Աշխարհագրական թաղանթ

Աշխարհագրական թաղանթ

Աշխարհագրական թաղանթի պրոյեկցիան

Աշխարհագրական թաղանթ տերմինը գիտության մեջ մտցրել է ակադեմիկոս Ա. Ա. Գրիգորևը 1932 թվականին։ Աշխարհագրական թաղանթն ընդգրկում է մթնոլորտի ներքին շերտը մինչև օզոնային էկրան, ջրոլորտն ամբողջությամբ և քարոլորտի վերին շերտը, մինչև ուր մարդը ծավալում է իր աշխատանքային գործունեությունը։ Այս սահմաններում աշխարհագրական թաղանթը համընկնում է կենսոլորտին։ Սակայն աշխարհագրական թաղանթն ավելի լայն հասկացությություն է այն իմաստով, որ պարունակում է ոչ միայն կենսոլորտը, այլ նույն ծավալում պարունակվող անօրգանական հատվածը։

Աշխարհագետի ուսումնասիրման անմիջական օբյեկտը աշխարհագրական թաղանթն է։ Նրա կարևոր կառուցվածքային բաղադրիչներից են մայրցամաքները, օվկիանոսները, օդային օվկիանոսը՝ մթնոլորտի ստորին ոլորտը։ Ավելի խորը մասնատման դեպքում առանձնացվում են աշխարհագրական գոտիներ, զոնաներ, նրանց ենթակա այլ հորինվածքային միավորներ, մինչև լանդշաֆտ և լանդշաֆտի ձևաբանական մասեր։

Աշխարհագրական թաղանթում նրա ոլորտները միմյանց մեջ են թափանցում՝ ջրոլորտը խոր կերպով մտել է քարոլորտի խորքը, մասնակցում են այնտեղ տեղի ունեցող երևույթներին (լուծում, կարստային երևույթներ, ցեխասահք, սողանքներ)։ Օդային ոլորտը ներթափանցելով քարոլորտ մասնակցում է օքսիդացման պրոցեսներին։

Աշխարհագրական թաղանթը նյութական է, այնտեղ հանդիպում է Մենդելեևի աղյուսակում տեղ գտած բոլոր քիմիական տարրերը։ Այդ տարրերը աշխարհագրական թաղանթի տարբեր ոլորտներում անհավասար է բաշխված։

Աշխարհագրական թաղանթում նյութերի համաշխարհային շրջապտույտի ընթացքում խորքային ապարները բարձրանալով երկրի մակերևույթ հողմնահարվում են, որն ուղեկցվում է թթվածնի, մասամբ նաև ածխածնի, ջրածնի կլանմամբ, առաջանում են նոր միներալներ։ Կենդանի օրգանիզմները միջավայրից վերցնում են 3–4 քիմիական տարր և նրանցից ստեղծում շատ բարդ օրգանական նյութեր։ Սակայն սխալ կլինի կարծել, թե կենդանի օրգանիզմները միայն նշված չորս քիմիական տարրերով կարող են գոյությունը պահպանել։

Աշխարհագրական թաղանթի բոլոր բաղադրիչները միևնույն արժեքն ու նշանակությունը չունեն։ Պարզվում է կան վայրեր, որտեղ հող չկա, ինչպես օրինակ Անտարկտիդայում կամ քարքարոտ անապատներում, նշանակում է առանց հողի էլ կարող է լանդշաֆտ ձևավորվել, տվյալ դեպքում հողը երկրորդական բաղադրիչ է։ Կան բաղադրիչներ, որոնք առաջնային են, մյուսները՝ երկրորդային։ Կան այնպիսի բաղադրիչներ, որոնք մի դեպքում երկրորդական են, այլ դեպքում՝ առաջնային։ Վերը նշված օրինակում հողը երկրորդական էր, սակայն տափաստանային զոնայի ձևավորման մեջ վճռական գործոնի դեր է կատարում։ Աշխարհագրական թաղանթի ամենակարևոր հատկանիշը ամբողջականությունն է, նրա բոլոր բաղադրիչների միասնականությունը։ Տարբեր ագրեգատային վիճակում գտնվող նյութը տարբեր որակական հատկանիշներ ունի։ Անտարկտիդայում ավելի քան 20 միլիոն կմ³ սառցային զանգվածը բոլորովին տարբեր է օվկիանոսային ջրի հատկանիշներից, վերջինս էլ տարբեր է օդում պարունակվող ջրի գոլորշիների հատկանիշներից։

Աշխարհագրական թաղանթը միասնական է, նրա բոլոր բաղադրիչները սերտորեն կապված են միմյանց և պայմանավորում են իրար։ Այստեղ անընդհատ տեղի է ունենում նյութի շարժում ու շրջապտույտ։ Աշխարհագրական թաղանթում արեգակնային էներգիայի մի մասն է մասնակցում երկրային պրոցեսներին, նրա մի մասը կլանվում է մթնոլորտի վերին շերտի կողմից։

Նյութերի շրջապտույտը աշխարհագրական թաղանթում

Աշխարհագրական թաղանթում բոլոր երևույթներն ու պրոցեսները փոխկապակցված են, անընդհատ տեղի է ունենում նյութի ու էներգիայի շրջապտույտ։ Ամենամեծ շրջապտույտը տիեզերականն է, ամեն տարի տիեզերքից երկիրը ստանում է երկնաքարեր և երկնաքարային փոշի, միևնույն ժամանակ Երկրի մթնոլորտից հեռանում են ջրածանի ու հելիումի ատոմները։

Բացի տիեզերք–Երկիր շրջապտույտից գոյություն ունեն երկրային շրջապտույտներ՝ երկրաբանական (քարոլորտային), մանթիայի մեջ, ցամաքից դեպի օվկիանոս, օվկիանոսից դեպի ցամաք, կենսաբանական շրջապտույտ։ Ավելի փոքր շրջապտույտներ կան ցամաքի տարբեր մասերի միջև, ցամաքի ու մթնոլորտի միջև, օվկիանոսի ու մթնոլորտի միջև և այլն։ Նշված բոլոր շրջապտույտների մեջ ամենամեծը այն շրջապտույտն է, որ տեղի է ունենում ցամաքից դեպի օվկիանոս, օվկիանոսի հատակից դեպի մանթիա, այնտեղից երկրակեղևի տակով դեպի ցամաք և քարոլորտի վերընթաց շարժումով՝ դեպի երկրի մակերևույթ։

