Բաքու
Բնակավայր | |||||
---|---|---|---|---|---|
Բաքու | |||||
ադրբ.՝ Bakı | |||||
| |||||
Երկիր | Ադրբեջան | ||||
Հիմնադրված է | 1-ին դար թ. | ||||
Առաջին հիշատակում | 5-րդ դար | ||||
Մակերես | 2140 կմ² | ||||
ԲԾՄ | −28 մետր | ||||
Պաշտոնական լեզու | ադրբեջաներեն | ||||
Բնակչություն | ▲2 300 500 մարդ (հունվարի 1, 2021)[1] | ||||
Ժամային գոտի | UTC+4 | ||||
Հեռախոսային կոդ | 12 | ||||
Փոստային դասիչ | AZ1000 | ||||
Ավտոմոբիլային կոդ | 10, 90 և 99 | ||||
Պաշտոնական կայք | baku-ih.gov.az(ադրբ.) | ||||
| |||||
Բաքու[2] (ադրբ.՝ Bakı, Baraca/պարս.՝ باراکا, Պակովան), Ադրբեջանի մայրաքաղաքը։ Գտնվում է Ապշերոնյան թերակղզու հարավային մասում։ Խոշորագույն արդյունաբերական, տնտեսական և գիտա-տեխնիկական կենտրոն Հարավային Կովկասում, ինչպես նաև Կասպից ծովի ամենամեծ նավահանգիստը և Կովկասի ամենամեծ քաղաքը[3][4]։ Բնակչությունը՝ ▲2 300 500 մարդ (հունվարի 1, 2021)[1]։
Բնական պաշարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաքվի ընդերքը հարուստ է նավթով, բնական գազով, կրաքարերով, զարգացած են նավթի և գազի արդյունահանումը, նավթաքիմիական, քիմիական, շինանյութերի, թեթև և սննդի արդյունաբերությունները, մեքենաշինությունը (նավթասարքավորումների արտադրություն, սարքաշինություն, էլեկտրոնիկա և ռադիոտեխնիկա, նավանորոգում և այլն)։
Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաքվում գործում են Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիան, 11 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ (այդ թվում՝ 3 համալսարան), 7 թատրոն, մետրոպոլիտեն (1967 թվականից), շուրջ 30 թանգարան՝ արվեստի, գորգերի, ժողովրդական կիրառական արվեստի և այլն։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաքուն 1540 թվականին գրավել է Սեֆյան Պարսկաստանը, 1580-ական թվականներին՝ Օսմանյան կայսրությունը։ 1747 թվականին Բաքուն դարձել է Բաքվի խանության կենտրոնը։ Ռուս-պարսկական պատերազմի (1804–1813 թվականներին) ժամանակ՝ 1806 թվականին, Բաքուն միացվել է Ռուսաստանին։ Խորհրդային իշխանության տարիներին՝ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության, 1991 թվականից Ադրբեջանի Հանրապետության մայրաքաղաքն է։ Բաքվի պատմական մասից պահպանվել են Ամրոցը կամ Իչերիշահերը (պետական ճարտարապետական ինստիտուտ-արգելոց է), Շիրվանշահերի պալատը (15-րդ դար), Սընըղ Կալա մզկիթը (11-րդ դար), Բաիլովյան քարերը (13-րդ դար), Կըզ Կալասին (Կույսի աշտարակը, 13-րդ դար) և այլն։
Վարչական բաժանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաքուն ներառում է 12 վարչական շրջան և 59 ավան։
պատկեր | Շրջանի անուն | Կազմավորման թվական | Տարածք (քառ. կմ) | Բնակչություն; (մարդ) |
---|---|---|---|---|
Բինագադի շրջան | 1920[5] | 170[6] | 268.400[5] | |
Գարադաղ շրջան | 1923[5] | 1.080[6] | 127.900[5] | |
Նարիմանովի շրջան | 1931 | 20[6] | 179.800[5] | |
Նասիմիի շրջան | 1969[5] | 10[6] | 222.600[5] | |
Նիզամիի շրջան | 1980[5] | 20[6] | 201.800[5] | |
Սաբունչու շրջան | 1920[7] | 240[6] | 247.200[5] | |
