Աստղաբաշխություն

Աստղաբաշխություն, աստղագիտության բաժին, զբաղվում է աստղային համակարգերի, հատկապես մեր Գալակտիկայի կառուցվածքի և զարգացման հարցերով։ Այս ասպարեզում պատմականորեն առաջին և կարևորագույն հետազոտությունները (XVIII դարի երկրորդ կես) նվիրված էին աստղային վիճակագրությանը (Ու. Հերշել, Ջ. Հերշել և այլք)։ Պարզվեց, որ Ծիր Կաթինի գոտուն մոտենալիս տեսանելի աստղերի թիվը խիստ աճում է։ Դա հիմք տվեց եզրակացնելու, որ գոյություն ունի սահմանափակ աստղային համակարգ՝ Գալակտիկա, որի կազմի մեջ մտնում է նաև Արեգակը։ Միաժամանակ աստղային հաշվումները ցույց տվեցին, որ Արեգակից հեռանալիս աստղերի թիվը զգալիորեն նվազում է։ Այդ երևույթը հետագայում մեկնաբանվեց որպես լույսի միջաստղային կլանման հետևանք։ Մեզ համեմատաբար ավելի մոտ գտնվող աստղերի հեռավորությունների և լուսատվությունների որոշումը հնարավորություն տվեց բնութագրելու տարբեր լուսատվություն ունեցող աստղերի հարաբերական քանակը (Լուսատվության ֆունկցիա), ինչպես նաև ընդհանուր աստղային խտությունը։ Ստացվեց, որ Արեգակի շրջակայքում 1 Պս³–ում կա 0, 12 աստղ։ Կապ հաստատվեց նաև աստղերի լուսատվության ֆունկցիայի, ընդհանուր խտության և տվյալ աստղային մեծությունից ավելի պայծառ աստղերի թվի միջև (Հ. Զելիգեր, Կ. Շվարցշիլդ)։

Աստղային կինեմատիկա

Աստղաբաշխության մյուս բաժինը աստղային կինեմատիկան է։ Սեփական շարժումների (տեսանելի տեղափոխություն երկնոլորտի վրա) վիճակագրական ուսումնասիրությամբ հայտնաբերվեց, որ աստղերի շարժումները գերադասելի են թվում որոշ ուղղությամբ։ Այդ երևույթը սկզբում մեկնաբանվեց որպես աստղային երկու հոսքերի գոյություն, իսկ հետագայում՝ աստղերի արագությունների էլիպսոիդալ բաշխման հետևանք։ Ինչպես պարզվեց, այն պայմանավորված է Գալակտիկայի պտույտով՝ իր սիմետրիայի առանցքի շուրջը։ Այդ պտույտը 1927 թ.-ին բացահայտեց Յ. Օորտը՝ ուսումնասիրելով աստղերի տեսագծային արագությունները։ Գալակտիկայի կենտրոնից հեռանալիս պտտման անկյունային արագությունը փոքրանում է (Արեգակի հեռավորության վրա պտտման գծային արագությունը մոտ 230 Կմ/վ է)։ Արեգակի շրջակա աստղերը, կախված Գալակտիկայի կենտրոնի նկատմամբ ունեցած ուղղությունից, կարող են Արեգակին մոտենալ կամ հեռանալ։

Արեգակի շրջակայքում գտնվող աստղերի տեսագծային արագությունների միջև եղած այդ տարբերությունների շնորհիվ էր, որ հայտնագործվեց Գալակտիկայի պտույտը։ Հետագայում այն հաստատվեց և մանրամասնորեն ուսումնասիրվեց ռադիոաստղագիտական մեթոդներով՝ Գալակտիկայում ջրածնի ամպերի տեսագծային արագությունների հիման վրա։ 1950 թ.-ին հաստատվեց, որ Գալակտիկայում, բացի մինչ այդ հայտնի աստղակույտերից, գոյություն ունեն համակարգեր, որոնց տարիքը (5×10⁵ - 10⁸ տարի) շատ ավելի փոքր է Գալակտիկայի տարիքից։ Այդ համակարգերը կոչվեցին աստղասփյուռներ։ Ամբողջությամբ վերցրած Գալակտիկան ներկայացնում է առանձին ենթահամակարգերի վերադրում։ Այդ ենթահամակարգերն իրարից տարբերվում են իրենց տարիքով և տարածական բաշխվածությամբ, այսինքն՝ Գալակտիկայի սիմետրիայի հարթության և կենտրոնի նկատմամբ ունեցած խտացման աստիճանով։ Ամենաերիտասարդ կազմավորումներն ավելի ուժեղ են խտացված սիմետրիայի հարթության նկատմամբ, իսկ առավել ծերերը կենտրոնի նկատմամբ ունեն սիմետրիկ բաշխում։ Ենթահամակարգերը տարբերվում են նաև արագությունների դիսպերսիայով, որն ավելի փոքր է երիտասարդ կազմավորումների դեպքում։