Երկրի ներքին վիճակը քննարկելիս առիթ ունենք խոսելու մանթիայի ու քարոլորտի փոխհարաբերությունների, ցամաքային սալերի, պլատֆորմերի, գեոսինկլինալների մասին։ 20–րդ դարում ապացուցված է համարվում այն փաստը, որ քարոլորտի շարժումները, ծալքավորումները, տեկտոնական բարձրացումները, հրաբխականությունը կապվում են մանթիայում տեղի ունեցող շրջանառական պրոցեսների հետ։ Առաջին տեկտոնական շարժումների դրդապատճառ համարում էին Երկրի ներքին ջերմությունը՝ «ստորգետնյա Հուրը»։

1852 թվականին ֆրանսիացի գիտնական Էլի դե Բոմոնդը առաջարկեց կոնստրուկցիոն տեսությունը, որը հենվում էր Երկիր մոլորակի առաջացման Կանտ–Լապլասյան գիտաենթադրության վրա։ Ըստ այս տեսության ծալքավորումները առաջանում են Երկրի կեղևի սեղման հետևանքով։ Այս տեսությունը համընդհանուր ճանաչում ստացավ և իշխում էր մինչև 20–րդ դարի սկիզբը։ Սակայն դարասկզբին Կանտ–Լապլասյան գիտաենթադրության ժխտումը մեծ հարված հասցրեց կոնստրուկցիոն տեսությանը և այժմ նրա դեմ կան լուրջ փաստարկներ։ 20–րդ դարի առաջին քառորդում հրապարակ եկավ Ջոլիի գիտաենթադրությունը այն մասին, որ Երկրի կեղևի տակ ռադիոակտիվ նյութերի տրահման հետևանքով ջերմություն է անջատվում, որը հալեցնում է բազալտային մահիճը։ 1950–ական թվականների վերջին տիեզերական թռիչքների կապակցությամբ առաջացավ մի նոր գիտություն՝ մոլորակագիտությունը (Պլանետոլոգիա), և ծագեց նոր տեկտոնական Ռոտացիոն գիտաենթադրությունը, որը և տեկտոնական շարժումների պատճառը համարում է Երկրի իր առանցքի շուրջը պտտվելը։ Նրանից առաջացած մակընթացության երևույթը։ Մակընթացմության հետևանքով Երկրի պտույտը աստիճանաբար դանդաղում է, ուստի տեղի է ունենում Երկրի ձևի փոփոխություն, սա էլ առաջացնում է երկրակեղևի սեղման ու ձգման երևույթներ։

Այսպիսով, Երկրագնդի վրա սալերի շարժման, գեոսինկլինալային զոնաներում երկրակեղևի սուզման, լեռնաշղթաների բարձրացման և հրաբխային պրոցեսները կապված են մանթիայի նյութի շրջապտույտի հետ, որը արտահայտվում է ռելիեֆի մեծ և միջին ձևերի ստեղծման միջոցով։

Նյութերի համամոլորակային անընդհատ շրջապտույտը աշխարհագրական թաղանթի գոյության ձևն է։

Հողմահարում և տեղատարում

Մայրցամաքի մարմինը կազմող կարծր ապարները մթնոլորտային, կենսոլորտային գործոնների ազդեցության տակ կերպարանափոխվում են։ Այս երևույթն անվանում են հողմահարում։ Խորքային (աբիսալ) պայմաններում առաջացած ապարները հիպերգեն (վերնածին) միջավայրում (երկրի մակերևույթի վրա) անկայուն են։ Այս ապարների բյուրեղային ցանցի ձևավորման ժամանակ շրջապատում եղել են բարձր ճնշում (մի քանի հազար մթնոլորտ) և բարձր ջերմաստիճան։ Վերնածին ոլորտում ճնշումը կտրուկ իջել է մինչև 1 մթնոլորտ (իսկ լեռներում ավելի պակաս), ջերմաստիճանը՝ նույնպես։ Այս պայմաններում մայր ապարը ներքուստ վերակառուցվելու հակում ունի, ձգտում է ստեղծել տվյալ ջերմադինամիկական պայմաններում կայուն բյուրեղային ցանց։ Արտաքին ազդակները՝ Արեգակի ջերմությունը, ջերմաստիճանային տատանումները, ապարի ծակոտիներում ջրի սառչելը, մանր օրգանիզմների մեխանիկական ներգործությունը, ջրի լուծիչ հատկությունը, այն ուժերն են, որոնց միջոցով մայր ապարը կերպարանափոխվում է։ Տեղի է ունենում ապարի մանրացում, քայքայում, այն լուծվում է ջրի մեջ, ու մի շարք քիմիական տարրեր հեռանում են, միջավայրում մանր օրգանիզմների ակտիվ մասնակցությամբ սինթեզվում են երկրորդական միներալներ։ Հողմնահարման պրոցեսը համամոլորակային է, որը կախված է տվյալ ֆիզիկաաշխարհագրական պայմաններում գերակշռում են այս կամ այն գործոններից։ Անապատում օրական ջերմասիճանների մեծ տատանումների հետևանքով գերակշռում է մեխանիկական հողմահարումը։ Տեղատարումը (դենուդացիա) մանրացված նյութի տեղափոխման երևույթն է, որը կատարվում է օդի, ջրի, սառցադաշտերի, կենդանի օրգանիզմների միջոցով, ծանրության ուժի ներգործությամբ։ Տեղատարման պրոցեսի էներգետիկ աղբյուրը Արեգակն է։ Պետք է նշել, որ հողմահարման ու տեղատարման սահմանը բավականին անորոշ է, այս երկուսը միասին են հանդես գալիս։ Օրինակ՝ ջուրը, մտնելով ժայռի ժեղքի մեջ, սառչելով լայնացնում է ճեղքը և բեկորը պոկվում է, տեղաշարժվում։ Հենց այս շարժումը նշանակում է տեղատարում։ Քամին գետնից բարձրացնելով ավազի հատիկները հարվածում է ժայռին, մաշում է, ժամանակի ընթացքում ժայռերը սնկի տեսք են ստանում։ Սրանք այսպես կոչված էոլային (հողմային) երևույթներն են։ Հողմահաված նյութերի օդային տեղաշարժը (միգրացիան) Երկրագնդի վրա շատ տարածված երևույթ է, օդի միջոցով նյութերը տեղափոխվում են հազարավոր կիլոմետրեր։ Քամիների միջոցով հողադաշտը տարվում է (հողմային էրոզիա) և նստելով դաշտերում ու այգիներում առաջացնում են անկառուցվածք (անստրուկտուր) հողի շերտ, որը նույնպես վնաս է հասցնում դաշտավարությանը։ Տեղատաերման պրոցեսում շատ մեծ է ջրի դերը։ Շարժունակության տեսակետից ջուրը երկրորդն է օդից հետո և էրոզիոն վիթխարի աշխատանք է կատարում։ Ջրի կողմից կատարած էրոզիան տեղատարման ոլորտներից մեկն է, այն հիմնականում բաժանվում է երկու տարատեսակի՝ մակերևութային էրոզիա (հողային էրոզիա) և հունային էրոզիա (գետային էրոզիա)։ Հունային էրոզիան անընդհատ պրոցես է, հոսող ջուրը քայքայիչ աշխատանք է կատարում գետի ակունքից մինչև գետաբերան։ Տեղատարման պրոցեսում զգալի աշխատանք են կատարում սառցադաշտերը։ Սառցադաշտը նստած է երկրի մակերևույթին և իր շարժման ընթացքում հունը մաշում է, սառույցը չի կարող անմիջականորեն ապարները քայքայել։ Սառցադաշտերի բերվածքները՝ սառցաբերուկները կոչվում են մորեններ, իսկ սառցադաշտի հալոցքային ջրերի բերվածքները ջրասառցադաշտային (ֆլյուվիոգլացիալ) նստվածքներ։ Նյութի համաշխարհային շրջապտույտի օղակներից մեկը նստվածքագոյացումն է։ Նստվածքները գոյանում են օվկիանոսում ու ծովերում, լճերում, ցամաքի գոգավոր մասերում, լանջերի ստորոտին։ Օվկիանոսներում նստվածքները առաջինում են գետերի բերվածքներից, ափաքերումից, հրաբխային արտավիժումների նյութերից, տիեզերական փոշուց, օվկիանոսում ապրող օրգանիզմների մնացորդներից։ Օվկիանոսի հատակին ամենամեծ տարածումը ունեն պալեգիալ նստվածքները, ցամաքներին մոտ զոնայում՝ Հեմիպելագիալ, իսկ ցամաքային ծանծաղուտում՝ ցամաքածին (տերրիգեն) նստվածքները։ Օվկիանոսներում հանդիպում են նստվածքների ծագումնաբանական բոլոր խմբերը՝ ցամաքածին, կենսածին, հրաբխածին, քիմիածին (քեմոգեն), բազմածին (պոլիգեն)։ Սակայն տիրապետող են պալեգիալ ծագման կենսածին ու բազմածին նստվածքները։ Դիագենեզ ապարների առաջացման առաջին փուլն է, երբ օվկիանոսի հատակում տիղմը աստիճանաբար կերպարանափոխվում է, որոշ բաղադրիչներ լուծվում են, տեղի է ունենում իոնների փոխանակություն։ Դիագենեզին հաջորդում է կատագենեզը, երբ նստվածքներն սկսում են խտանալ, վերածվել քարային նյութի, ավելի ուշ՝ մետագենեզի փուլում ապարների մեջ խոր փոփոխություններ են կատարվում և սկսվում է մետամորֆիզմի երևույթը։ Ցամաքային նստվածքներն առաջանում են թե՜ քամու աշխատանքների և թե՜ ծանրահակ ուժի հետևանքով։ Այս նստվածքները շատ բազմազան են, կուտակվում են լեռնալանջերին կամ ստորոտներին և կոչվում են լանջակուտակ (դելյուվյալ)։ Սրանք տեսակավորված չեն, լեռնալանջերից իջնում են ջրի շիթերի կամ ծանրահակ ուժի ազդեցության տակ։ Բոլոր լեռնային երկրներում թույլ թեքության լանջերին ու ստորոտներին կհանդիպենք լանջակուտակ նստվածքներ։ Լանջակուտակ նստվածքներ գոյանում են նաև լանջասահքի (դեֆլյուկցիա) միջոցով։ Ցամաքային նստվածքներից են գետաբերուկային (ալյուվիալ) և հեղեղաբերուկ (պրոլյուվիալ) նստվածքները։ Ցամաքային ծագման նստվածքների շարքին են դասվում նաև տորֆը) ճահճային տիղմն ու օրգանական այլ նստվածքներ։