Սաբաիլի շրջան | 1920[5] | 30[6] | 102.600[5] | |
Սուրախանու շրջան | 1920[5] | 120[6] | 222.000[5] | |
Փիրալլահի շրջան | 2012[5] | 30[6] | 20.600[5] | |
Խաթաի շրջան | 1904[5] | 30[6] | 289.900[5] | |
Խազարի շրջան | 1934[5] | 370[6] | 168.400[5] | |
Յասամալի շրջան | 1932[5] | 10[6] | 249.300[5] |
Մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաքուն անցյալում եղել է նաև հայ մշակույթի կենտրոն։ 500 թվականին Արցախի հայոց Վաչագան Բարեպաշտ թագավորը քաղաքում կառուցել է հայկական առաջին եկեղեցին։ 19-րդ դարում Բաքվի բնակչության մեկ քառորդը հայ էր, որոնք էլ ակտիվորեն մասնակցել են քաղաքի տնտեսական, հասարակական և մշակութային կյանքին։ Բաքվի նավթահանքերի զգալի մասը պատկանում էր հայ նավթարդյունաբերողներին Ալեքսանդր Մանթաշյան, Ստեփան Լիանոզով, Պավել (Պողոս) Ղուկասով, Եսայի Փիթոև և ուրիշներ, ովքեր ունեին նավթի սեփական փոխադրամիջոցներ (այդ թվում՝ ծովային)։ Հայերը նշանակալի դեր են խաղացել նաև ձկնարդյունաբերության, ծխախոտագործության, գինեգործության բնագավառներում։ Բաքվի առաջին բանկերի հիմնադիրները նույնպես հայեր էին։
Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1863–1869 թվականներին հայերը Բաքվում կառուցել են Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ 1895 թվականին օծվել է քաղաքի հայկական գերեզմանատան մատուռ-եկեղեցին, 1911 թվականին՝ Սուրբ Թադեոս և Սուրբ Բարդուղիմեոս եկեղեցին։ Առաջին հայկական դպրոցը Բաքվում բացվել է 1860 թվականին, և արդեն 19-րդ դարի վերջին այդտեղ գործում էր 12 դպրոց, իսկ 1930–1950-ական թվականներին հայկական միջնակարգ դպրոցների թիվը հասել էր 80-ի։ Այդ տարիներին գործում էին նաև մանկավարժական տեխնիկումը, հայկական ֆակուլտետներ՝ Բաքվի համալսարանում և մանկավարժական ինստիտուտում։ Հայ ճարտարապետները (Գաբրիել Տեր-Միքելյան, Վարդան Սարգսյան, Հ. Տեր-Հովհաննիսյան և ուրիշներ) և շինարարները գործուն մասնակցություն են ունեցել Բաքվի կառուցապատմանը։ 1980-ական թվականների վերջերին Բաքվում բնակվել է շուրջ 300 հազար հայ։ Վերջին հայկական դպրոցը փակվել է 1983 թվականին։ 1990 թվականի հունվարի 13–19-ը Բաքվում կազմակերպված հայերի ջարդերից հետո հայերը հարկադրաբար հեռացել են քաղաքից։
Թատրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայ թատերական կյանքը Բաքվում սկզբնավորվել է 1870 թվականին, բացվել է հայկական թատրոն (որպես պետական թատրոն գործել է 1939–1949 թվականներին)։ Բաքվում գործել են նաև երաժշտական անսամբլներ, գրադարան-ընթերցարաններ, ակումբներ։ Տարբեր տարիների Բաքվի հայ թատերական կյանքը ղեկավարել են Հովհաննես Աբելյանը, Հովհաննես Զարիֆյանը, Հովսեփ Ոսկանյանը, Լևոն Երամյանը, Ժասմենը, Արշակ Հարությունյանը և ուրիշներ։ Այստեղ գործել են նաև տպարաններ, հրատարակվել հայերեն պարբերականներ («Հայկական աշխարհ», «Օրեր», «Շեփոր», «Առավոտ», «Թատրոն և երաժշտություն», «Նոր խոսք» և այլն), դասագրքեր, գրականություն։ 1890-ական թվականների կեսերին Բաքվում գործել է «Օջախ» գրական խմբակը, 1910–1917 թվականներին՝ Հայ գրողների ընկերություններ, որոնց աշխատանքներին մասնակցել են Ղազարոս Աղայանը և Հովհաննես Թումանյանը։ Բաքվի մշակութային կյանքում նշանակալի դեր են խաղացել հայ կոմպոզիտորներ Քրիստափոր Կարա-Մուրզան, Մակար Եկմալյանը, Կոմիտասը, Անտոն Մայիլյանը և ուրիշներ։
Ժողովրդագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարի | Ադրբեջանցիներ | % | Ռուսներ | % | Հայեր | % | Հրեաներ | % | Այլ | % | Ընդամենը |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1886[8] | 37,530 | 43.3 | 21,390 | 24.7 | 24,490 | 28.3 | 391 | 0.5 | 2,810 | 3.2 | 86,611 |
1897[9] | 40,341 | 36 | 37,399 | 33.4 | 19,099 | 17.1 | 3,369 | 3 | 11,696 | 10.5 | 111,904 |
1926[10] | 118,737 | 26.2 | 167,373 | 36.9 | 76,656 | 16.9 | 19,589 | 4.3 | 70,978 | 15.7 | 453,333 |
1939[11] | 215,482 | 27.4 | 343,064 | 43.6 | 118,650 | 15.1 | 31,050 | 3.9 | 79,377 | 10.1 | 787,623 |
1959[12] | 211,372 | 32.9 | 223,242 | 34.7 | 137,111 | 21.3 | 24,057 | 3.7 | 56,725 | 8.7 | 652,507 |
1970[13] | 586,052 | 46.3 | 351,090 | 27.7 | 207,464 | 16.4 | 29,716 | 2.3 | 88,193 | 6.9 | 1,262,515 |
1979[14] | 530,556 | 52.4 | 229,873 | 22.7 | 167,226 | 16.5 | 22,916 | 2.3 | 62,865 | 6.2 | 1,013,436 |
1999[15] | 1,574,252 | 88 | 119,371 | 6.7 | 378 | 0.02 | 5,164 | 0.3 | 89,689 | 5 | 1,788,854 |
2009[16] | 1,848,107 | 90.3 | 108,525 | 5.3 | 104 | 0.005 | 6,056 | 0.6 | 83,023 | 4.1 | 2,045,815 |
Բնակչության 1897-2021 թվականների վիճակագրություն | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաքուն գտնվում է բարեխառն գոտում՝ ցամաքային կլիմային բնորոշ հատկանիշերով։ Դրա շնորհիվ այստեղ պարզ արտահայտվում են տարվա բոլոր չորս եղանակները։ Ձմեռները զով են, երբեմն՝ ցուրտ և ձնառատ։ Ամռանը հիմնականում շոգ է, չորային։ Կլիման կիսաչոր է (Köppen կլիմայի դասակարգում։ BSk)։ Տեղումների հիմնական մասը գալիս է, գարնանը, աշնանը և ձմռանը։ Լինում են ուժեղ քամիներ ամբողջ տարվա ընթացքում։ Բնական լանդշաֆտները չոր տափաստաններ են։
Բաքուի կլիմայական տվյալները | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ամիս | հունվ | փետ | մարտ | ապր | մայ | հուն | հուլ | օգոս | սեպ | հոկ | նոյ | դեկ | Տարի |
Միջին բարձր °C (°F) | 6.6 (43.9) |
6.3 (43.3) |
9.8 (49.6) |
16.4 (61.5) |
22.1 (71.8) |
27.3 (81.1) |
30.6 (87.1) |
29.7 (85.5) |
25.6 (78.1) |
19.6 (67.3) |
13.5 (56.3) |
9.7 (49.5) |
18.1 (64.6) |
Միջին օրական °C (°F) | 4.4 (39.9) |
4.2 (39.6) |
7.0 (44.6) |
12.9 (55.2) |
18.5 (65.3) |
23.5 (74.3) |
26.4 (79.5) |
26.3 (79.3) |
22.5 (72.5) |
16.6 (61.9) |
11.2 (52.2) |
7.3 (45.1) |
15.1 (59.2) |
Միջին ցածր °C (°F) | 2.1 (35.8) |
2.0 (35.6) |
4.2 (39.6) |
9.4 (48.9) |
14.9 (58.8) |
19.7 (67.5) |
22.2 (72) |
22.9 (73.2) |
19.4 (66.9) |
13.6 (56.5) |
8.8 (47.8) |
4.8 (40.6) |
12.0 (53.6) |
Տեղումներ մմ (դյույմ) | 21 (0.83) |
20 (0.79) |
21 (0.83) |
18 (0.71) |
18 (0.71) |
8 (0.31) |
2 (0.08) |
6 (0.24) |
15 (0.59) |
25 (0.98) |
30 (1.18) |
26 (1.02) |
210 (8.27) |
Միջ. տեղումների օրեր (≥ 0.1 mm) | 6 | 6 | 5 | 4 | 3 | 2 | 1 | 2 | 2 | 6 | 6 | 6 | 49 |
