Ասկերանի շրջան

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս Ասկերան (այլ կիրառումներ) և Ասկերանի շրջան (այլ կիրառումներ):

Չշփոթել Ասկերանի շրջան (ԼՂԻՄ) հոդվածի հետ։

Ասկերանի շրջան
Երկիր	Արցախի Հանրապետություն
Կարգավիճակ	Արցախի Հանրապետության շրջան
Մտնում է	Արցախ
Ներառում է	42 համայնք
Վարչկենտրոն	Ասկերան
Բնակչություն (2005)	16979 (4 տեղ)
Խտություն	13.90
Տարածք	1222
Ժամային գոտի	UTC+4
gov.nkr.am/hy/regions/details/50/
Ասկերանի շրջան Վիքիպահեստում

Արցախի Հանրապետության քարտեզը, որտեղ մուգ շագանակագույնով պատկերված են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները, իսկ մարմնագույնով՝ Արցախի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքները 2021 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ

Ասկերանի շրջան, Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային ամենաբարձր միավոր, որն ընդգրկում է երկրի արևելյան մասը։ Շրջանի վարչական կենտրոնը Ասկերան քաղաքն է։

Աշխարհագրություն

Շրջանի մակերեսը կազմում է 1.222 կմ²։ Ընդգրկում է Կարկառ գետի ավազանը։ Շրջանի մակերևույթը լեռնային է՝ խիստ կտրտված գետահովիտներով և անդնդախոր կիրճերով։ Հիմնականում անտառապատ է, ցածրադիր վայրերում՝ թփուտածածկ։ Արևմտյան կողմում Արցախյան լեռնաշղթան է, որի առանձին զագաթների բարձրությունը 2500-2750 մ է։ Միջին բարձրությունը՝ 800 մ։ Շրջանի ընդերքը հարուստ է կրաքարի, պղնձի, մարմարի, պեմզայի, կոպալի, մերգելի, կավի պաշարներով։ Տարածքով են հոսում Կարկառ, Մեղրագետ, Բադարա, Քոլատակ գետերը։

Կլիմա

Կլիման չոր մերձարևադարձային է։ Հունվարին օդի միջին ջերմաստիճանը 0.5 °C է. հուլիսինը՝ 22,6 °C։ Տեղումների միջին տարեկան քանակը 560 մմ է։

Պատմություն

Վերակազմվել է 1991-ին։ Ասկերանի շրջանի այժմյան տարածքը մինչև 1930-ական թվականները պահպանել է Խաչեն անվանումը, որից հետո կոչվել է Ստեփանակերտի շրջան. 1978-ից՝ Ասկերանի շրջան։ Ա. շ-ի տարածքի մի մասը՝ Կարկառի աջափնյա հատվածը, մտնամ էր Արցախի Վարանդա, ձախափնյակը՝ Խաչեն գավառների մեջ։ 1887-1917-ին շրջանը մտել է Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշիի գավառի կազմի մեջ։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո վերացվել են նախկին րաժանումներր։ Ա.շ.-ի այժմյան տարածqի և Շուշիի շրջանի սահմաններում ձևավորվել է Խաչենի շրջանը՝ բաղկացած 5 համայնքներից (Դաշբուլաղ, Մալիբեկլու, Ասկերան, Կարմիրգյուղ և Բերդաձոր). որոնք ընդգրկել են 65 գյուղ և 2 քաղաք՝ Շուշի, Ստեփանակերտ)։ 1925-ին Խաչենի շրջանից առանձնացվել են Շուշին և Բերդաձորի գյուղերը. որոնց հիմքի վրա ստեղծվել է Շուշիի շրջանը։