Ջերմության շրջապտույտը Աշխարհագրական թաղանթում

Երկրագունդը տիեզերքից ստանում է երկու տեսակի էներգիա՝ արեգակնային ու տիեզերական։

Արեգակնային ճառագայթումը կազմում է 5,8 x 10²⁴ ջոուլ /տարի, որը մոտ 10,000 անգամ գերազանցում է երկրի խորքից ստացած էներգիային։ Տիեզերքից երկիրը ստանում է 3,8 x 10¹⁸ ջոուլ/տարի էներգիա։ Վերը նշված թվերից ակներև է, որ տիեզերքից ստացած էներգիան Արեգակի տվածի համեմատ մոտ 150 միլիոն անգամ փոքր է, ուստի գործնականորեն վերնածին (Հիպերգեն) պրոցեսներում ոչ մի նշանակություն չունի։ Արեգակից ճառագած էներգիան ամբողջովին Երկրի մակերևույթ չի հասնում։ Օրգանական աշխարհի համար վտանգավոր ճառագայթների մեծ մասը կլանվում է տարբեր ոլորտների էկրանների կողմից։ Երկրին հասնում է 2,3 x 10²⁴ ջոուլ/տարի, որի մեծ մասը ծախսվում է գոլորշացման վրա։ Երկրի մակերևույթ հասած էներգիան, համագործակցելով Երկրի ծանրահատակ ուժի հետ, պայմանավորվում է մթնոլորտի և ջրոլորտի շրջապտույտները։ Արեգակնային ճառագայթումը, Երկրի վրա գործի դնելով շրջանառական տարբեր ոլորտներ, գրեթե ամբողջությամբ վերածվում է ջերմության և ճառագայթարձակման միջոցով նորից վերադառնում է տիեզերք։ Օրգանիզմների մեռնելուց հետո տեղի է ունենում օքսիդացման պրոցես, նրանց մեջ կուտակված քիմիական էներգիան վերածվում է ջերմայինի, և միայն թե փոքր մասը կուտակվելով դառնում է հումուսային նյութի քիմիական էներգիա։ Օրգանական նյութի մի մասը, օվկիանոսի հատակում սուզվելով մանթիայի մեջ և այնտեղ օքսիդանալով, վերածվում է ջերմային էներգիայի։ Վերջին ժամանակների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս հողմահարման ենթարկվելիս մի քանի միներալների բյուրեղային ցանցը էներգիա է կլանում։ Երկրի խորքում այդ միներալների վերաբյուրեղացման ժամանակ էներգիան անջատվում է և մտնում շրջապտույտի մեջ։ Ըստ էներգետիկների Համաշխարհային 7-րդ կոնֆերանսի նյութերի՝ 2000 թ, էլեկտրաէներգիայի 50 % -ը կստացվի միջուկային ռեակցիաներից։ Գիտնականների մի մասը գտնում է, որ մարդու կողմից արտադրած էներգիան բարձրացնելու է երկրի մակերևույթի ջերմաստիճանը։ Երկիրը և մթնոլորտը գտնվում են էներգետիկ հավասարակշռության մեջ։ Ջերմության այն քանակը, որ ստանում են Երկիրն ու մթնոլորտը, ի վերջո վերադարձվում է տիեզերական տարածություն։ Մթնոլորտը երկրի համար տաք վերմակի դեր է կատարում։ Մթնոլորտի բացակայության դեպքում երկրի մակերևույթի ջերմաստիճանը 33 աստիճանով ցածր կլիներ, քան այժմ է նկատվում։ Երկրի մակերևույթը տարբեր լայնությունների տակ տարբեր չափով է տաքանում։ Ջերմային շրջապտույտները սերտորեն կապված են օվկիանոսային և մթնոլորտային շրջապտույտների հետ։ Այսինքն թե՛ օվկիանոսային և թե՛ շրջապտույտները ջերմաստիճանային տարբերությունների արգասիք են։ Հասարակածային և արևադարձային գոտիներում տաքացած ջրերը արեգակնային էներգիան տանում են մերձբևեռային շրջաններ, այստեղ այն հաղորդվում է շրջապատին, օդը տաքանում է։ Ջերմության շրջապտույտը երկրի մակերևույթի և մթնոլորտի միջև կատարում է ոչ միայն ճառագայթմամբ, այլ նաև գոլորշացման թաքնված ջերմության անջատման միջոցով։ Բնական է, որ տաք երկրներում, որտեղ գոլորշացումն ինտենսիվ է արտահայտված, այդ պրոցեսում շատ ջերմություն է կլանվում, մինչդեռ ցուրտ երկրներում, որտեղ գոլորշացումը թույլ է, ջերմության ծախսը փոքր է։ Անապատային շրջաններում ջրի բացակայության պայմաններում երկրի մակերևույթին գոլորշացման վրա ջերմություն չի ծախսվում, համապատասխանաբար էլ օդի վերին շերտերում ջերմություն չի անջատվում։