Միջ. ձնառատ օրեր (≥ 1 cm) | 4 | 3 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 3 | 10 |
Միջին ամսական արևային ժամ | 89.9 | 89.0 | 124.0 | 195.0 | 257.3 | 294.0 | 313.1 | 282.1 | 222.0 | 145.7 | 93.0 | 102.3 | 2207,4 |
Աղբյուր #1: World Meteorological Organisation (UN)[26], Hong Kong Observatory[27] for data of sunshine hours | |||||||||||||
Աղբյուր #2: Meoweather (Snowy days)[28] |
Հայերը Բաքվում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական դպրոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական դպրոցները մինչև ԽՍՀՄ կազմավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Բաքվի հայկական Մեսրոպյան ծխական երկդասյան դպրոց
- Բաքվի հայկական Հռիփսիմյան օրիորդաց միջնակարգ դպրոց
- Բաքվի Ս. Աստվածածին եկեղեցու իգական ծխական դպրոց
- Բաքվի հայկական միջնակարգ հոգևոր դպրոց
- Բաքվի Գրիգոր Լուսավորչի անվան դպրոց
- Բաքվի եկեղեցական աղքատանոցի արական դպրոց
- Բաքվի եկեղեցական աղքատանոցի իգական դպրոց
- Բաքվի մարդասիրական աղքատանոցի արական դպրոց
- Բաքվի մարդասիրական աղքատանոցի իգական դպրոց
- Բաքվի «Շամախու» թաղի արական ծխական դպրոց
- Բաքվի «Շամախու» թաղի օրիորդաց դպրոց
- Բաքվի հայ բողոքականների դպրոց
- Բաքվի Ա. Տեր-Ղուկասյանի հիմնած դպրոց
- Բաքվի հայկական ձայնագրության դպրոց
- Բաքվի հայ-լյութերական դպրոց
- Բաքվի հայ կանանց արհեստագիտական դպրոց
- Բաքվում բացվեց Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոցը
ԽՍՀՄ շրջանի հայկական դպրոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քույր քաղաքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Աբերդին, Միացյալ Թագավորություն[29]
- Ակապուլկո, Մեքսիկայի Միացյալ Նահանգներ
- Ամման, Հորդանան (1989)
- Բալակովո, Ռուսաստան
- Բասրա, Իրաք[29][30]
- Բորդո, Ֆրանսիա (1979)[31][30]
- Դակար, Սենեգալ[29][30]
- Թավրիզ, Իրան[29][30]
- Թբիլիսի, Վրաստան (1993)[32][33]
- Իզմիր, Թուրքիա (սեպտեմբերի 4, 1985)[34][29]
- Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն
- Կիև, Ուկրաինա (սեպտեմբերի 12, 1997)[35][30][36][…]
- Հյուստոն, ԱՄՆ (1976)[29][30]
- Հոնոլուլու, ԱՄՆ (օգոստոսի 5, 1998)[37][38]
- Հոնոլուլու շրջան, ԱՄՆ (օգոստոսի 5, 1998)[30][38]
- Մայնց, Գերմանիա (1984)[29][30][39]
- Նեապոլ, Իտալիա[29][30]
- Պրետորիա, ՀԱՀ
- Ջիդդա, Սաուդյան Արաբիա
- Ռիո դե Ժանեյրո, Բրազիլիա[40]
- Սանկտ Պետերբուրգ, Ռուսաստան (1998)[30][36][41]
- Սարաևո, Բոսնիա և Հերցեգովինա (1972)[29][30][42][…]
- Սեբաստիա, Թուրքիա
- Սթավանգեր, Նորվեգիա[29]
- Ստամբուլ, Թուրքիա
- Վենետիկ, Իտալիա
- Վունգտաու, Վիետնամ[29]
- Քոնիա, Թուրքիա
- Քրիստիանսթեդ, USVI
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 http://www.baku.azstat.org/section/demography/001.xls
- ↑ Հայաստանի կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտե, «Գեոդեզիա և քարտեզագրություն» ՊՈԱԿ (2012). Աշխարհի պետությունների և տարածքների համառոտ տեղեկատու-բառարան. Երևան: «Գեոդեզիա և քարտեզագրություն» ՊՈԱԿ. էջ 5. ISBN 978-99941-2-663-7.
