստղիկի տոնը նշել են հուլիսի կեսին՝ համաժողովրդական մեծ հանդիսություններով և արարողություններով։ Այդ տոնը կոչվել է Վարդավառ և ցայսօր պահպանվում է։ Վարդավառը Հայ եկեղեցու տաղավար տոներից է և նշվում է որպես Հիսուս Քրիստոսի պայծառակերպության տոն։

Ըստ արիական ավանդույթների՝ ստորգետնյա աստվածն արարչական ընտանիքից գողանում է Աստղիկին, որի հետևանքով արիների միջից վերանում են Սերն ու Գեղեցկությունը, նրանց հոգիներում բուն է դնում ատելությունը և նրանք դառնում են տգեղ ու դժնակ։ Բայց Վահագնը, հաղթելով Վիշապին, ազատում է Աստղիկին և, շրջելով Արարատով, արիներին օծում է վարդաջրով, վարդավառ է սարքում և նրանց վերստին օժտում աստղիկյան սիրառատությամբ։ Վարդավառը Հայոց աշխարհում անցնում է մեծ շուքով։ Դա հայերի ամենասիրված տոներից է։ Այդ օրը մեծ թե փոքր խանդավառությամբ իրար օծում են ջրով, միմյանց Սեր ու Գեղեցկության են տալիս, երգում, պարում, նորոգում աստվածային խորհուրդը, փառաբանում Աստղիկին, իրար նվիրում նորոգ սիրո խորհրդանիշ ծաղիկը՝ Վարդը։ Ըստ ավանդազրույցի՝ ծովի ճերմակաթույր փրփուրներից էր ծնվել Աստղիկը և որտեղից քայլում էր՝ ոտքերից կաթկթացող արյունից վարդեր էին բուսնում։ Երբ դիցուհին վարդի թերթիկներ էր թափում Հայոց աշխարհին, դրանք աննկատելիորեն քսվում էին հայ աղջիկներին և նրանց օժտում աստվածային գեղեցկությամբ։

Մեկ այլ ավանդության համաձայն, երբ Աստղիկը Արածանիի ջրերում գիշերային լոգանք էր ընդունում, հայ կտրիճները նրա գեղեցկությամբ հիանալու համար բլուրներին կրակներ են վառում, որպեսզի լոգանքի վայրը լուսավորվի։ Սակայն աստվածուհին շրջապատում մշուշ է գոյացնում և քողարկում իր մերկությունը։ Դրանից հետո այդ գավառը կոչվում է Մշուշ, իսկ հետագայում՝ Մուշ։

Աստղիկ աստվածուհու անունն է կրում Հայկյան տոմարի յուրաքանչյուր ամսվա յոթերորդ օրը։

Ակադեմիկոս Մ. Աբեղյան Աստղիկին համարում է նաև ջրի աստվածուհի և գտնում է, որ Գեղամա լեռներում հայտնաբերված «վիշապներ» կոչված ձկնակերպ կոթողներն Աստղիկ դիցուհու արձաններն են։

Աստղիկ դիցուհին ըստ Մ. Խորենացու «Պատմություն Հայոց» աշխատության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ. Խորենացու «Պատմություն Հայոց» աշխատությունում. Բելոսյան Սիբիլլայից գրառված ավանդազրույցի համաձայն՝ Աստղիկը (Աստարտե) եղել է Նոյ (Քսիսութրիոս) նահապետի դուստրը, որը հարթել է իր ավագ եղբոր՝ Սեմի (Զրվան) և կրտսեր եղբայրներ՝ Քամի (Տիտան) ու Հաբեթի (Հապետոսթեն) միջև ծագած գշտությունները։ Քամը և Հաբեթը համաձայնվում են, որ Սեմը որպես ավագ եղբայր իշխի իրենց վրա, բայց ուխտով և երդումով դաշինք են հաստատում, որ Սեմից ծնվելիք բոլոր արուներին սպանեն, որպեսզի նրանք սերնդից սերունդ չիշխեն իրենց վրա։ Այս նպատակով վերահսկող են նշանակում նրա կանանց ծնունդների վրա և երբ երկուսին սպանում են, Աստղիկը Սեմի կանանց հետ միասին դիմում է Նոյին, որպեսզի ազդի իր որդիների վրա՝ Սեմի մյուս ծնվելիք տղաներին կենդանի պահելու համար[3]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. ԽուդավերդյանՀայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
  2. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 12-ին.
  3. Մովսես Խորենացի «Պատմություն Հայոց» Եր.-1981թ, 29 էջ.