Ջրոլորտային շրջապտույտներ

Շարժման ակտիվության տեսակետից, մթնոլորտից հետո ջրոլորտը երկրորդն է։ Ջրոլորտը քննարկելիս տեսանք, որ ջուրը անընդհատ շարժման մեջ է։ Գոյություն ունեն ջրի տեղական (փոքր) և համաշխարհային (մեծ) շրջապտույտներ։ Փոքր կամ տեղական է կոչվում այն շրջապտույտը, երբ ցամաքից կամ ծովի մակերևույթից տեղի է ունենում ջրի գոլորշացում, և այդ գոլորշիները բարձրանալով վեր խտանում են ու թափվում երկրի մակերևույթին։ Այս դեպքում գոլորշացումը (Z) հավասար կլինի տեղումների քանակին (X)։ Ջրի մեծ շրջապտույտը ավելի բարդ է։ Օվկիանոսից գոլորշիները բարձրանում են մթնոլորտ, մի մասը տեղումների ձևով թափվում է օվկիանոսի վրա (x₀), իսկ մյուս մասը (D) տեղափոխվում է ցամաք և այնտեղ առաջացնում մթնոլորտային տեղումներ (x₀)։ Սրանց մի մասը նորից գոլորշանում է և հեռանում ցամաքի խորքը (Z₀), մի մասը ներծծվում է գետնի մեջ և առաջացնում է ստորերկրյա ջրեր (Y₁), մի մասն էլ գետնի միջոցով հեռանում է դեպի օվկիանոս (Q₁)։ Այն մասը, որ նորից գոլորշանալով գնացել էր ցամաքի խորքը (Z₀), այնտեղ առաջացնում է տեղումներ (x₂), նրանից առաջանում են ստորերկրյա ջրեր (Z₂), գետեր (Q₂), նորից գոլորշացում, և այսպես ցամաքի վրա խոնավությունը շարունակում է շրջանառական օղակներ առաջացնել։ Այս դեպքում շրջանառությունը կարտահայտվի հետևյալ կերպ՝

Z₀ = X₀ + D

Պարզվել է, որ D-ն հավասար է Q+Y -ի, իսկ Q -ն և Y-ը համապատասխանաբար առաջանում են Q₁ Q₂ Q₃ Q₄ +....+ Qn կամ Y₁ Y₂ Y₃ Y₄ +....+ Yn գումարներին։ Ըստ Մ.Ի. Լվովիչի, գետերը ցամաքից օվկիանոս են տանում տարեկան 41.8 հազար կմ³ ջրային զանգված։ Երկրի վրա յուրաքանչյուր տարի ջրի ընդհանուր շրջանառությանը մասնակցում է 520 հազար կմ³ ջուր, այդքան էլ վերադառնում է երկրի մակերևույթ։ Ջրի շրջապտույտի վրա ծախսվում է արեգակնային էներգիա։ Գիտության ու տեխնիկայի զարգացումը կստեղծի հնարավորություններ մթնոլորտային տեղումների առաջացման պրոցեսը կառավարելի դարձնելու, ստիպելու խոնավությունը ավելի հաճախ իջնել երկրի մակերևույթ՝ գյուղատնտեսության մեջ ավելի ստացիոնալ օգտագործվելու համար։ Օվկիանոսում ջրի անընդհատ շարժում կա։ Ջուրը տեղափոխվում է թե հորիզոնական և թե ուղղաձիգ ուղղությամբ։ Ջրի շարժիչ ուժերն են՝ խտության տարբերությունները, որ առաջանում են ջերմաստիճանի ու աղիության փոփոխություններից, քամիները, մակընթացության-տեղատվության երևույթները, մթնոլորտի ճնշման տարբերությունները, ջրի մուտքի-ելքի հաշվեկշիռը, գետերի հոսքը և այլն։ Ջրի ուղղաձիգ շարժումների մեջ ջրի ջերմաստիճանը, աղիություը, խտությունը այն բնութագրիչներն են, որոնց տարբեր զուգակցման դեպքում տեղի է ունենում ջրի մոլեկուլների ուղղաձիգ շարժումներ։ Նշված բնութագրիչների անհավասար փոփոխությունների հետևանքով առաջանում են դրանց ուղղաձիգ և հորիզոնական գրադիենտները։ Ջրի ուղղաձիգ շարժումները լինում են երկու տեսակի՝ մոլեկուլային և տուրբուլենտային (վերջինիս մեջ էլ կոնվեկտիվ և ֆրակցիոն տարատեսակները)։ Մոլեկուլային շարժումները մոլեկուլների քաոսային, ջերմային շատ աննշան շարժումներն են և գործնականորեն մեծ նշանակություն չունեն։ Օվկիանոսային ուղղաձիգ շարժումներում ջրի արագությունը մակերևութային շերտում հավասար է մեկ վայրկյանում սանտիմետրի հազարերորդական մասին, խորքում՝ տասհազարերորդ մասի մեծությանը։ Տուրբուլենտ շարժումներն առաջանում է ջրի ներքին շփման (մածուցիկության) և մրրկաձև շարժման (ֆրակցիոն տեղափոխություն) հետևանքով։ Օվկիանոսներում ֆրակցիոն տեղաշարժը կապված է ալիքավորման հետ։ Ըստ տուրբուլենտականության՝ օվկիանոսներում առանձնացնում են երեք շերտ։