- ↑ «Столица Азербайджана Баку — самый большой город на Кавказе и крупнейший порт на Каспийском море». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
- ↑ Азербайджан
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 «Բաքվի շրջանների կազմավորման թվականը, տարածքը և բնակչությունը». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 24-ին.
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 «Բաքվի շրջանների բնակչությունը». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 2-ին.
- ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ (ռուս.) Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года, г. Тифлис, 1893
- ↑ (ռուս.) Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. — г. Баку
- ↑ (ռուս.) Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929
- ↑ Soviet 1939 census
- ↑ Soviet 1959 census
- ↑ Soviet 1970 census
- ↑ Soviet 1979 census
- ↑ (անգլ.) Ethnic composition of Azerbaijan 1999
- ↑ (անգլ.) Ethnic composition of Azerbaijan 2009
- ↑ Russian Empire census
- ↑ 1926 Soviet census
- ↑ 1939 Soviet census
- ↑ 1959 Soviet census
- ↑ 1970 Soviet census
- ↑ Перепись населения СССР (1979)
- ↑ Перепись населения СССР (1989)
- ↑ 24,0 24,1 https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/2_4.xls
- ↑ https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/?lang=en
- ↑ «World Weather Information Service». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ "Climatological Information for Baku, Azerbaijan" Արխիվացված 2012-01-19 Wayback Machine – Hong Kong Observatory
- ↑ «Baku, Azerbaijan». Meoweather. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 25-ին.
- ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 http://baku-ih.gov.az/page/26.html
- ↑ 30,00 30,01 30,02 30,03 30,04 30,05 30,06 30,07 30,08 30,09 30,10 http://azerbaijans.com/content_1719_az.html
- ↑ http://www.bordeaux.fr/ebx/LinkResolverServlet?classofcontent=presentationStandard&id=89715
- ↑ http://baku-ih.gov.az/az/page/26.html
- ↑ https://tbilisi.gov.ge/img/original/2018/6/12/tbilisiinfigures.pdf
- ↑ https://www.izmir.bel.tr/tr/KardesKentler/62
- ↑ https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
- ↑ 36,0 36,1 https://baku-ih.gov.az/az/page/26.html
- ↑ https://www.azerbaijans.com/content_1719_az.html
- ↑ 38,0 38,1 https://www4.honolulu.gov/docushare/dsweb/Get/Document-114443/98-206.pdf
- ↑ https://www.mainz.de/verwaltung-und-politik/partnerstaedte/baku.php#c15
- ↑ http://mail.camara.rj.gov.br/APL/Legislativos/contlei.nsf/50ad008247b8f030032579ea0073d588/3f4147a57ed8aa3483257e8800663664?OpenDocument
- ↑ https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/
- ↑ https://www.sarajevo.ba/bs/article/3187/gradonacelnik-behmen-i-ambasador-hasanov-intenzivirati-pobratimske-veze-izmedu-sarajeva-i-bakua
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Բաքվի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք (ադրբ.)
- Հայերը Բաքվում (ռուս.)
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բաքու» հոդվածին։ |
|
|
|
|