Արցախյան ազատամարտի ժամանակ 1988-1994 թթ

1987 թ-ի դեկտեմբերին Ասկերան քաղաքում ստեղծվել է ստորագրահավաք կազմակերպող խումբ (ղեկավարներ՝ Ս. Առուշանյան, Ջ. Մարտիրոսյան), որը 1988 թ-ի փետրվարին Շարժման 40 ակտիվիստների մասնակցությամբ գումարել է ժողով, որում հաստատվել է գործունեության ծրագիրը, որոշման նախագիծը, և այն տարածվել է տարբեր շրջաններում։ Ասկերանում փակցվել է Շարժման առաջին ցուցապաստառը՝ «Կեցցե Լեռնային Ղարաբաղի և Հայկական ԽՍՀ վերամիավորումը» (ռուսերեն)։ Ադրբեջանի Կոմկուսի կենտկոմը ԼԴ մարզկոմից պահանջել է շրջկոմների բյուրոների համատեղ նիստում դատապարտել Շարժման մասնակիցներին, ինչը սակայն կանխվել է 1988-ի փետրվարի 13-ի աննախադեպ հանրահավաքով։ 1988-ի փետրվարի 20-ին նախաձեռնող խումբը հրավիրել է Ասկերանի շրջխորհրդի նստաշրջան, որն ընդունել է մարզային արտահերթ նստաշրջան գումարելու մասին որոշում։ Փետրվարի 21-ին ԽՄԿԿ կենտկոմը դատապարտել է Շարժումը։ ԼՂԻՄ մարզկոմը հավանություն է տվել այդ որոշմանը և հանձնարարել, որ Ասկերանի շրջկոմի բյուրոն նույնպես հավանություն տա։ Նիստը կայացել է փետրվարի 21-ին և չի ավարտվել, ադրբեջանցի ազգայնամոլները (8 հզ-ից ավելի) Աղդամի կողմից հարձակվել են Ասկերանի վրա։ Այնուհանդերձ որոշումն ուղարկվել է մարզկոմ, ձևակերպվել փետրվարի 26-ի ամսաթվով։ Համատեղ ուժերով հարձակմանը հակահարված է տրվել, որից հետո նախաձեռնող խումբը ձեռնամուխ է եղել կամավորական ջոկատների ստեղծմանը։ Առաջին ջոկատներն ստեղծվել են Ասկերանում (հրամանատար՝ Վ. Բալասանյան), Բադարայում (Ս. Ավանեսյան, Կ. Արզումանյան), Խնձրիստանում (Ա. Բեգլարյան, Ն. Ղուլյան), Շոշում (Ա. Հայփյան), Ակնաղբյուրում (Ա. Ղարամյան), Խանաբադում (Ա. Մելքումյան), Աառնադբյուրում (Մ. Միրզոյան), Լուսաձորում (Տ. Խաչատրյան), Նորագյուղում (է. Ասլանյան), Այգեստանում (Ս. Հակոբյան), Դաշուշենում (Մ. Վարդանյան), Խանածախում (Ա. Ավագյան), Սարուշենում (Կ. Ավետիսյան), Քռասնիում (Վ. Բաղրյան), Խանցքում (Վ.Գաբփելյան), Սարդարաշենում (Կ. Շահբագյան), Հարավում (Կ. Մելքումյան), Դահրավում (է. Խաչատրյան), Փրջամալում (Ֆ. Բեգլարյան), Կարմիրգյուղում (Ա. Ատեփանյան), Ավետարանոցում (Հ. Ստեփանյան), Աստղաշենում (Վ. Ղազարյան)։ Ջոկատների գործունեությունը համակարգել է Վ. Բալասանյանը։