• Վերին, որտեղ ջրերն անընդհատ խառնվում են քամիների, օվկիանոսային հոսանքների ու կոնվեկցիայի հետևանքով։ Այս շերտը միատարր է։
• Երկրորդը ներքին շերտն է, հասնում է մինչև հատակամերձ շրջան, որտեղ տուրբուլենտականությունը թույլ է և արտահայտված է առանձին օջախներով։
• Երրորդը մերձհատակային շերտն է շուրջ 10 մ հաստությամբ, որը գտնվում է ամբողջովին մակընթացային ուժերի ազդեցության տակ և ունի բարձր տուրբուլենտականություն։

Ամենից առաջ օվկիանոսներում առանձնացնում են երկու շերտ ըստ խորության՝

1. օվկիանոսային վերնոլորտ,
2. ստորին ոլորտ։

Առաջինը շարժուն շերտն է, որտեղ տեղի է ունենում կոնվեկցիոն երևույթներ։ Երկրորդը խորը մասերն են թույլ ջրափոխանակությամբ և կոնվեկցիայի երևույթների բացակայությամբ։ Առանձնացնում են հետևյալ ջրային զանգվածները՝

• մակերևութային
• միջանկյալ
• խորքային
• մերձհատակային։

Ջրային զանգվածները փոխվում են նաև հասարակածից դեպի բևեռ։ Այստեղ էլ առանձնացվում է

1. հասարակածային
2. արևադարձային
3. մերձբևեռային
4. բևեռային ջրային զանգվածները։

Մերձհատակային ջրային զանգվածները ձևավորվում են վերևից իջնող ջրային զանգվածների փոխակերպումից (տրանսֆորմացիա)՝ հատկապես բարձր աշխարհագրական լայնություններում։ Սրանց հզորությունը 1000-1500 մ է։ Ջրոլորտում-օվկիանոսում, շրջանառության ամենացայտուն երևույթը օվկիանոսային հոսանքներն են։ Ջրի հորզոնական շարժումը օվկիանոսում կոչվում է օվկիանոսային հոսանք (ծովերում՝ ծովային)։ Սրանք առաջանում են տարբեր պատճառներից (քամին, մթնոլորտային ճնշման տարբերությունը, ջրի խտության տարբերությունը, Լուսնի ու Արեգակի մակընթացային ուժերը, գետերի հոսքը, գոլորշացումը և այլն)։ Օվկիանոսային ջրերի շարժման ամենահիմնական գործոնը մշտական, մեկ ուղղությամբ փչող քամիներն են (դրեյֆային հոսանքներ)։ Հասարակածային լայնություններում ու արևադարձերում ջրերն ունեն վերընթաց շարժում, հատակից բարձրանում են մակերևույթ, այստեղից ուղղվում են դեպի բևեռային շրջաններ՝ իրենց հետ տանելով ջերմություն։ Բևեռային շրջաններում ջերմությունը հաղորդվում է օդին, ջրերը պաղում են, խտանում, ծանրանում են և իջնում հատակ, ապա այդտեղից նորից վերադառնում են հասարակած։ Օվկիանոսային հոսանքներն ունեն տարբեր արագություններ։ Մերձհասարակածային շրջանում արագությունը հասնում է 35 սմ/վրկ (ժամում 1300 մ), իսկ Ֆլորիդայի նեղուցում ժամում մինչև 8 կմ, սա առավելագույն արագությունն է, որը նկատված է համաշխարհային օվկիանոսում։ Բարեխառն լայնություններում սկզբում արագությունը պակասում է 1-2 սմ/վրկ, իսկ 50-60 աստիճան լայնություններում նորից աճում է10-20 սմ/վրկ։ Օվկիանոսի հատակում մերձհատակային հոսանքների արագությունը փոքր է՝ 0,2-1,0 սմ/վրկ։ Օվկիանոսային հոսանքները ջերմափոխանակման տեսակետից հսկայական նշանակություն ունեն։ Արևադարձային լայնություններում տաքացած ջուրը հասնում է մերձբևեռային երկրներ, որտեղ ջրի ջերմությունը հաղորդվում է շրջապատին։ Տաք օվկիանոսային հոսանքների շնորհիվ Նորվեգական և Բարենցի ծովերը ձմռանը չեն սառչում մինչև Շպիցբերգենի ափերը։ Տաք հոսանքները, որ ցածր աշխարհագրական լայնություններից անցնում ենբարձր լայնություններ, կլիմայի մեղմացման շատ մեծ ազդակներ են, մինչդեռ սառը հոսանքները, որ բարձր լայնություններից են գալիս, ցրտեցնում են շրջապատի կլիման։ Ջրոլորտի շրջանառական պրոցեսների մեջ ուրույն տեղ են գրավում մակընթացությունն ու տեղատվությունը։ Մակընթացությունն այն երևույթն է, երբ Լուսնի կամ Արեգակի ձգողության ուժի հետևանքով Երկրի մակերևույթին ջրային զանգվածներ բարձրանում են (լրիվ ջուր) և իջնում են (փոքր ջուր)։ Երբ Լուսինը, Երկիրը և Արեգակը լինում են մեկ ուղիղ գծի վրա, մակընթացությունն ավելի ուժեղ է լինում, որովհետև Լուսնի և Արեգակի մակընթացային ուժերը գումարվում են։ Մակընթացության երևույթը ոչ միայն օվկիանոսում է նկատվում, այլ նաև քարոլորտում և մանթիայում։ Օրական երկու անգամ երկրակեղևը բարձրանում ու իջնում է, հասարակածում այդ բարձրացումը հասնում է 50 սմ-ի։ Մակընթացային ալիքի ազդեցությամբ Երկրի կեղևում մանրադիտակային ճեղքեր են առաջանում, որոնցով ջրերը ձգտում են դեպի արևմուտք (Երկրի պտտմանը հակառակ)։ Մինչև վերջերս մակընթացային ալիքի ուժը հնարավոր չէր օգտագործել։ Այժմ արդեն մշակված է այդ ուժի օգտագործման սկզբումնքային սխեման։ Մակընթացային էլեկտրակայաններ կա Կոլա թերակղզում։

