Անորոշ դերբայ

Անորոշ դերբայ, դերբայի տեսակ, արտահայտում է գործողության կամ եղելության ընդհանուր գաղափար՝ առանց եղանակը, ժամանակը, դեմքը, թիվը (նաև գործողության առանձին կերպեր) ցույց տալու։ Անորոշ դերբայը դիտվում է որպես բայի ուղիղ ձև։ Հայ քերականության մեջ նախապես անորոշ դերբայը հայտնի էր աներևույթ (կամ աներևույթ եղանակ) անունով։ Անորոշ անվանումն այն ստացավ համեմատաբար ուշ։ Թրակացու քերականության հայ թարգմանիչը և հետագա շրջանների որոշ հայ քերականներ հետևելով հունարենին և ավելի ուշ լատիներենին՝ այն դիտել են իբրև եղանակ և կազմել են համապատասխան արհեստական ժամանակաձևեր։ Այսպես, թրակացու հայերեն թարգմանության մեջ նշված են՝ ներկա ժամանակի և հարաձգականի՝ կոփել, հարակայի և գերակատարի՝ էկոփել, էկոփեցնել, անորոշի՝ կոփոցել ապառնու՝ կոփոցոցել կամ կոփոտոցել։

Կազմությունը

Արևելահայ գրական լեզվում անորոշ դերբայը հիմնականում համադրական կազմություն ունի՝ պարզ կամ բայածանցավոր հիմք+ել/ալ վերջավորություն կաղապարով։ Ըստ այս կաղապարի էլ զարգանում են պարզ ու բայածանցավոր տեսակները (բայախմբերը)։ Պարզ են անբայածանց հիմք ունեցող բայերը՝ գրել, համառոտագրել, աղալ և այլն։ Բայածանցավորների հիմքը ձևավորված է որևէ բայածանցով։ Հիմքի բայածանցներն են՝ սոսկածանցներ -ան-, -են-, -ն-, -չ-, կրավորական -վ- ածանցը, պատճառական ածանցները (-ացն-, -եցն-, -ցն), բազմապատկական ածանցները (-ատ-, -ոտ-, -կոտ-, -տ-)։ Վերլուծական անորոշը կազմվում է համադրական ձևի ու տալ օժանդակ բայի կամ կերպանիշ անկատար II, հարակատար, կատարելի I դերբայների ու լինել օժանդակ բայի հարադրությամբ (օրինակ՝ նկարել տալ, գնալու լինեմ)։ Մի քանի բայեր չունեն անորոշի ձև՝ եմ, կամ, ունեմ, գիտեմ։

Որոշ լեզուներում (օրինակ՝ հունարեն, լատիներեն) անորոշ դերբայը կարող է արտահայտել նաև ժամանակի իմաստ։ Ժամանականիշ այս հատկությունն էլ անտիկ քերականներին (իսկ սրանց հետևողությամբ նաև հայերին) հիմք է տվել այն եղանակ համարելու։

Կիրառությունը

Անորոշ դերբայը հայերենում նաև գործողության կամ եղելության անուն է։ Այն նոր գրական հայերենում հոդառու է, կարող է հոլովվել հոդով կամ առանց հոդի։ Նախադասության մեջ հանդես է գալիս գոյականի հիմնական կիրառություններով։ Հոգնակի ձև չունի, բացի բաշխական (ստացական) որոշ ձևերից (օրինակ՝ գնալներս, գնալներդ և այլն)։ Հետևում են ՈՒ հոլովման։ Ներգոյականի իմաստ սովորաբար արտահայտվում է վերլուծական կազմությամբ (կարդալու մեջ, շարժվելու մեջ). համադրական ներգոյականի ձևերը սահմանափակ են։ Գոյականի պես կարող է զուգորդվել կապերի հետ (օրինակ՝ գրելու համար, հասնելուն պես, ուտելուց հետո)։

Անորոշ դերբայի գործառական հատկություններից կարևոր են հետևյալները՝

• ձևավորում է դերբայական դարձված, որի մեջ նա սովորաբար առանցքային անդամ է,
• միակազմ անդեմ նախադասություններում այն կարող է լինել գերադաս անդամ,
• դիմավոր բայի հետ դառնում է ստորոգյալի մաս (օրինակ՝ ձեռք բերել, աշխատեց հիմնավորել),
• օժանդակ բայի հետ կարող է գործառել որպես ստորոգելիական վերադիր,
• կարող է, հնչերագով պայմանավորված, հրամայականի, ըղձական եղանակի նշանակություններ դրսևորել,
• հոլովական կիրառություններում սեռականի ձևը կարող է լինել որոշիչ, գործիականը` ձևի պարագա, ներգոյականը` սահմանափակման անուղղակի խնդիր։

Գրականություն

• Մանուկ Աբեղյան, Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1965։
• Ա. Աբրահամյան, Հայերենի դերբայները և նրանց ձևաբանական կիրառությունը, Երևան, 1953։
• Ս. Աբրահամյան, Ն. Պառնասյան, Հ. Օհանյան, Ժամանակակից հայոց լեզու, հ. 2, Երևան, 1974։
• Հ. Աճառյան, Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի, հ. 5, Երևան, 1965։
• Մ. Ասատրյան, Ժամանակակից հայերենի ձևաբանության հարցեր, հ. Բ, Երևան, 1973։
• Գ. Ջահուկյան, Ժամանակակից հայերենի անդեմ բայաձևեր (ԲԵՀ, 1975, N 3)։
• Հ. Պետրոսյան, Հայերենագիտական բառարան, Երևան, 1987։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անորոշ դերբայ» հոդվածին։