Ասկերանի պաշտպանական շրջան

3-րդ պաշտպանական շրջան, կազմավորվել է ԼՂՀ ԻՊԿ նախագահի 1992-ի օգոստոսի 14-ի հրամանով՝ ԼՂՀ Ասկերանի շրջանում գործող ԻՊՈԻ ստորաբաժանումների հիմքի վրա (հրամանատար՝ Վ. Բալասանյան)։ 1992-ի սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ ՊՇ-ում գործել են 4 հրաձգային գումարտակներ. 1-ին հրաձգային զումարտակը (հրամանատար՝ Վ. Սաֆարան) կազմավորվել է Դահրազ, Սառնաղբյուր, Դաշուշեն, Քռասնի, Կարմիրզյուղ, Հարավ, Ազնեք, Շոշ և Մխիթարաշեն գյուղերի ջոկատների հիմքի վրա։ Պաշտպանել է Դահրազ-Աղբալաղ հատվածը։ 2- րդ հրաձգային զումարտակը (հրամանատար Ռ. Հակոբջանյան) կազմավորվել է Դահրավ, Փռջամալ, Նախիջևանիկ, Արանգամին, Քյաթուկ, Քնածախ և Հասանաբադ գյուղերի ջոկատների հիմքի վրա։ Պաշտպանել է Ադբուլաղ-Նախիջևանիկ հատվածը։ 3- րդ հրաձգային զումարտակը (հրամանատար՝ Ա. Հարաթյունյան) կազմավորվել է Ասկերան քաղաքի, Նորագյուղ հ Խանաբադ զյուղերի ջոկատների հիմքի վրա։ Պաշտպանել է Նախիջևանիկ-Խրամորթ հատվածը։ 4- րդ հրաձգային զումարտակը (հրամանատաւ՝ Կ. Ապումանյան) կազմավորվել է Խնձրիստան, Խանցք, Հիլիս, Բադարա, Աստղաշեն, Խաչեն, Ռև, Ղշլաղ և Խրամորթ գյուղերի ջոկատների հիմքի վրա։ Պաշտպանել է Քարագլխի հատվածը։ 1992-ի վերջին ՊՇ-ի կազմի մեջ է մտել նաև 35-րդ առանձին գումարտակը՝ Ասկերանի պաշտպանական շրջանի տանկային գումարտակի ազատամարտիկները (հրամանատար՝ Ա.Ղարամյան), որը մինչ այդ կռվել էր Լաչինի ուղղությամբ։ Կազմավորվել է Ակնաղբյուր, Ավետարանոց, Սարինշեն, Խաչմաչ, Սղնախ, Մադաթաշեն, Ջրաղացներ և Մոշխմհատ գյուղերի ջոկատների հիմրի վրա։ ՊՇ-ի ստորաբաժանումները մասնակցել են Ասկերանի, Շուշիի (Քարինտակ, Շուշի), Մարտակերտի, Քելբաջարի, Աղդամի (Շելլի, Կասիմ, Ղարադաղլու, Աղդամ ) շրջանների ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտերին, ոչնչացրել Ջանհասանի, Քյոսալարի, Մալիբեկլուի, Ղուշչուլարի և այլ կրակակետեր։ ՊՇ-ից զոհվել է 300 ազատամարտիկ։

Պատմամշակութային հուշարձաններ

Տարածքում կա շուրջ 1000 պատմաճարտարապետական հուշարձան։ Հայտնի են Մայրաբերդը, Ավետարանոց գյուղի՝ Վարանդայի մելիքության Բերդավանի բազմաթիվ հուշարձաններ, Խաչմաչ գյուղի Շոշկա վանքը, Մոշխմհատի Ղևոնդյանց անապատը, Սարաշենի Փիրումաշեն եկեղեցին, Ասկերանի, Դահրավի, Բադարայի, Քարագլխի բերդ-ամրոցները, Բովուրխանի հուշարձանը, Բադարայի վանական համալիրները (Ծեր նահատակ, Օխտը եղցի, Օծկա վանք և այլն), Խոջալու-Նորագյուղ-Բսղուջա հատվածի 3.5-4 հզ. տարվա վաղեմության դամբարաններ, ինչպես նաև Կաչաղակաբերդ ամրոցը։

Վարչատարածքային բաժանում և բնակավայրեր

Ասկերանի շրջանը կազմված է քաղաքային և գյուղական համայնքներից։ Ներկայում շրջանի մի շարք բնակավայրերը գտնվում են Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո, որոնք Ադրբեջանին են հանձնվել 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի կողմից ստորագրված եռակողմ համաձայնագրով։

Ասկերանի շրջանն ունի 42 համայնք, որոնք իրենց մեջ ներառում են 47 բնակավայրեր։

Տնտեսություն

Տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսությունն է. առաջատար ճյուղերն են խաղողագործությունը, պտղաբուծությունը, հացահատիկի մշակությունը և անասնապահությունը։ Հողահանդակները կազմում են 93,6 հզ. հա, որից վարելահողերը՝ 13,5 հզ., այգիները՝ 0,41 հզ. (այդ թվում՝ խաղողի՝ 102 հա, թթենու՝ 167 հա), արոտավայրերը՝ 16,6 հզ. հա, խոտհարքները՝ 1,8 հզ., անտառները՝ 40,6 հզ.։ Շրջանի գրեթե բոլոր գյուղերում գործում են միջնակարգ, 8-ամյա հանրակրթական դպրոցներ, մշակույթի տներ (նաև ակումբներ, գրադարաններ), բուժկետեր։ Ասկերանում է շրջանային կենտրոնական հիվանդանոցը։ Ունի հացի, գյուղմթերքների վերամշակման ձեռնարկություններ։

Տես նաև

• Արցախի վարչական բաժանում