Մթնոլորտային շրջապտույտներ

Երկրագնդի վրա ամենաշարժուն տարրը օդն է, որը երկրի մակերևույթի վրա կարող է շարժվել վայրկյանում մի քանի տասնյակ և նույնիսկ 100 մ արագությամբ։ Օդի հորիզոնական շարժումը կոչվում է քամի։ Վերջինս առաջանում է մթնոլորտի ճնշման տարբերության հետևանքով՝ բարձր ճնշման վայրից քամին փչում է ցածր ճնշման վայրը։

Մթնոլորտի ճնշումը օդի սյան ճնշումն է երկրի մակերևույթի վրա, նրա կշիռը։ Պարզվել է, որ հազարավոր կիլոմետրեր հաստության ունեցով օդի շերտը երկրի մակերևույթի վրա ունի սնդիկի 760 մմ բարձրության շերտին հավասար ճնշում (45 աստիճան լայնության տակ, ծովի մակարդակին, 0 աստիճանի դեպքում)։ Այսինքն, եթե Երկիր շրջապատված լիներ սնդիկով, ապա այդ շերտի հաստությունը կլիներ 76 սմ։ Մթնոլորտի ճնշումը չափում են նաև միլիբարերով։ Հայտնի է, որ մթնոլորտի ճնշումը ըստ բարձրության նվազում է, քանի որ մթնոլորտի բարձր շերտերում օդը շատ նոսր է, ուստի վերևում՝ մթնոլորտի շերտի պակասեցմանը զուգընթաց, ճնշումն ընկնում է երկրաչափական պրոգրեսիայով։ Այդ փոփոխությունը արտահայտվում է բարոմետիկ աստիճանով։

Մթնոլորտի ճնշման տարածումը երկրի մակերևույթի վրա կոչվում է բարիկական կամ ճնշման դաշտ, որը փոփոխվում է թե՜ տարածության, թե՜ ժամանակի մեջ։ Երկրի մակերևույթի վրա հավասար ճնշում ունեցով կետերը միացնող գծերն անվանում են իզոբարներ (հավասարաճնշում)։ Բայց ցամաքի մակերևույթը հարթ չէ, ունի բարձր ու ցածր մասեր, իզոբարներ կազմելու համար ռելիեֆի բոլոր բարձրությունները բերվում են ծովի մակարդակին։

Օդի համաշխարհային շրջապտույտն ընդգրկում է ամբողջ ստորին ոլորտը։ Օդային զանգվածները մի շարք օդակներ անցնելով, հասարակածային շրջաններից հասնում են բևեռային շրջաններ։ Մերձբևեռային շրջաններում ցուրտ է, գոյություն ունի բարձր ճնշում, իսկ հասարակածային շրջաններում՝ ցածր։ Նշանակում է գետնի մակերևույթի վրա բևեռներից օդը պետք է ուղղվի դեպի հասարակած, այնտեղ բարձրանա վերև՝ ստորին ոլորտի վերին շերտերը, այնտեղից հակառակ ուղղությամբ կշարժվի դեպի բևեռ և շրջանառությունը շատ պարզ տեսք կստանա, բայց երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը և կորիոլոսյան ուժի շնորհիվ հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ (անկախ շարժման ուղղությունից), իսկ հարավային կիսագնդում՝ ձախ։ Հենց այս ուժն էլ մեծ բարդություն է առաջացնում, և բևեռի ու հասարակածի միջև շրջապտույտի մեկ օղակի փոխարեն առաջանում են երեքը։ Հասարակածում տաքացած ու թեթևացած օդը բարձրանում է վեր՝ ստորին ոլորտ և ուղղվում է հյուսիս կամ հարավ։ Սրանք անտիպասսատներն են, որ անցնում են 4-6-8 կմ բարձրության վրա, սակայն ճանապարհին շեղվում են աջ (հյուսիսային կիսագնդում) չհասած 35 աստիճան լայնությանը, այնքան են շեղվում, որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Նշանակում է անտիպասսատները չկարողացան բևեռ հասնել և կուտակվեցին 30-35 աստիճան լայնությունների տակ։ Այստեղ բնականաբար մթնոլորտի ճնշումը Երկրի մակերևույթին մեծանում է և քանի որ հասարակածում ճնշումը ցածր է, քամիների մի մասը շարժվում է դեպի հասարակած և շեղվելով դեպի աջ՝ ունենում է հյուսիս արևելյան ուղղություն։ Սրանք պասսատներն են, որոնք ցամաքի վրա շատ չոր քամիներն են։ Պասսատների գոտում օդի մի մասը ուղղվում դեպի հասարակած, իսկ մյուս մասը ուղղվում է դեպի հյուսիս։ Սրանք, հասնելով մինչև 50-60 աստիճան լայնություններ, այնքան են շեղվում աջ (հս. կիսագունդ), որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Ատլանտյան օվկիանոսից այդ քամիները բերում են խոնավություն ու ջերմություն։

Մթնոլորտի ընդհանուր շրջապտույտում առանձնացնում են բարձր ու ցածր ճնշման մարզեր։ Բարձր ճնշումը յուրահատուկ է Ազորյան ու Կալիֆոռնիական մաքսիմումներին։ Այս շրջանում ձևավորվում են պասսատներ, և, բնականաբար, ճնշումը բարձր է։ Բացի դրանից նպաստող հանգամանք են նաև սառը ծովային հոսանքները՝ Կանարյան ու Կալիֆոռնիական փոխհատուցման (կոմպենսացիոն) հոսանքները, որոնց շփվող օդը սառչելով ծանրանում է, ճնշումը մեծանում է, և այստեղ միշտ ջերմաստիճանային շրջադասություն (ինվերսիա) է լինում, մառախուղը սովորական երևույթ է։ Ցածր ճնշման պարզորոշ արտահայտված կենտրոններն են Իսլանդական ու Ալեության կենտրոնները, սրանք առաջանում են այն պատճառով, որ օվկիանոսային տաք հոսանքները մեծապես փոխում են Իսլանդիայի ու Ալեության կղզիների շրջանների սոլյար (արևային) ջերմաստիճանները, դրանցից էլ ճնշումը փոքրանում է ու հաճախակի ձևավորվում են ցիկլոններ։

Մթնոլորտի ճնշումն արտահայտող քարտեզները կարելի է կազմել ոչ միայն երկրի մակերևույթի համար, այլև ցանկացած բարձրության մակարդակի համար։