Աստղային դինամիկա

Աստղաբաշխության երրորդ բաժինը աստղային դինամիկան է։ Զբաղվում է երկնային մարմինների փոխադարձ ազդեցությունների և շարժումների ընդհանուր հատկությունների ուսումնասիրությամբ։ ժամանակակից աստղային դինամիկայի ձևավորումը կապված է Վ. Համբարձումյանի անվան հետ։ Ըստ Վ. Համբարձումյանի, աստղային համակարգի ներսում յուրաքանչյուր մարմին ենթակա է երկու տեսակի ուժերի ազդեցության՝ համակարգի բոյոր մարմինների համատեղ ձգողական ուժի (կանոնավոր աժ) և մարմինների մոտիկ անցումների հետեանքով առաջ եկող խանգարումների ուժի (անկանոն ուժ)։ Այն ժամանակամիջոցը, որի ընթացքում անկանոն ուժերի ազդեցությունը կուտակվելով հավասարվում է կանոնավոր ուժերի ազդեցությանը (ռելաքսացիայի ժամանակ), շատ մեծ է՝ շուրջ 10¹⁶ տարի։ Այդ պատճառով Գալակտիկայում շատ դեպքերում կարելի է արհամարհել անկանոն ուժերի ազդեցությանը։ Սակայն այնպիսի համակարգերում, ինչպիսին բազմակի աստղերն ու աստղակույտերն են, անկանոն ուժերը էական դեր են խաղում։ Աստղակույտերի ներսում, աստղերի շարժումների հետևանքով, տեղի են ունենում փոխադարձ մերձեցումներ։ Այդ մերձեցումների ժամանակ կատարվում է աստղերի էներգիաների փոխանակություն, որի շնորհիվ աստղակույտի որոշ աստղեր ձեռք են բերում խմբից հեռանալու համար անհրաժեշտ արագություն։ Այդ պրոցեսը հանգեցնում է աստղակույտի աստիճանական քայքայմանը (բաց աստղակույտերինը՝ 10⁹ - 10¹⁰ տարում, իսկ գնդաձև աստղակույտերինը՝ 10¹² - 10¹³ տարում)։ Աստղակույտի քայքայման համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցը նրա կյանքի տևողության գնահատականն է։ Այդ գնահատականները աստղակույտերի վերաբերյալ դիտողական տվյալների հետ միասին հիմք ծառայեցին Վ. Համբսւրձումյանի համար՝ հիմնավորելու այն տեսակետը, որ Գալակտիկայի կյանքի ժամանակակից վիճակի տևողությունը չի անցնում 10¹⁰ տարուց («ժամանակի կարճ սանդղակ»), որը շուրջ հազար անգամ պակաս է մինչ այդ ընդունված գնահատականից («ժամանակի երկար սանդղակ»)։ Անկանոն ուժերի ազդեցությունը հաշվի առնող նոր մեթոդների կիրառությունը թույլ տվեց եզրակացնել, որ բազմակի աստղերի բաղադրիչներն ունեցել են համատեղ ծագում, իսկ աստղասփյուռները երիտասարդ աստղերի լայնացող և արագ քայքայվող համակարգեր են. նրանց հասակը 10⁷ տարվա կարգի է։ Անկանոն ուժերի ազդեցության տակ յուրաքանչյուր աստղային համակարգ աստիճանաբար Կմոտենա ամենահավանական կամ վիճակագրական հավասարակշռության վիճակի։ Մեր Գալակտիկան չի հասել հավասարակշռության վիճակի՝ դրա համար անհրաժեշտ ժամանակամիջոցը (10¹⁵ տարի) շատ մեծ է նրա տարիքից։

Տես նաև

• Աստղային համակարգերի վիճակագրական մեխանիկա
• Աստղագիտություն
• Աստղաֆիզիկա
• Կրկնակի աստղեր
• Էֆեմերիդներ
• Աստղային քարտեզագրում
• Աստղերի կատալոգ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 576)։