Մթնոլորտի Համաշխարհային շրջապտույտի ընդհանուր ֆոնի վրա կան տեղական բնույթի ավելի փոքր շրջապտույտներ, դրանցից են՝ մուսոնները, ցիկլոնները, անտիցիկլոնները, բրիզները և այլն։ Մուսսոնային շրջապտույտը տեղի է ունենում օվկիանոսի ու ցամաքի միջև։ Ձմեռային ամիսներին ցամաքն ավելի սառն է, մթնոլորտային ճնշումը՝ բարձր, ուստի քամիները ուղղվում են դեպի ծով։ Ամռանը ծովի վրա է ճնշումը ավելի բարձր, ուստի քամիներն ուղղված են ծովից ցամաք։ Հայկական լեռնաշխարհում նույնպես նկատվում է մուսսոնային թույլ շրջանառություն, ձմեռային ամիսներին լեռնաշխարհում հաստատվում է բարձր ճնշում, մինչդեռ Սև և Կասպից ծովերի վրա օդը համեմատաբար տաք է, ու նկատվում է վերընթաց շարժում։ Մուսսոնային կլիմա ունեցով երկրներում ցայտուն արտահայտված է կլիմայական տարրերի սեզոնային ռիթմը՝ ամռանը խոնավության առատություն է, ձմռանը չոր է՝ տեղումների նվազագույն քանակով։ Բրիզային (ծովազեփյուռ) քամիների մեխանիզմը նույնն է, ինչ մուսոններինը, այստեղ քամիների ուղղությունը փոխում են օրական երկու անգամ՝ գիշերը ցամաքից ծով, ցերեկը՝ հակառակը։ Բրիզների երևույթը նկատվում է ծովի միայն ափամերձ մասերում ՝ 20-40 կմ զոնայում։

Տեղական քամիներից են լեռնահովտային քամիները, որոնք Հայկական լեռնաշխարհում լավ զարգացած են։ Ցերեկային ժամերին, մինչև կեսօր հովիտները տաքանում են ավելի շատ, քան հարթության վրա գտնվող ազատ օդը։ Մինչև կեօր օդը վերընթաց շարժում ունի՝ հովիտներով դանդաղ բարձրանում է։ Կեսօրից հետո լեռան բարձր maseric ավելի ծանր օդը հովտով իջնում է դեպի հարթություն՝ հովտի հատակը բերելով զովություն։ Ամռանը այդ քամին Սևանից Երևան է բերում թարմ օդ, և ջերմաստիճանը զգալիորեն իջնում է։

Օդի շրջանառության կարևոր տարրերից են ցիկլոններն ու անտիցիկլոնները։ Ցիկլոնը ճնշման (բարիկական) այնպիսի համակարգ է, որի կենտրոնում նկատվում է նվազագույն ճնշում, իսկ եզրերում՝ բարձր։ Նշանակում է քամիները եզրերից ուղղվում են դեպի կենտրոն։ Հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ, ահա այստեղ է ցիկլոններ առաջացման բարդությունը։ Ցիկլոնի կենտրոնում հորիզոնական շարժում գրեթե չկա, գոյություն ունի վերընթաց շարժում, իսկ շրջապատից եկող քամիներն այնքան են շեղվում աջ, որ ստացվում է ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությամբ քամիների համակարգ։ Ցիկլոնի կենտրոնում օդի վերընթաց հոսանքի շնորհիվ տեղումներ են գալիս։ Ցիկլոնի այն մասում որտեղ հարավային կողմից քամիներ են գալիս, ջերմաստիճանը բարձր է, իսկ հյուսիսից եկող քամիները լինում են սառը։ Ցիկլոնները օդային զանգվածների հետ շարժվում ե, եթե որևէ վայրի վրայով ցիկլոն է անցնում, ապա սկզբում տաք քամիներ են փչում (հարավ-արևելքից), հետո ցիկլոնի կենտրոնն է անցնում, տեղումներ են գալիս, իսկ վերջում հյուսիս-արևմուտքից փչում են թիկունքային սառը քամիներ։ Արևադարձային ցիկլոններին անվանում են թայֆուններ, սրանք ձևավորվում են 5-20 աստիճան լայնությունների տակ, քամիների արագությունը մեծ է, երբեմն հասնում է 60 մ/վրկ-ի։ Արևադարձային թայֆունները շատ վտանգավոր են թե՜ ցամաքի և թե՜ ծովի վրա, նրանք քանդում են շենքեր, խորտակում նավեր և ի տարբերություն բարեխառն լայնությունների ցիկլոնների, փոքր չափեր ունեն։ Թայֆունի կենտրոնում 15-30 կմ տրամագծով օդի վարընթաց շարժում է նկատվում, եղանակը պարզկա է ու հանգիստ։

Ի տարբերություն ցիկլոնների՝ անտիցիկլոնները բարձր ճնշման համակարգեր են, կենտրոնում ճնշումը բարձր է, իսկ շրջապատում՝ ցածր։ Այս դեպքում քամիները կենտրոնից ձգտում են դեպի եզրեր, սակայն ճանապարհին շեղվում են դեպի աջ հյուսիսային կիսագնդում, դեպի ձախ՝ հարավային կիսագնդում, և ստացվում է քամիների համակարգ ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ հյուսիսային կիսագնդում (հարավային կիսագնդում՝ հակառակ ուղղությունը )։ Անտիցիկլոնի ուղղաձիգ կտրվածքի կենտրոնում նկատվում է օդի վարընթաց շարժում։ Օդի վարընթաց շարժման դեպքում գոլորշիների խտացում չի կատարվում, ներքև իջնող օդը տաքանում է, նշանակում է նրա մեջ գտնվող գոլորշիները խտանալու փոխարեն ընդարձակվում են, հարաբերական խտությունը ընկնում է։ Անտիցիկլոնի տիրապետման շրջանում ամպեր չեն գոյանում, երկինքը պարզ է, գիշերային ժամերին ուժգին ճառագայթարձակում է կատարվում, ձմռանը սառնամանիքներ են առաջանում։ Ձմեռային ամիսներին ստացիոնար անտիցիկլոններ առաջանում են Ասիայի և Կանադայի ամենացամաքային շրջաններում։ Ասիայի անտիցիկլոնին անվանում են նաև Սիբիրական կամ Մոնղոլական, նրա կենտրոնը գտնվում է Բայկալ լճից հարավ-արևելք և իզոբարների համակենտրոն կորերը դասվում են նրա շուրջը։ Անտիցիկլոնի դեպքում տեղումներ գրեթե չեն լինում։

Շրջապտույտների փոխհարաբերությունը

Աշխարհագրական թաղանթում տեղի ունեցող վերոնշյալ բոլոր շրջապտույտները ոչ թե մեկուսացած են, այլ միմյանց հետ սերտորեն կապված են, լրացնում են միմյանց, մեկը պայմանավորված է մյուսով։ Օրինակ օդային և օվկիանոսային շրջապտույտների կապը։ Հասարակածային շրջաններից օդը ուղղվում է դեպի բևեռ և ի վերջո այնտեղ է հասնում երեք խոշոր շրջապտույտների ոլորտներ անցնելուց հետո։ Այնտեղից օդը բարդ շրջապտույտների միջոցով հասնում է հասարակած։ Նույն միտումն ունեն օվկիանոսային հոսանքները, որոնք համաշխարհային շրջապտույտի ընթացքում բևեռներից շարժվում են դեպի հասարակած։ Պասսատ քամիների ազդեցությամբ օվկիանոսային ջրերը դրվում են շարժման մեջ, դրեյֆային քամիները բարեխառն լայնություններում շարժման մեջ են դնում ջրային զանգվածներն։ Փոխհատուցման (կոմպենսացիոն) սառը հոսանքների շրջաններում (Կանարյան, Բենգուելյան, Կալիֆոռնիական, Պերուական, Արևմտա-Ավստրալիական) օդը շփվելով սառը ծովին զգալիորեն պաղում է և ծանրանում։ Հաստատվում է հաստատուն-ստացիոնար անտիցիկլոն, քամիներն ուղղվում են դեպի բարձր ճնշման մարզի եզրերը՝ օգնելով պասսատներին։ Այս փոխհատուցման հոսանքները, ծնունդ առնելով պասսատ քամիների ազդեցությունից, իրենք էլ նպաստում են պասսատների հզորացմանը, որից էլ հզորանում են Հյուսիս-պասսատային և Հարավ-պասսատային հոսանքները։ Կանարյան սառը հոսանքի շրջանում ձևավորվող ճնշման Ազորյան մաքսիմումը, երբեմն ընդարձակվելով, ընդգրկում են ամբողջ Հարավային Եվրոպան։ Ձմեռային ամիսներին Ասիական (Սիբիրական) անտիցիկլոնի հետևանքով քամիները Ճապոնական, Օխոտի ծովերում սառույցները մղում են դեպի Հարավ-արևելք։ Նույնանման երևույթ է նկատվում նաև Լաբրադորական սառը հոսանքի շրջանում, որի ազդեցության տակ Գոլֆստրիմ հոսանքը մի փոքր ծռվում է, ծունկ է առաջացանում։ Այսպիսով, մթնոլորտի և օվկիանոսի շրջանառական պրոցեսները փոխպայմանավորված են և միմյանց շարունակություն են կազմում։ Արեգակի ջերմային էներգիայի միջոցով տարեկան 520 հազար կմ³ ջուր գոլորշանում էև նույնքան էլ վերադառնում է երկրի մակերևույթ։ Սակայն գոլորշիների շարժումն ու շրջապտույտը առանց օդային զանգվածների չի կարող կատարվել։ Օդային զանգվածները գոլորշիների տեղափոխման միջոցներ են։ Ջրի և մթնոլորտի շրջապտույտների միջև գոյություն ունի սերտ օրգանական կապ։ Եթե օդը տեղափոխում է ջրային գոլորշիներ, ապա գոլորշիներն էլ իրենց հերթին տեղափոխում են թաքնված ջերմություն։ Այստեղ ևս առկա է շրջանառական պրոցեսների փոխադարձ կապն ու փոխպայմանավորվածությունը։ Սերտ կապեր գոյություն ունեն ջերմության ու խոնավության շրջապտույտների և կենսաբանական շրջապտույտների միջև, որտեղ դրանք ավելի բարդ են ու բազմակողմանի։ Կենսաբանական շրջապտույտը քիմիական տարրերի շրջապտույտն է։ Բույսը ստեղծում է օրգանական նյութ, որը հետագայում կարող է ընկնել դանդաղ շրջապտույտի ոլորտը և միլիոնավոր տարիներ մնալ շերտերի մեջ (կաուստոբիոլիտների ձևով)։ Եթե սրանով ավարտենք շրջապտույտը, ապա այն շատ թերի ու կիսատ կմնա։ Քիմիական տարրերի կենսաբանական շրջապտույտը կատարվում է ջրի միջոցով, առանց ջրի այն տեղի ունենալ չի կարող։ Կենսաբանական շրջապտույտը քիմիական տարրերի էներգիայի ու ջրի շրջապտույտի անանջատելի զուգորդությունն է, նրանց միմյանցից անջատել հնարավոր չէ։ Նյութերի ու էներգիայի շրջապտույտների միջև ավելի բարդ կապակցություններ կան, որ տեղի են ունենում քարոլորտի խորքում ու մանթիայում։ Նյութերի շրջապտույտը Երկրի վրա նրանց գոյության ձևն է։ Նյութը այլ կերպ գոյություն ունենալ չի կարող, քան՝ շարժման մեջ։ Երկիր մոլորակի վրա քիմիական տարրերի շրջապտույտները ինչպես ոլորտների ներսում, այնպես էլ նրանց միջև կարող է լինել՝

• մեխանիկական (ֆիզիկական)
• քիմիական
• ագրեգատային
• կենսաբանական

Մեխանիկանկան շրջապտույտի ընթացքում նյութը տեղափոխվում է առանց հատկանիշները փոխելու։ Քիմիական ձևի դեպքում նյութերի հատկանիշները փոխվում են։ Այս ձևը մեծ մասամբ տեղի է ունենում երկրի մակերևույըին՝ ջրի միջոցով։ Մանթիայում բարձր ջերմաստիճանի ու ճնշման պայմաններում տարբեր նյութերի ատոմները լուծված են մանթիայի նյութի մեջ։ Ագրեգատային շրջապտույտն ընդգրկում է նյութերի երեք տարբեր ագրեգատային վիճակները։ Մանթիայում նյութերը հեղուկ, պինդ և գազային վիճակում են, բնական է, եթե միջավայրն ամբողջովին պինդ է, շրջապտույտ կատարվել չի կարող։ Այդ պինդ միջավայրում միայն հեղուկ և գազային բաղադրիչները կարող են շարժվել, իրենց հետ տանելով նաև պինդ նյութեր։ Երկրի մակերևույթի վրա ամենաշարժում տարրերը օդն ու ջուրն են, որոնք գտնվում են գազային ու հեղուկ ագրեգատային վիճակներում և շարժման ոլորտում իրենց հետ տանում են նաև պինդ նյութեր։

Գրականություն

• Հ.Կ. Գաբրիելյան «Երկիր մոլորակը և նրա աշխարհագրական թաղանթը», Երևան, 1983

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 481)։